ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Ποιο είναι το θέμα του κεφαλαίου; Να εντοπίσετε στο κείμενο τις φράσεις που το αποδίδουν πληρέστερα και να το διατυπώσετε επιγραμματικά. Θέμα της συγκεκριμένης ενότητας είναι το "διδακτό" της πολιτικής αρετής. Συγκεκριμένα, ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι διδάσκει τους μαθητές την πολιτική αρετή και ότι μπορεί να διαμορφώσει "ἀγαθούς πολίτες". Ο Σωκράτης σ' αυτή την άποψη, αντιπαραθέτει ότι η μετάδοση της πολιτικής αρετής είναι κάτι που ούτε διδάσκεται, ούτε μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων. Τι δηλώνει για την πολιτική ζωή της αρχαίας Αθήνας και της αρχαίας Ελλάδας γενικά η σύνδεση πολιτικής και αρετής και πως εξηγείται; Ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης συμφωνούν ότι βασική αρχή της αγωγής των νέων είναι η "ἀρετή" με τη διαφορά όμως ότι δεν την εννοούν με τον ίδιο τρόπο. Σύμφωνα με την αντίληψη του Πρωταγόρα η αγωγή αποβλέπει στο να δημιουργήσει εκείνο τον πολίτη ο οποίος θα δρα επιτυχώς τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο βίο ρυθμίζοντας τις αντίστοιχες υποθέσεις. Άλλωστε ο σωστός πολίτης αυτόβουλα φροντίζει για το συλλογικό συμφέρον. Επομένως ο Πρωταγόρας δίνει έμφαση στην κοινωνική λειτουργία της αρετής. Για τους αρχαίους Έλληνες άλλωστε, ο άνθρωπος ήταν πάνω απ' όλα "ὄν πολιτικό" και η ύπαρξη του δε νοείται εκτός "πόλης". Σύμφωνα λοιπόν με την αρχαιοελληνική αντίληψη οι όροι "ἀνδρὸς ἀρετή" και "πολιτική ἀρετή" είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι. Η αρετή γενικότερα αφορούσε τη δράση του ατόμου-πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο. Η ταύτιση της πολιτικής αρετής με την "ἀρετή" είναι επακόλουθο της αντίληψης ότι η πόλη αποτελεί προτεραιότητα του ανθρώπου αφού μόνο στα πλαίσια αυτής, το άτομο μπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να δράσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Ωστόσο το εύλογο ερώτημα που ανακύπτει είναι αν η "ἀρετή" μπορεί να διδαχτεί ή όχι. Για το Σωκράτη η "πολιτική ἀρετή" που υπόσχεται ότι μπορεί να διδάξει ο Πρωταγόρας είναι κάτι που ούτε διδάσκεται αλλά ούτε μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ποια στοιχεία καθόριζαν την εξέχουσα θέση του Αθηναίου πολίτη κατά τα λεγόμενα του Σωκράτη; Στην Αθήνα, σκοπός της αγωγής ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευματική καλλιέργεια, η διάπλαση ενός ακέραιου χαρακτήρα και η ολοκλήρωση της προσωπικότητας του νέου ώστε να μπορέσει αυτός να καταστεί ο "καλός κἀγαθός πολίτης". Οι εύποροι λοιπόν Αθηναίοι έπαιρναν δασκάλους στο σπίτι οι οποίοι φρόντιζαν για την αγωγή των παιδιών. Ωστόσο αυτή
η εκπαίδευση από τα μέσα του 5ου αιώνα δεν φαίνεται αρκετή. Τότε εμφανίζονται οι σοφιστές οι οποίοι αναλαμβάνουν να μεταδώσουν μια ανώτερη παιδεία στους νέους ώστε αυτοί να διακριθούν στη δημόσια ζωή και να ευδοκιμήσουν. Άρα οι εξέχοντες Αθηναίοι πολίτες ενδιαφέρονται οι ίδιοι προσωπικά για την αγωγή των παιδιών τους. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μη διδακτό της αρετής; Από που προέρχονται και πόσο ισχυρά είναι; Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα για να αποδείξει το μη διδακτό της αρετής: i. Οι Αθηναίοι όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα τεχνικής φύσης συμβουλεύονται τους ειδικούς. Όταν όμως συζητούν για τη διοίκηση της πόλης τότε ο καθένας μπορεί να μιλήσει χωρίς να έχει διδαχτεί από κανέναν αυτή την τέχνη. Επομένως οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. ii. Οι άριστοι πολίτες που διαθέτουν αυτή την αρετή δεν μπόρεσαν να τη μεταδώσουν σε άλλους. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ο Περικλής με τους γιους του και τον ανιψιό του Κλεινία. Επομένως η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. Μ' αυτό βέβαια το επιχείρημα μεταπηδά πό την πολιτική αρετή στην ηθική. Τα επιχειρήματα αυτά προέρχονται από την καθημερινή ζωή και την πολιτική πρακτική και είναι κατά βάση ορθά. Στην συμμετοχική δημοκρατία της κλασσικής Αθήνας η πολιτική αρετή απέβαινε καθημερινή εμπειρία και ήταν για τον Αθηναίο πολίτη βίωμα. Ωστόσο θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι το δεύτερο επιχείρημα οδηγεί σ' ένα αμφισβητούμενο συμπέρασμα αφού θα μπορούσε να συμπεράνει κάποιος ότι η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη μετάδοσή της. Επίσης στο πρώτο επιχείρημα μια λογική αδυναμία αποτελεί η άποψη ότι ο Αθηναϊκός δήμος είναι σοφός συνεπάγεται ότι η γνώμη του Σωκράτη γίνεται δεκτή ως αληθινή κάτι βέβαια που εξυπακούεται, δεν διατυπώνεται. Τέλος δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι όλοι οι Αθηναίοι κατείχαν την πολιτική αρετή και έπαιρναν μέρος στις συζητήσεις με πλήρη επίγνωση της σοβαρότητας των θεμάτων. Επομένως τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά. Δίνονται με παραδείγματα και όχι με την αλληλουχία σκέψεων όπως θα περιμέναμε. Ο Αριστοτέλης μάλιστα τα κατατάσσει στην κατηγορία των "ἐξ εἰκότων" δηλαδή των πιθαναλογικών επιχειρημάτων. Ποιες αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας επιβεβαιώνονται στο κείμενο; Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετε. Μέσα από το κείμενο επιβεβαιώνονται βασικές αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας. Ειδικότερα: i. η αθηναϊκή δημοκρατία είχε καθιερώσει την ελευθεροστομία (=παρρησία) και τα ίσα δικαιώματα στο λόγο (=ισηγορία), γεγονός που αποτελεί σπουδαίο κοινωνικό επίτευγμα και κατάκτηση πολιτική. Το να μπορεί κανείς να εκφράζει τη γνώμη του με θάρρος και να παίρνει το λόγο ανεξαρτήτως καταγωγής-πλούτου-αξιώματος αποτελεί αναμφισβήτητα στοιχείο υψηλής κοινωνικής προόδου.
ii. η δυνατότητα να συμμετέχουν στις συζητήσεις και στις αποφάσεις για δημόσια θέματα όλοι οι πολίτες, τους καθιστά υπεύθυνους αλλά και πρόθυμους να επωμιστούν βάρη και να κάνουν θυσίες για το κοινό συμφέρον. Η συναίσθηση ότι αποφασίζουν όλοι μαζί να υλοποιήσουν ό,τι προωθεί το κοινό καλό τους δίνει τη δύναμη και τους οπλίζει με θάρρος ώστε να πετύχουν τους συλλογικούς στόχους. Στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει κάτι ανάλογο. Όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα εκλογής των αντιπροσώπων τους στη Βουλή μέσω της ψήφου. Συνεπώς γίνονται συμμέτοχοι και συνυπεύθυνοι στην άσκηση εξουσίας ενώ με την ενεργό παρουσία τους σε όργανα συλλογικής δράσης έχουν τη δυνατότητα μιας δυναμικής και ουσιαστικής παρουσίας στα κοινά. Πως τεκμηριώνεται από το κείμενο η προηγμένη οργάνωση της αθηναϊκής δημοκρατίας; Στην Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι. π.χ. κάθε πολίτης μπορούσε στη συνέλευση του δήμου να διατυπώσει ελεύθερα τη γνώμη του για οποιοδήποτε πολιτικό θέμα είχε τεθεί προς συζήτηση. Ωστόσο για θέματα που απαιτούσαν εξειδικευμένες γνώσεις οι Αθηναίοι καλούσαν ως συμβούλους τους "επαΐοντες", τους ειδήμονες και αρνούνταν να δεχτούν τη γνώμη των μη ειδικών. Έτσι με την αναγνώριση της αρμοδιότητας του "ειδικού" φαίνεται η εξειδίκευση η οποία αποτελεί δείγμα ανάπτυξης και προηγμένης οργάνωσης. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι άνδρες που κατέχουν την πολιτική τέχνη δεν μπορούν να τη διδάξουν στους άλλους. Το επιχείρημα αυτό αντιφάσκει με όσα ανέφερε αρχικά. Αφού εντοπίσετε την αντίφαση να την εξηγήσετε. Ο Σωκράτης θέλοντας να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται, ανέφερε ότι στην εκκλησία του δήμου είχε δικαίωμα να μιλήσει ελεύθερα κάθε πολίτης, για τα δημόσια θέματα χωρίς να το έχει διδαχτεί. Επίσης ανέφερε ότι άριστοι άνδρες όπως ο Περικλής δεν μπόρεσαν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Αυτό λοιπόν υποδηλώνει ότι α) όλοι εκ φύσεως κατέχουν την πολιτική τέχνη επομένως οι πολιτικοί, όπως ο Περικλής, δεν υπάρχει λόγος να διδάξουν σε κανέναν την πολιτική τέχνη ή β) αν δεν μπορούν να τη διδάξουν, τότε η πολιτική τέχνη διδάσκεται και είτε κάποιοι δεν είναι καλοί δάσκαλοι είτε κάποιοι μαθητές είναι ανεπίδεκτοι. Διαπιστώνουμε λοιπόν την ύπαρξη μιας αντίφασης: από τη μια προβάλλεται η άποψη ότι την πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι που δεν την έχουν (=οι γιοι του Περικλή). Αυτό βέβαια εξηγείται από το γεγονός ότι τα επιχειρήματα του φιλοσόφου είναι περιγραφικά και εμπειρικά και δε δίνονται με αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων όπως θα περιμέναμε από το Σωκράτη. Το παράδειγμα του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή μπορεί να θεωρηθεί εύστοχο σχετικά με το διδακτό ή μη της πολιτικής αρετής; Ο Σωκράτης στο δεύτερο επιχείρημα του υποστηρίζει πως ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας ο Περικλής, με εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες, δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλους
πολιτικούς. Επομένως, κατά την άποψη του, η αρετή δε διδάσκεται. Ωστόσο το παράδειγμα δεν είναι εύστοχο. Γιατί: i. το γεγονός ότι αυτοί οι νέοι δεν κατείχαν την πολιτική αρετή δε σημαίνει ούτε ότι ήταν διεφθαρμένοι ούτε ότι δεν κατείχαν την αρετή ως πολίτες. ii. ακόμα και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετή του πολίτη, θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη: τη μεταδοτικότητα του δασκάλου και τη δεκτικότητα του μαθητή. Το ότι κατέχει κάποιος μια αρετή, δε συνεπάγεται ότι διαθέτει και διδακτική ικανότητα. iii. Τέλος δεν μπορεί να αποδειχτεί και μάλιστα από ένα παράδειγμα που αμφισβητείται το διδακτό ή το μη διδακτό της πολιτικής αρετής. Άρα το γενικό συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η προσωπική κατάκτηση δεν συμπίπτει με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς. Οι χαρακτηρισμοί του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή, τον Κλεινία και τον Αλκιβιάδη διατυπώνονται δημόσια και μάλιστα ενώπιον τους. Πως κρίνετε αυτή την ενέργεια του Σωκράτη; Ο Σωκράτης με αξιοθαύμαστη παρρησία δε διστάζει να αναφερθεί στον κακό και διεφθαρμένο χαρακτήρα του Αλκιβιάδη, τη στιγμή που αυτός είναι παρόν στη συζήτηση. Παράλληλα είναι εμφανής η ειρωνεία του όταν αναφέρεται στον Κλεινία και στην ανάθεση της εκπαίδευσης του στον Αρίφρονα. Μιλά γι' αυτόν υποτιμητικά σαν να ήταν κάποιο νόμισμα που το απέσπασε από χέρια πονηρά και το κατέθεσε για καλύτερη απόδοση σε ασφαλές ταμιευτήριο. Όμως ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως. Ο Σωκράτης δε διστάζει να πει την αλήθεια και μάλιστα να αποδώσει και χαρακτηρισμούς που ανταποκρίνονται στην προσωπικότητα αυτών των νεαρών. Αυτό αποδεικνύει την παρρησία του και την απέχθεια του να "καλοπιάνει" τον οποιονδήποτε καθώς και την πρόθεση του για αντικειμενικότητα έστω κι αν πρέπει να θίξει κάποιον αγαπημένο μαθητή (ο Αλκιβιάδης). Ο Πρωταγόρας είχε μιλήσει για "πολιτική τέχνη". Ο Σωκράτης στο λόγο του αναφέρεται στην "πολιτική ἀρετή" και οδηγείται τελικά στην αρετή γενικά. α.τι νομίζετε ότι επιδιώκει να πετύχει μ' αυτό τον τρόπο; β.τι συμπέρασμα προκύπτει για τις αντιλήψεις του "περί ἀρετής"; α. Παρατηρούμε ότι αν και ο Πρωταγόρας απαντά σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίας του, ότι πρόκειται δηλαδή για την "πολιτική τέχνη", ο Σωκράτης σκόπιμα χρησιμοποιεί τον όρο "ἀρετή". Αυτό υποδηλώνει ότι θέλει να οδηγήσει τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια του όρου "ἀρετή" αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέμα της κατάκτησης της. Αντίθετα οι σοφιστές για το θέμα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο "χρησιμοθηρικό". Ο Σωκράτης όμως αναζητούσε το σταθερό έδαφος, πάνω στο οποίο θα μπορούσε να καθοριστεί κάθε έννοια: καλού-αρετής-σοφίας. Εκμεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτηση γενικά στο περιεχόμενο της έννοιας της αρετής, προκειμένου να διατυπώσουν και οι δύο τη θέση τους γι' αυτή.
β. Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την "πολιτική ἀρετή" μέρος της ευρύτερης έννοιας "ἀρετή". Ο όρος "ἀρετή" είναι ταυτόσημος με τους όρους "εὐβουλία", "πολιτική τέχνη", "πολιτική ἀρετή ", "ἀνδρός ἀρετή". Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο. Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείται απλά ως άτομο, αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς. Ποια η σημασία του όρου "ἀρετή" στο κείμενο; Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την "πολιτική ἀρετή" μέρος της ευρύτερης έννοιας "ἀρετή". Ο όρος "ἀρετή" είναι ταυτόσημος με τους όρους "εὐβουλία", "πολιτική τέχνη", "πολιτική ἀρετή ", "ἀνδρός ἀρετή". Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείμενο αφορούν τη δράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο. Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείται απλά ως άτομο, αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου αφού μόνο μέσα στο σύνολο μπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τον πολίτη να δρα με επιτυχία και στους δύο τομείς. Σε ποιο σημείο του κειμένου μπορούμε να εντοπίσουμε "μεθοδολογικό" τέχνασμα του Σωκράτη σχετικά με τη διδασκαλία της αρετής; Ποια εντύπωση δημιουργεί και που αποβλέπει; Το μεθοδολογικό τέχνασμα εντοπίζεται στη φράση "γιατί εγώ δε θεωρούσα... δεν μπορώ να το αμφισβητήσω". Η φράση αυτή εμπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή, όμως υποκρύπτει και μία ειρωνεία σχετικά με το διδακτό ή μη της αρετής. Ο Σωκράτης δίνει την εντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής. Στην ουσία όμως "αμφιβάλλει" ώστε να αναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο. Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι η "κακία είναι έμφυτη", αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσμα άγνοιας. Βασική αρχή της φιλοσοφίας του ήταν το "οὐδεὶς ἑκὼν κακός". Κανένας δεν είναι κακός με τη θέληση του, αλλά από άγνοια της αρετής. Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερές αρχές κάτι που θα το πετύχει με τη λογική του, όταν συνηθίσει να τη χρησιμοποιεί και όχι με τις αισθήσεις. Αυτή η γνώση μπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην "εὑδαιμονία", στο καλό και στο δίκαιο, επομένως στην "ἀρετή". Η φράση βέβαια του Σωκράτη: "το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω" αποκαλύπτει μεν τη μετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετη άποψη. Σε ποιο σημείο του κειμένου παρατηρείται η "σωκρατική ειρωνεία"; "Σωκρατική ειρωνεία": ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στις συζητήσεις του. Συγκεκριμένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα, αλλά ότι ενδιαφερόταν να μάθει από τους άλλους. Σε κανέναν όμως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι το
συγκεκριμένο. Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν μάθει να χρησιμοποιεί το νους του, τη λογική του, θα μπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια. Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερε έτοιμες γνώσεις αλλά με τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνομιλητή πρώτα να συνειδητοποιήσει την πλάνη του σ' ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα και στη συνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε μέσα του. Αυτή η "σωκρατική ειρωνεία" είναι εμφανής ιδιαίτερα στη φράση: "μάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη, αν βέβαια την κατέχεις". Στο σημείο αυτό, με ευγένεια, προβάλλει την αμφισβήτηση του για την ειδικότητα που ισχυρίζεται ότι κατέχει με σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του. "Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή, αλλά προβληματίζεται πάνω σ' αυτή" Να ερμηνεύσετε τη διαφορά. Ο Σωκράτης δε "διδάσκει" την αρετή, όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι το συγκεκριμένο. Βασική του αρχή και μέθοδος ήταν να μη προσφέρει έτοιμες γνώσεις αλλά μέσα από κατάλληλα επιλεγμένες ερωτήσεις έκανε το συνομιλητή αφού συνειδητοποιήσει την άγνοια του, να φτάσει στη γνώση, χρησιμοποιώντας το νου του. Επομένως στόχος του είναι να προβληματίσει σχετικά με το περιεχόμενο του όρου "ἀρετή" και τη δυνατότητα να διδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή. Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη; Τι συμπεραίνουμε για την πηγή της γνώσης και έμμεσα για τη δυνατότητα και τα όρια της; Οι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εμπειρία, παιδεία και προσωπική αναζήτηση. Η εμπειρία έχει να κάνει με γνώσεις που απορρέουν μέσα από τα βιώματα, η παιδεία παρέχει γνώσεις που αποκτώνται με τη μελέτη και η προσωπική αναζήτηση, η έρευνα, οδηγεί σε γνώσεις που προκύπτουν μέσα από τον προσωπικό μόχθο αναζήτησης της αλήθειας. Το τελευταίο, η προσωπική δηλαδή συμβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθένα. Μέχρι που μπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας και κατάκτηση της γνώσης. Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενο; Βασικές μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών, ήταν: i. ο μύθος ii. ο λόγος / διάλεξη iii. και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένων Στο κείμενο αρχικά γίνεται λόγος για τη "διάλεξη", τη θεωρητική δηλαδή διαπραγμάτευση ενός θέματος με συνεχή λόγο. Ωστόσο, η συγκεκριμένη μέθοδος αποτελεί μέθοδο πειθούς και όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Συνεπώς μπορεί να εφαρμοστεί επιτυχώς στα δικαστήρια, στις πολιτικές συνελεύσεις, αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας. Ο μύθος, τον οποίο επίσης θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας, είναι αφήγηση με ποιητικό χαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο
μύθος του "Προμηθέα" που θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τον ποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα. Η θέση του μύθου στη διδασκαλία των σοφιστών. Οι σοφιστές χρησιμοποίησαν το "μύθο" ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγική του δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα. Ο "μύθος" μεταστοιχειώνεται γίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο. Οι σοφιστές αν και θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου, καταφεύγουν συστηματικά στο "μύθο" όταν κρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την "επαγωγική" του δύναμη. Απ' αυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεν αναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες. Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στη διδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές. Να εντοπίσετε στο κείμενο τη χρήση της "επαγωγικής μεθόδου" του Σωκράτη και να την αξιολογήσετε. Η μέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν η "επαγωγική", "οι επακτικοί λόγοι", με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών, "τό ὀρίζεσθαι καθόλου". Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα, κυρίως από την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων που θα ξεπερνούν την εμπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση του θέματος. Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισμός, μια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, του δίκαιου και της αδικίας, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία. Μ' αυτόν τον τρόπο ο Σωκράτης, ο άνθρωπος που ένα μόνο γνώριζε, την ίδια την άγνοια, σημάδεψε την πορεία της φιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ο μοναδικός οδηγός προς την αλήθεια, το καθολικό, το αιώνιο. Στο κείμενο η μέθοδος αυτή εντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής. (βλ. ερ.4). Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου όπως την περιγράφει ο Σωκράτης απέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι στους πολίτες που, σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση. Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέμα; (Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ. 73) Οι Αθηναίοι, όταν στην εκκλησία του δήμου καλούν ειδικούς, προκειμένου να εκθέσουν τη γνώμη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέματα της αρμοδιότητας τους, ενεργούν σωστά. Αυτό υποδηλώνει μία ώριμη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί ο ειδήμων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να μιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να το κατέχει. Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ή γνωμοδοτική και η συμβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειμένου να
υπάρξει σωστή ενημέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων. Τη στιγμή που τα συγκεκριμένα ζητήματα είναι έργα κοινής ωφέλειας, η συμμόρφωση της εκκλησίας του δήμου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλομένη αφού μόνο αυτοί μπορούν να εγγυηθούν την ολοκληρωμένη επίτευξη έργων που συμβάλλουν στην ευμάρεια της πόλης και την πολιτιστική πρόοδο. Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ' όλους τους πολίτες όταν πρόκειται να συζητηθούν θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, συνιστά μια κατάκτηση της δημοκρατίας και προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της. Μέσα απ' αυτή τη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονται όλες οι απόψεις, προερχόμενες από διαφορετικές πλευρές. Η κατοχύρωση του δικαιώματος της "παρρησίας" σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ή οικονομική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριμης αντιμετώπισης των προβλημάτων. Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουμε ότι έχουν περιορίσει το θέμα της ελεύθερης έκφρασης της γνώμης σε πολιτειακά και διοικητικά θέματα στους εκλεγμένους κάθε φορά βουλευτές. Οι πολίτες βέβαια με την ψήφο τους, εκφράζουν την πολιτική τους βούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώμη τους μέσω συλλογικών οργάνων, αλλά και μέσω των Μ.Μ.Ε. Σήμερα υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά, η δημοκρατία είναι έμμεση και οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός. Γενικά πάντως κύρια επιδίωξη είναι να συμμετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων. Γι' αυτό οι κυβερνήσεις αποτελούνται από σημαντικό αριθμό υπουργείων ώστε με κάθε θέμα που προκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί. Έτσι γίνονται προτάσεις και λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις αφού προηγηθούν εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων οργάνων. Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η αρετή δεν μπορεί να μεταδοθεί. (Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ. 73) ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ: Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ: Οι Αθηναίοι που είναι σοφοί αναγνωρίζουν σε κάθε συμπολίτη τους την ικανότητα να δίνει στην εκκλησία του δήμου συμβουλές για πολιτικά ζητήματα, χωρίς να το έχει διδαχτεί αυτό το πράγμα. Όμως για άλλα ζητήματα τεχνικής φύσης συμβουλές δίδουν μόνο όσοι έχουν γνώσεις εξειδικευμένες. ΆΡΑ: ειδικοί στα πολιτικά δεν υπάρχουν γιατί διαφορετικά θα τους καλούσαν να αποφασίζουν αυτοί.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται. ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ: Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σε άλλους ανθρώπους. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ: Οι σοφοί και άριστοι πολιτικοί δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή που οι ίδιοι διαθέτουν (για παράδειγμα, ο Περικλής δεν μπόρεσε να το πετύχει αυτό ούτε στα παιδιά του, ούτε στον προστατευόμενο του Κλεινία). Ο Περικλής: παρέδωσε τον Κλεινία (γιο του αδερφού του) στον δάσκαλο Αρίφρονα επειδή φοβόταν μήπως τον διαφθείρει η συνύπαρξη με τον Αλκιβιάδη. Ο Σωκράτης μιλά με παρρησία μπροστά στον Αλκιβιάδη μ' έναν μάλλον προσβλητικό τρόπο. Μπορεί να ήταν ο αγαπημένος του μαθητής, αλλά μιλά γι' αυτόν αντικειμενικά. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Δε θεωρεί ότι η αρετή είναι διδακτή. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Το δεύτερο συμπέρασμα είναι κοινό με την αποδεικτέα θέση. Ισχύει και για την πρώτη θέση και παρουσιάζεται ως σχήμα "ένα με δύο". ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά. Ωστόσο θα μπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους: 1. Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους, τους Αθηναίους σοφούς, όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι' αυτούς. Επιπλέον μ' έναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν. Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη των πολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στην εκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος. 2. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετή. Ωστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα στα πολιτικά δρώμενα, συμμετείχαν στα κοινά, παρακολουθούσαν λόγους, έπαιρναν μέρος σε πολιτικές συζητήσεις, ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους, αναλάμβαναν ευθύνες και αξιώματα. Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία της πολιτικής αρετής.
3. Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση: αφού η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή, γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν; Να συμβουλεύσουν αυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν; 4. Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ανδρών με την πολιτική αρετή. Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας, με πολιτική αρετή και εξαιρετικές ικανότητες. Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλους πολιτικούς, δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτική αρετή. Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου, όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή. 5. Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σε παραδείγματα, ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων. 6. Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι, όπως οι γιοι του Περικλή, δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή, όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότι την πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι. 7. Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο: ο Σωκράτης στο διάλογο του "Μένων" κατακρίνει τον Περικλή, τον Αριστείδη, το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τη σωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί, κατά τη γνώμη του μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους, αλλά δεν το έκαναν. Αυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα την ευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του.