ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 1 Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851 1911) ΕΡΓΟ & ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ I. Το έργο του Παπαδιαμάντη: Το έργο του Παπαδιαμάντη είναι πολύ μεγάλο σε έκταση. Ωστόσο από την πληθώρα των έργων του (μυθιστορήματα, διηγήματα, νουβέλες) ξεχωρίζουν τα εξής: Πριν από το 1900: «Η νοσταλγός», «Ολόγυρα στη λίμνη», «Βαρδιάνος στα σπόρκα», «Ο έρωτας στα χιόνια». Μετά το 1900: «Όνειρο στο κύμα», «Ο ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου», η «Φόνισσα» (1903), «Το μοιρολόγι της φώκιας» (1908). Τα διηγήματά του είναι δυνατόν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: τα σκιαθίτικα και τα αθηναϊκά. II. Χαρακτηριστικά της συγγραφής του: 1. Ηθογραφικά στοιχεία: Ο Παπαδιαμάντης αποτυπώνει στο έργο του τη ζωή στην ύπαιθρο, στο χωριό, τις απλοϊκές ασχολίες των ανθρώπων της υπαίθρου. Με τον όρο ηθογραφία εννοούμε γενικά την αναπαράσταση, περιγραφή και απόδοση των ηθών, των εθίμων, της ιδεολογίας και της ψυχοσύνθεσης ενός λαού, όπως αυτά διαμορφώνονται υπό την επίδραση του φυσικού περιβάλλοντος και των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Ο όρος ηθογραφία συχνά εμπλέκεται με τους όρους ρεαλισμό και νατουραλισμό. 2. Ρεαλισμός & Παπαδιαμάντης: Ο Παπαδιαμάντης είναι ένας ρεαλιστής συγγραφέας. Ερωτεύεται το συγκεκριμένο και όχι το αφηρημένο. Οι ήρωές του είναι πρόσωπα καταξιωμένα τόσο οι πρωταγωνιστές όσο και οι δευτεραγωνιστές. Το έργο του αποτελεί μια πολυπρόσωπη και λιγότερο ποικίλη ανθρώπινη πινακοθήκη. Η κοινωνική πραγματικότητα αποδίδεται χωρίς καμιά προσπάθεια εξωραϊσμού. Οι κοινωνικές αντιλήψεις, τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις της εποχής δίνονται μ ενάργεια και δυναμισμό. Ωστόσο, στο έργο του διηγηματογράφου είναι δυνατόν να εντοπίσουμε και στοιχεία νατουραλισμού. Για να καταστεί σαφής η διαφοροποίηση των δύο αυτών ρευμάτων παραθέτουμε στη συνέχεια περιληπτικά τα βασικά χαρακτηριστικά τους: Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 1
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 2 Ρεαλισμός 1. Ο καλλιτέχνης πρέπει να αποδώσει πιστά την πραγματικότητα. 2. Ο συγγραφέας τηρεί μια αντικειμενική στάση απέναντι στα γεγονότα που διηγείται. 3. Αποκλείει τα συναισθήματά του από τη διήγηση, τις κρίσεις και την προσωπική ερμηνεία για τα γεγονότα. 4. Ο βασικός ήρωας του ρεαλιστικού μυθιστορήματος παρουσιάζεται ως τύπος ενός συγκεκριμένου πολιτισμού. Είναι τύπος πλαστός. 5. Ο ρεαλισμός παρουσιάζει κοινά θέματα και κοινές εμπειρίες. 6. Ο ρεαλισμός τηρεί κριτική στάση απέναντι στην κοινωνία. 7. Αντιμετωπίζει κριτικά τις συμβατικές αξίες και τοποθετεί τους ήρωές του στα θύματα της κοινωνίας. Νατουραλισμός 1. Υπάρχει μια μιμητική απεικόνιση της πραγματικότητας. 2. Επιλέγονται θέματα από την κοινή καθημερινή ζωή. 3. Ο συγγραφέας μελετά την ηθική συμπεριφορά των ηρώων για να δείξει ότι είναι δέσμιοι εξωτερικών δυνάμεων και εσωτερικών παρορμήσεων. 4. Η συμπεριφορά των ανθρώπων παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα των διαθέσεων της στιγμής ή κληρονομικών παρορμήσεων. 5. Ο συγγραφέας επιμένει στην εξονυχιστική περιγραφή. 6. Επίσης, επιμένει στη φωτογραφική λεπτομέρεια. 7. Τα θέματα είναι συχνά προκλητικά ως προς τα ήθη της κοινωνίας. 3. Ψυχογραφικά στοιχεία: Διαγράφει τους χαρακτήρες των ηρώων του, τα πάθη, τις αδυναμίες, τη βαθύτερη σχέση με τον εαυτό τους, με το Θεό, με την έννοια του κακού, με το έγκλημα. 4. Η συχνή παρουσία κάποιων συγκεκριμένων μοτίβων κυριαρχούν στα έργα του, όπως: Η ύπαρξη του «κακού», που δηλητηριάζει τα πάντα με την παρουσία του και δημιουργεί ηθική κρίση, μολύνοντας τη ψυχή των ηρώων. Το κοινωνικό κακό, η κοινωνική αδικία, που καταστρέφει τη ζωή του ανθρώπου. 5. Ο χριστιανισμός του συγγραφέα: Το έργο του Παπαδιαμάντη χαρακτηρίζεται από μια έντονη θρησκευτικότητα: η βίωση της αμαρτίας και η πάλη με το κακό και τους πειρασμούς της ζωής είναι κυρίαρχα μοτίβα τα οποία θα συναντήσουμε και στο «Όνειρο στο κύμα». 6. Η ειρωνεία και το χιούμορ κατέχουν ξεχωριστή θέση στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη. 7. Λυρισμός και ποιητικός τόνος: Ο Παπαδιαμάντης είχε το θείο χάρισμα να συνδυάσει στο έργο του τη δυναμική του ρεαλισμού με την αίγλη του ποιήματος. Είναι έντονη στα έργα του η ποιητική ένταση που εκφράζεται Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 2
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 3 μέσα από τα σχήματα λόγου, τις λυρικές εικόνες τα ποικίλα εκφραστικά μέσα. 8. Η σύνθεση των διηγημάτων του είναι αραχνοΰφαντη. Είναι απροσχεδίαστη και κυριαρχεί συχνά ο αυτοσχεδιασμός. 9. Συχνά παραθέτει τις προσωπικές του εμπειρίες και βιώματα. Ωστόσο πρόκειται για ένα τέχνασμα αυτοβιογραφικότητας, ένα συγγραφικό δόλο, μια πλαστοπροσωπία, που δίνει στο κείμενο τον αέρα και την ισχύ του ρεαλισμού και τη γλαφυρότητα της βιωματικότητας. 10. Η γλώσσα του εντελώς ιδιότυπη: Διάλογοι: ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα, με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς Αφήγηση: καθαρεύουσα, με στοιχεία δημοτικής, γλώσσα που συνθέτει το προσωπικό του ύφος Περιγραφές, λυρικές παρεκβάσεις: προσεγμένη καθαρεύουσα. Συνηθίζει να βάζει το επίθετο μετά το ουσιαστικό (επίταξη του επιθέτου), ενώ στη σύνταξη έχει για πρότυπό του την αρχαία, είτε τη γαλλική γλώσσα. 11. Τα θέματα και οι ήρωες: Τα πρόσωπα του Παπαδιαμάντη είναι ταυτόχρονα και σύμβολα. Υπάρχει μια βαθύτερη σύμπτωση ή συμφωνία ανάμεσα στο συγγραφέα και στα πλάσματά του, μέσα σε μια λυρική θεώρηση των ανθρώπων και των πραγμάτων. Έχουν τις ιδέες του, τις αντιλήψεις του, τη νοοτροπία του, το πάθος του, την πίστη, την μελαγχολία, την αδράνεια, όλο τον ιδιότυπο ψυχικό πλούτο του. 12. Ο Παπαδιαμάντης είναι ο Άνθρωπος της Παράδοσης. Ο κόσμος του ολόκληρος, φύση και άνθρωποι, φωτίζεται χαρακτηριστικά από το παράξενο εκείνο μοναδικό φως της παράδοσης. 13. Ο Παπαδιαμάντης και η φύση: Είναι συγγραφέας του ανοιχτού χώρου. Τοποθετεί τα δρώμενα στον ανοιχτό χώρο της φύσης. Φύση και άνθρωπος αλληλοεξαρτώνται και αλληλοεπηρεάζονται. Η φύση καθορίζει τα δρώμενα. Είναι ένα άλλο κτίσμα και όχι προέκταση του ανθρώπου. Έτσι λοιπόν ο άνθρωπος δεν μπορεί με το αζημίωτό του, να ξεκόψει από τη φύση. Ας μην ξεχνάμε επιπλέον ότι ο Παπαδιαμάντης νοσταλγεί το «κατά φύσιν», το αρχαίο κάλλος και την παρθενικότητα. Το μέσο για την επαφή με το κάλλος αυτό είναι η φύση. Η φύση λοιπόν, γίνεται ο καταλύτης που βοηθά τον άνθρωπο να συνδιαλαγεί με τον Κτίστη και της φύσης και του ανθρώπου. Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 3
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 4 «Το μοιρολόγι της φώκιας» Ερμηνευτική προσέγγιση του διηγήματος: Χαρακτηρισμός κειμένου: Διήγημα: ηθογραφικό, ρεαλιστικό, σκιαθίτικο. Χώρος: «κάτω από τον κρημνόν το αρχίζον από τον νερόμυλον του Μαμογιάννη, εις την χαμηλήν προεξοχήν του γιαλού.ονομάζουν το Κοχύλι». Είναι ένα μικρό αλώνι της Σκιάθου, όπου παίζεται το δράμα των ηρώων και των ανθρώπων γενικότερα. Χρόνος: «το θάμβος του ηλίου, οπού εβασίλευεν εις το βουνόν αντίκρυ, και οι ακτίνες τον μικρόν περίβολον», «η αμφιλύκη», «είχε δύσει εν τω μεταξύ ο ήλιος». Είναι η ώρα της δύσης του ηλίου, ώρα μυστηριακή, που θα σημάνει και θα μας προετοιμάσει και για την ώρα της δύσης της ζωής της Ακριβούλας. Εικόνες: χαρούμενες και πένθιμες που σημασιοδοτούν δύο βασικά μοτίβα του διηγήματος: Το μοτίβο της ζωής και αυτό του θανάτου: Το μοτίβο της ζωής 1. «τα μαγκόπαιδα του χωρίου εκεί τριγύρω»: το ανέμελο παιχνίδι των παιδιών 2. η ειδυλλιακή σκηνή του βοσκού με τη φλογέρα 3. η φώκια που γοητεύεται από τη φλογέρα του βοσκού Το μοτίβο του θανάτου 1. «κάτω από τον κρημνόν τα Μνημούρια»: η περιγραφή του νεκροταφείου, «το αλώνι του χάρου», «ο κήπος της φθοράς», «ο κρημνός του γηλόφου.του θανάτου λάφυρα» 2. Το μοιρολόγι της γριάς Λούκαινας (χαροκαμένη, πτωχή, γραία) 3. Η γολέτα που δε φούσκωναν τα πανιά της: αίσθημα ανήσυχης αναμονής, προετοιμασία για το θάνατο 4. Ο θάνατος της Ακριβούλας 5. Το μοιρολόγι της φώκιας Πρόσωπα: Η Λούκαινα: Η χαροκαμένη, πτωχή, γραία, πηγαίνοντας να πλύνει τα ρούχα στο κύμα το αλμυρό, μοιρολογάει τα παιδιά που έχει χάσει στο Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 4
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 5 παρελθόν, ένα μοιρολόγι που είναι αποδυναμωμένο αφού αναφέρεται σε θανάτους που έχουν συντελεστεί σε χρόνια περασμένα. Αδυνατεί να αντιληφθεί τη νέα συμφορά, τον νέο θάνατο και συμβάλει και αυτή στην πραγμάτωσή του με το να παρερμηνεύσει τον ήχο που έκανε το σώμα της εγγονής της καθώς έπεφτε στη θάλασσα. Το μέγεθος της ανθρώπινης συμφοράς, ακόμα και γι αυτήν που το έχει δοκιμάσει είναι δυσθεώρητο και ακατανόητο. Έτσι συνεχίζει την πορεία της, τις ασχολίες της μην συνειδητοποιώντας την σκληρή μοίρα του ανθρώπου. Η Ακριβούλα: Είναι το άπειρο παιδί το οποίο γοητεύεται από τη φλογέρα του βοσκού, παραστρατεί, χάνει το δρόμο, νυχτώνεται και ξαφνικά όσο και φυσικά και απλά πέφτει στη θάλασσα και πνίγεται: «εγλίστρησε και έπεσε μπλουμ! Εις το κύμα». Κανείς δεν αντιλαμβάνεται το τραγικό ατύχημα, η φλογέρα του βοσκού σκεπάζει τον ήχο, και η γριά Λούκαινα θεωρεί πως ο βοσκός έριξε μια πέτρα στο νερό! Γιατί όμως ο συγγραφέας βάζει την Ακριβούλα να πεθάνει; Η Ακριβούλα είναι ένα από τα πολλά αθώα παιδιά που πεθαίνουν στα έργα του Παπαδιαμάντη. Η πραγματικότητα είναι πως στον καιρό του πέθαιναν και παιδιά και κόρες και παλικάρια. Δεν μπορούσε λοιπόν να σφαλίσει τα μάτια του και να μη βλέπει τους νεκρούς. Η Ακριβούλα είναι ένα από τα πολλά παιδιά που «είχεν ευδοκήσει να καλέσει ενωρίς εις τον παράδεισον πλησίον του Υιού του ειπόντος: Άφετε τα παιδία έρχεσθαι προς εμέ, και μη κωλύετε αυτά, η Παναγία η Γλυκοφιλούσα. Επομένως είναι ο Θεός που καλεί τα παιδιά μακριά από τον άδικο και σκληρό κόσμο των ανθρώπων. Η φώκια: Παρουσιάζεται για λόγους τεχνικούς: μαγεύεται από το τραγούδι του βοσκού και λικνίζεται στο κύμα. Στο τέλος είναι αυτή που θα μοιρολογήσει το άψυχο σώμα της Ακριβούλας. Το μοιρολόγι της σπαραχτικό, μετατρέπει το ποίημα σε ελεγεία για την μοίρα του ανθρώπινου γένους, του οποίου τα βάσανα και τα πάθη δεν έχουν τελειωμό. Μόνο η φώκια θα μπορούσε να συλλάβει το ύψος της δραματικότητας της στιγμής, ένα μη ανθρώπινο πλάσμα, αφού ο πόνος του θανάτου είναι ασύλληπτος και ακατανόητος για τον άνθρωπο. Ο βοσκός: Η παρουσία του βοσκού υπηρετεί διπλή λειτουργική σκοπιμότητα. Πρώτα η μουσική του έχει μοιραία επίδραση πάνω στο θύμα. Ακούγοντάς την η Ακριβούλα νυχτώθηκε κι έχασε τον προσανατολισμό της με αποτέλεσμα να γκρεμοτσακιστεί από τα βράχια. Από την άλλη αποτελεί ισχυρή αντίθεση το «φαιδρό ποιμενικό άσμα» με το «πένθιμον μοιρολόγι» της Λούκαινας. Τραγική Ειρωνεία: Όταν η γριά Λούκαινα αποδίδει το θόρυβο από το πέσιμο της Ακριβούλας στη θάλασσα, σε βράχο που πέταξε δήθεν ο βοσκός. Τραγική Σύνθεση του μύθου: Όλος ο μύθος στηρίζεται σε τρεις φράσεις που έχουν σχέση με το τραγούδι: Η γριά Λούκαινα με ψίθυρον φωνήν Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 5
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 6 έμελπε εν πένθιμον μοιρολόγι, ο βοσκός φαιδρόν ποιμενικόν άσμαν, η φώκια ήρχισε να το περιτριγυρίζη και να το μοιρολογά. Στοιχεία συντελεσμένου θανάτου 1. Το κοιμητήρι, τόπος ολέθρου της ζώης 2. Το μοιρολόγι της Λούκαινας Στοιχεία γοητείας και παγίδευσης της ζωής 1.αμφίλύκη 2.το τραγούδι του βοσκού 3. το σκοτάδι 4. η αθωότητα της Ακριβούλας 5. ο γκρεμός 6. ο θόρυβος του αυλού 7. η παρερμηνεία του πλαταγισμού Ηθογραφικά στοιχεία: 1. τα πρόσωπα, οι ασχολίες τους: η γριά, το μοιρολόγι, το πλύσιμο των ρούχων, τα μαγκόπαιδα του χωριού, ο ξενιτεμός του ενός γιου και η εργασία του άλλου στα καράβια, ο βοσκός και η φλογέρα, οι γεωργοί που επιστρέφουν το ηλιοβασίλεμα από τα χωράφια, η κρυφή απομάκρυνση του παιδιού, η αντίληψη ότι η φλογέρα θα ξυπνήσει τους πεθαμένους, η δοξασία ότι οι φώκιες θρηνούν, ο ανεμόμυλος και η γολέτα, το όνομα της Λούκαινας (όνομα του συζύγου της), Ακριβούλα = η ακριβή, η πολύτιμη, 2. ο χώρος: το ακρογιάλι με το βράχο, το νεκροταφείο, το λιμάνι με τη γολέτα, τα λαϊκά τοπωνύμια. Σχήματα λόγου: Μεταφορές (βρύσιν οπού δακρύζει / αι ακτίνες εθώπευον/ βαθύ μοιρολόγι, κτλ.), περιφράσεις (του θανάτου λάφυρα), προσωποποιήσεις (του χάρου). Τεχνικά μέσα: τριτοπρόσωπη αφήγηση ετεροδιηγητική με μηδενική εστίαση (παντογνώστης αφηγητής), περιγραφή, εσωτερικός μονόλογος. Αφηγηματικός τρόπος: διήγηση, με αφηγητή σε γ πρόσωπο. Ενότητες: Α : κάτω από τον κρημνόν.κοίλωμα του κρημνού Β : Μία γολέτα.την παρουσία της Γ : Καθώς είχε οι καημοί του κόσμου. Θέμα: Ο θάνατος παρουσιάζεται ως μοίρα προσωπική του κάθε ατόμου. Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 6
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 7 «Πατέρα στο σπίτι» Χαρακτηρισμός κειμένου: Διήγημα: ρεαλιστικό νατουραλιστικό, αθηναϊκό. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΔΟΜΗ - ΘΕΜΑ 1 η ενότητα: Στο μπακάλικο της φτωχογειτονιάς, όπου σύχναζε ο αφηγητής, ένα πεντάχρονο αγοράκι, ο Μήτσος, ζητάει από τον μπακάλη να του βάλει λίγο λάδι στο μπουκαλάκι που κρατάει. Οι θαμώνες από διάθεση για πείραγμα, ίσως και από περιέργεια ζητούν να μάθουν για την τύχη του πατέρα του παιδιού, το οποίο εξ αρχής έχει δηλώσει πως ο πατέρας δεν είναι στο σπίτι. Ο Μήτσος τους πληροφορεί πως ο πατέρας τους έχει εγκαταλείψει για χάρη μιας άλλης γυναίκας. Ο αφηγητής προσφέρει στο παιδί ένα μικρό χρηματικό ποσό από το πενιχρό εισόδημά του. 2 η ενότητα: Στην ενότητα αυτή αποδίδεται το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα: μια άθλια φτωχογειτονιά της Αθήνας. Τα παιδιά υποφέρουν από τη φτώχεια, την εγκατάλειψη και την αδιαφορία των μεγάλων. Ο αφηγητής αναφέρει και άλλες περιπτώσεις μικρών παιδιών που επισκέπτονταν τον μπακάλη για να αγοράσουν διάφορα αγαθά. Συχνά έχαναν τα ρέστα ή κατέστρεφαν όσα αγόραζαν. Οι μανάδες κατηγορούσαν τον μπακάλη για τα λάθη των παιδιών τους ίσως με την ελπίδα πως θα κερδίσουν ως αντάλλαγμα υλικά αγαθά. Ο αφηγητής με μια μικρή δόση ειρωνείας μας διαβεβαιώνει για την τιμιότητα του μπακάλη. Η αφήγηση γίνεται σε τρίτο πρόσωπο και παρεμβάλλεται στη ροή της κεντρικής αφήγησης (εγκιβωτισμός). 3 η ενότητα: Ο παντοπώλης αφηγείται το οικογενειακό πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνει ο μικρός Μήτσος. Ο πατέρας ήταν ξυλουργός, τεμπέλης και μέθυσος. Τα λίγα χρήματα που κέρδιζε με την εργασία του τα σπαταλούσε στο κρασί. Η μητέρα, απ την άλλη, ήταν φίλεργη, και ενδιαφερόταν για τα παιδιά της. Ωστόσο, κάθε χρόνο αποκτά και ένα νέο παιδί με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη ραπτική τέχνη που της παρείχε ένα έστω και πενιχρό εισόδημα. Η οικογένεια οδηγείται σε οικονομική εξαθλίωση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο μικροπερίοδος λόγος κατά την περιγραφή της διάλυσης και κατάρρευσης του οικογενειακού οικοδομήματος (υλικού και έμψυχου), που καθιστά το ύφος κοφτό, αισθητοποιώντας έτσι την αγωνία στη φωνή του αφηγητή και προλαμβάνοντας το άδοξο τέλος της ιστορίας. Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 7
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 8 4 η ενότητα: Στη ζωή των ηρώων εμφανίζεται ο κουμπάρος. Ευκατάστατος, κομματάρχης, ευμορφάνθρωπος, προσφέρει στο φτωχό σπίτι όλα όσα θα επιθυμούσε κάθε γυναίκα για τα παιδιά της. Οι προθέσεις του βέβαια δεν είναι ανιδιοτελείς. Το ανδρόγυνο έτσι βιώνει έντονη κρίση που θα οδηγήσει τον πατέρα να βρει παρηγοριά στην παλιά του φιλενάδα. Η κρίση γιγαντώνεται εξαιτίας των σχολίων των «καλοθελητών» της γειτονιάς. 5 η ενότητα: Ο πατέρας εγκαταλείπει την οικογενειακή εστία, μετά από έναν έντονο καβγά και τον ξυλοδαρμό της γυναίκας του. Η κατάσταση στο σπίτι είναι τραγική. Το πέμπτο παιδί έχει πεθάνει γεγονός που σχολιάζεται θετικά, καθώς βρίσκεται στην αγκαλιά του Κυρίου, στολίζοντας τον κήπο του Παραδείσου, αντίληψη που αναδεικνύει τη βαθιά θρησκευτικότητα που διέκρινε τον Παπαδιαμάντη και τα υπόλοιπα πεινούν και υποφέρουν. Η επανάληψη της λέξης «χωρίς» και το ασύνδετο σχήμα αισθητοποιούν την εικόνα της κατάρρευσης και τη στέρηση που χαρακτηρίζει τη ζωή των ηρώων. Το διήγημα κλείνει με αναφορά στον Μήτσο, να ζητά «μια σταξιά λάδι στο γυαλί», με τη δικαιολογία πως «δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι» (κυκλική δομή διηγήματος). Χαρακτηρισμοί προσώπων: Ο Μήτσος, ο πεντάχρονος ήρωας: Είναι θύμα της φτώχειας, της συνακόλουθης στέρησης και της εγκατάλειψης. Υποφέρει εξαιτίας της ανευθυνότητας των μεγάλων και ιδιαίτερα του πατέρα του. Οδηγείται έμμεσα στην επαιτεία και τον ηθικό εκμαυλισμό για την εξασφάλιση των πενιχρών μέσων ώστε να γίνει εφικτή η δική του επιβίωση αλλά και της υπόλοιπης οικογένειας. Η Γιαννούλα: Πρόκειται για μια τυπική μορφή στα έργα του Παπαδιαμάντη. Η γυναίκα πάσχει απλά και μόνο που ζει. Υποφέρει χωρίς να ευθύνεται και χωρίς να μπορεί να αλλάξει την τύχη και την κατάστασή της. Η ίδια είναι προκομμένη, εργάζεται και προσπαθεί να συντηρήσει την πολυμελή οικογένειά της. Προορισμός της είναι να γεννάει παιδιά. Κάθε χρονιά και ένα. Γίνεται θύματα της εκμετάλλευσης των ανδρών (Μανόλης και κουμπάρος), αν και διατηρεί την αξιοπρέπειά της για χάρη του εαυτού της και των παιδιών της. Ο Μανόλης: Είναι ανεύθυνος, φυγόπονος, συμφεροντολόγος. Είναι έρμαιο των παθών και των επιθυμιών του χωρίς να ενδιαφέρεται για τις συνέπειες των πράξεων και των επιλογών του. Ο κουμπάρος: Άνθρωπος ευκατάστατος, της πολιτικής που γνωρίζει να επιβιώνει σε έναν κόσμο σκληρό, και επιδιώκει να είναι ο νικητής και να ορίζει τη ζωή του. Προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τη δύσκολη θέση της Γιαννούλας για να ικανοποιήσει τις ερωτικές του ορέξεις. Ωστόσο, «θα φύγει με την ώρα του» μόλις συνειδητοποιήσει πως τα σχέδιά του δεν θα υλοποιηθούν. Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 8
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 9 Ο παντοπώλης: Είναι ένας άνθρωπος του λαού, απλός και γεμάτος περιέργεια. Γνωρίζει όλες τις αλλότριες υποθέσεις. Είναι τίμιος, αν και ακριβής στο ζύγι, στοιχείο που αναδεικνύει την απουσία φιλανθρωπικής διάθεσης απέναντι στα φτωχά παιδιά της γειτονιάς. Τα υπόλοιπα παιδιά: Είναι θύματα της κοινωνικής τάξης, της φτώχειας και της εξαθλίωσης. Βιώνουν τη στέρηση, τόσο τη συναισθηματική όσο και την υλική. Υποφέρουν χωρίς να ευθύνονται. Ο αφηγητής: Παρατηρεί τα γεγονότα της γειτονιάς και συνιστά κομμάτι τους. Ειρωνεύεται την κοινωνική αδικία, κατακρίνει την περιέργεια και τη σκληρότητα των ανθρώπων. Μέσα από τον ρητορικό τρόπο της ειρωνείας βρίσκει έκφραση τη αφηγηματική τεχνική του ελεύθερου πλαγίου λόγου, η οποία συνιστά τη θύρα εκείνη μέσα από την οποία εισβάλλει στο κείμενο ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης και οι απόψεις του για τα κοινωνικά δρώμενα της εποχής. Θέμα: Είναι η τραγική μοίρα των φτωχών ανθρώπων, η καταπάτηση των δικαιωμάτων των γυναικών, η εκμετάλλευση του αδύναμου / φτωχού από τον ισχυρό / πλούσιο. Κοινωνικά στοιχεία: Η θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Ο θάνατος των μικρών παιδιών λόγω των στερήσεων. Η οικονομική εξαθλίωση των ανθρώπων. Η κοινωνική αδικία και ανισότητα. Η φυγοπονία, η ευθυνοφοβία που διακρίνει τους ανθρώπους όλων των εποχών. Ρεαλιστικά στοιχεία: Ο ρεαλισμός είναι απόρροια των κοινωνικών στοιχείων του διηγήματος. Στα σημεία που οι ήρωες καθίστανται έρμαια των παθών και των ενστίκτων τους ο ρεαλισμός δίνει τη θέση του στον νατουραλισμό. ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Αφηγηματικές τεχνικές: 1. Αφήγηση: πρωτοπρόσωπος, ομοδιηγητικός με εσωτερική εστίαση αφηγητής (1 η ενότητα) / τριτοπρόσωπος, ετεροδιηγητικός με μηδενική εστίαση αφηγητής (2 η ενότητα) εγκιβωτισμένη αφήγηση / πρωτοπρόσωπος, ομοδιηγητικός με εσωτερική εστίαση αφηγητής (3 η ενότητα) & τριτοπρόσωπος, ετεροδιηγητικός με μηδενική εστίαση αφηγητής η αφήγηση του παντοπώλη - (3 η ενότητα) εγκιβωτισμένη αφήγηση & οπισθοδρομική αφήγηση. 2. Περιγραφή. 3. Διάλογος. 4. Εγκιβωτισμός. 5. Τεχνική της πλαστοπροσωπίας: ο συγγραφέας σκόπιμα δημιουργεί την εντύπωση πως ταυτίζεται με τον αφηγητή της ιστορίας. Πρόκειται Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 9
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ / 8ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 10 για τέχνασμα αυτοβιογραφικότητας, για την τεχνική της πλαστοπροσωπίας που καθιστά το κείμενο ρεαλιστικό και τους χαρακτήρες αληθοφανείς. Στοιχεία που συνηγορούν υπέρ της αυτοβιογραφικότητας του κειμένου είναι: η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ο χαρακτηρισμός του αφηγητή ως «ο γράφων» της ιστορίας, η φτώχεια, οι φιλολογικές εργασίες και το καφενείο της οδού Σ όπου σύχναζε ο αφηγητής κάθε απόγευμα. Χρονική τάξη: in media res, κυκλική δομή. Γλώσσα: Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη γνωρίζει τρεις διαβαθμίσεις: τη γλώσσα των διαλόγων που είναι δημοτική με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς, τη γλώσσα της αφήγησης που είναι κράμα καθαρεύουσας, δημοτικής και εκκλησιαστικών τύπων και τη γλώσσα της περιγραφής που είναι ακραιφνής καθαρεύουσα. Ενδιαφέροντα στοιχεία συνιστούν στο διήγημα οι παιδισμοί, στοιχεία που αναδεικνύουν τη νατουραλιστική πινελιά της γραφής του συγγραφέα. Ύφος: Ρεαλιστικό, γλαφυρό, παραστατικό, μελαγχολικό. Δέσποινα Παπαστάθη, Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Σελίδα 10