Πρόγραμμα αυτοαξιολόγησης σχολικής μονάδας: Διερεύνηση των παραμέτρων που επηρεάζουν την κατ οίκον εργασία των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Λυμπιών

Πρόγραμμα αυτοαξιολόγησης σχολικής μονάδας: Διερεύνηση των παραμέτρων που επηρεάζουν την κατ οίκον εργασία των μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Λυμπιών Καραγιάννη-Κυρίλλου Λίτσα Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού & Κυθραιώτης Ανδρέας Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Περίληψη Κύριος σκοπός της έρευνας είναι να γνωρίσουμε την κατάσταση που υπάρχει στο σχολείο μας σε σχέση με την κατ οίκον εργασία, ώστε να θέσουμε τα κατάλληλα πλαίσια που θα οδηγήσουν στην αποδοτική χρησιμοποίηση της κατ οίκον εργασίας ως μέσου για την πρόοδο των μαθητών στο σχολείο. Το δείγμα αποτελούν μαθητές της Γ, Δ, Ε και ΣΤ τάξης του σχολείου μας, οι γονείς των μαθητών αυτών και εκπαιδευτικοί του σχολείου. Στους μαθητές, γονείς κι εκπαιδευτικούς δόθηκαν ερωτηματολόγια στα οποία έπρεπε να απαντήσουν ερωτήσεις που αφορούσαν την κατ οίκον εργασία. Σε επόμενο στάδιο έγιναν συνεντεύξεις σε μαθητές, γονείς κι εκπαιδευτικούς. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής έχουν πρακτική σημασία αφού μπορούν ν αξιοποιηθούν για σκοπούς προβληματισμού τόσο στο σχολείο όσο και στην ευρύτερη κοινότητα. Εισαγωγή Η κατ οίκον εργασία των μαθητών είναι ένα θέμα για το οποίο γίνεται ιδιαίτερος λόγος στις μέρες μας. Παρά το γεγονός ότι πολλές έρευνες έχουν δείξει πολλά θετικά που έχει η κατ οίκον εργασία, γίνονται διαρκώς τα τελευταία χρόνια συζητήσεις για το θέμα αυτό και ιδιαίτερα για την κατ οίκον εργασία στο δημοτικό σχολείο. Συχνά οι γονείς παραπονιούνται για τον όγκο της κατ οίκον εργασίας που παίρνουν στο σπίτι τα παιδιά, για το ότι οι ίδιοι δεν έχουν χρόνο ή γνώσεις για να τα βοηθήσουν όταν χρειάζονται βοήθεια. Οι μαθητές οι ίδιοι ζητούν λιγότερη κατ οίκον εργασία γιατί δεν έχουν χρόνο με τις διάφορες άλλες δραστηριότητες που έχουν μετά την επιστροφή τους από το σχολείο. «Ένα ερώτημα που φαίνεται ν απασχολεί σχετικά με την κατ οίκον εργασία είναι κατά πόσο συμβάλλει στη βελτίωση της επίδοσης των μαθητών» (Επιτροπή για την Οικογένεια,2002). Σύμφωνα με την έρευνα της Επιτροπής για την Οικογένεια πορίσματα έκθεσης του Office for Standards in Education (1998),δείχνουν ότι μετά από ανάλυση ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων που διενήργησε στα σχολεία, προκύπτει ότι τόσο οι δάσκαλοι όσο και οι γονείς βλέπουν την κατ οίκον εργασία ως απαραίτητο στοιχείο και μέρος της δουλειάς του σχολείου. Υπάρχει σύγκλιση απόψεων όσο αφορά τη συμβολή της κατ οίκον εργασίας στην ανάπτυξη σχέσεων και συνεργασίας μεταξύ σχολείου και οικογένειας και στην εμπλοκή των γονιών στην εκπαίδευση των παιδιών τους.επιπλέον το σχολείο θεωρεί ως κύριο όφελος από την κατ οίκον εργασία την βελτίωση της στάσης των μαθητών απέναντι στη μάθηση. Όσο αφορά το χρόνο της κατ οίκον εργασίας, σύμφωνα με το Department of Education and Science (DES) 1987, δεν είναι εύκολο να προκαθοριστεί ο χρόνος που πρέπει να 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 14

αφιερώνεται στην κατ οίκον εργασία αφού η εργασία που δίνεται στο σπίτι θα πρέπει να είναι σύμφωνα με την ηλικία και τις ικανότητες των μαθητών. Σίγουρα θα πρέπει να υπάρχει σταδιακή αύξηση της κατ οίκον εργασίας κάθε χρόνο ώστε στην τελευταία τάξη του δημοτικού σχολείου οι μαθητές θα πρέπει να είναι σε θέση να κάνουν οι ίδιοι αναζητήσεις. Η Weston(1999), υποστηρίζει ότι πρέπει να γίνει έρευνα γύρω από την ποιότητα της κατ οίκον εργασίας. Τεράστια σημασία έχει όχι μόνο η ποσότητα, αλλά και η ποιότητα της κατ οίκον εργασίας. Οι ερευνητές Hughes και Greenhoygh (1998), φαίνεται να συμφωνούν με την Weston(1999),ότι η σημασία της κατ οίκον εργασίας έγκειται στη μορφή που θα έχει η κατ οίκον εργασία και προσθέτουν ότι απαραίτητη είναι και η ανατροφοδότηση που θα πάρει ο μαθητής για την εργασία αυτή. Όσο αφορά το πρώτο θέμα που έθιξαν οι ερευνητές, τη μορφή που πρέπει να έχει η κατ οίκον εργασία, διαπίστωσαν ότι η κατ οίκον εργασία που δινόταν στα παιδιά δεν συνέβαλλε και σε μεγάλο βαθμό στη μάθηση. Όταν πάλι η εργασία που δινόταν αφορούσε την επανάληψη συγκεκριμένου θέματος φάνηκε ότι οι μαθητές δεν κατείχαν τις απαραίτητες δεξιότητες για επανάληψη και το μόνο που έκαναν ήταν απλώς να διαβάζουν τα σχετικά κεφάλαια από το βιβλίο. Όσο αφορά την ανατροφοδότηση, μελετώντας εργασίες των παιδιών που έγιναν μέσα στα πλαίσια της κατ οίκον εργασίας, ανάφεραν ότι η ανατροφοδότηση δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο στην μάθηση αφού, πρώτον, δεν διορθωνόταν πάντοτε η κατ οίκον εργασία και δεύτερον, το διάστημα μεταξύ της αντροφοδότησης από το δάσκαλο και της συμπλήρωσης της κατ οίκον εργασίας ήταν μεγάλο με αποτέλεσμα να μη θυμάται ο μαθητής τι έκανε και για ποιο λόγο (Επιτροπή για την Οικογένεια, 2002). Το πόρισμα που προέκυψε από την πιο πάνω έρευνα, εστιάζεται στο ότι όταν η κατ οίκον εργασία που έβαζαν οι δάσκαλοι δεν ήταν ιδιαίτερα απαιτητική και η ανταπόκριση των μαθητών ήταν χαμηλή, δεν πρόσφερε και πολλά. Έτσι υποστηρίζουν ότι μεγαλύτερη σημασία έχει η μορφή της κατ οίκον εργασίας, ώστε να κεντρίζει το ενδιαφέρον των μαθητών, αλλά και η συστηματική ανατροφοδότηση της δουλειάς τους, παρά η ποσότητα της κατ οίκον εργασίας. Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή, σκοπός της έρευνας αυτής είναι να γνωρίσουμε την κατάσταση που υπάρχει στο σχολείο μας σε σχέση με την κατ οίκον εργασία ώστε να θέσουμε τα πλαίσια που θα οδηγήσουν στην αποδοτική χρησιμοποίηση της κατ οίκον εργασίας ως μέσου για την πρόοδο των μαθητών στο σχολείο. Η αφορμή για να γίνει η έρευνα αυτή στο σχολείο μας, δόθηκε από την συμμετοχή του σχολείου μας σ ένα πιλοτικό πρόγραμμα αυτοαξιολόγησης το οποίο ανέπτυξε η Ερευνητική Ομάδα του Τμήματος Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου. Σκοπός αυτού του προγράμματος ήταν η ανάπτυξη ενός συστήματος αυτοξιολόγησης της σχολικής μας μονάδας και συγκεκριμένα ο εντοπισμός μιας περιοχής της εκπαιδευτικής διαδικασίας που χρειαζόταν βελτίωση. Κατά τη φάση αυτή χορηγήθηκαν ερωτηματολόγια, από την Ερευνητική Ομάδα, σε μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς. Εντοπίστηκε ως κοινή περιοχή για βελτίωση, η κατ οίκον εργασία των μαθητών.η 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 15

περιοχή αυτή έχει καθοριστεί γιατί α) το σχολείο έχει τη δυνατότητα παρέμβασης για σκοπούς βελτίωσης, β)αφορά και τους τρεις εμπλεκόμενους φορείς (γονείς, μαθητές, εκπαιδευτικούς) και γ) όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν αναγνωρίσει την ύπαρξη προβλήματος. Μεθοδολογία Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζονται τα στοιχεία που αφορούν τον πληθυσμό και το δείγμα της έρευνας. Επίσης περιγράφονται η διαδικασία και τα μέσα συλλογής των δεδομένων. Πληθυσμός και δείγμα της έρευνας Τον πληθυσμό της έρευνας αποτέλεσαν οι 225 μαθητές, οι γονείς τους και οι 22 εκπαιδευτικοί του Δημοτικού Σχολείου Λυμπιών. Η σύνθεση του δείγματος της έρευνας παρουσιάζεται αναλυτικότερα στον Πίνακα 1. Πίνακας 1:Δείγμα έρευνας Γ ΤΑΞΗ Δ ΤΑΞΗ Ε ΤΑΞΗ ΣΤ ΤΑΞΗ ΣΥΝΟΛΟ ΜΑΘΗΤΕΣ 15 21 17 14 67 ΓΟΝΕΙΣ 12 17 18 10 57 ΕΚΠ/ΚΟΙ 16 Διαδικασία και μέσα συλλογής των δεδομένων Για την έρευνα αυτή χρησιμοποιήθηκαν τα εξής εργαλεία μέτρησης: 1. Χορήγηση ερωτηματολογίων σε μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς για διερεύνηση του θέματος. 2. Συνεντεύξεις με ομάδες μαθητών, γονιών κι εκπαιδευτικών του σχολείου. Τα ερωτηματολόγια που χορηγήθηκαν στους μαθητές απαντήθηκαν σε ώρα της σχολικού χρόνου και τα ερωτηματολόγια των γονιών στάλθηκαν με τους μαθητές. Ερωτηματολόγια Το ερωτηματολόγιο προς τους μαθητές αποτελείται από δύο μέρη. Στο Α Μέρος (Παράρτημα) οι μαθητές καλούνται ν απαντήσουν σε ερωτήματα με ΝΑΙ ή ΟΧΙ. Τα ερωτήματα αναφέρονται στα αν πιστεύουν ότι η κατ οίκον εργασία είναι απαραίτητη και αν τους βοηθά να μάθουν περισσότερα. Άλλα ερωτήματα αναφέρονται στη βοήθεια που τυχόν να χρειάζονται κατά την κατ οίκον εργασία τους από τους γονείς τους. Κάποια ερωτήματα ακολούθως αφορούν την ποσότητα της κατ οίκον εργασίας, το βαθμό δυσκολίας της και κατά πόσο οι μαθητές ζητούν ευκολότερες, λιγότερες και πιο ενδιαφέρουσες εργασίες στο σπίτι. Παρακάτω ακολουθούν ερωτήματα που αφορούν τις συνθήκες που επικρατούν στο σπίτι κατά τη διεκπεραίωση της κατ οίκον εργασίας 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 16

(προσωπικός χώρος, ησυχία).στη συνέχεια κλήθηκαν να απαντήσουν αν οι εξωσχολικές δραστηριότητες επηρεάζουν το χρόνο που μπορούν να διαθέσουν στην κατ οίκον εργασία τους και αν κάνουν την κατ οίκον εργασία τους με όρεξη. Στο Β Μέρος οι μαθητές καλούνταν να γράψουν περίπου πόσα λεπτά αφιερώνουν για να μελετήσουν στο σπίτι τα μαθήματα που τους βάζουν οι δάσκαλοί τους. Το ερωτηματολόγιο για τους γονείς αποτελείται από 6 μέρη. Στο Α Μέρος έπρεπε οι γονείς να γράψουν το φύλο του παιδιού τους και σε ποια τάξη είναι. Στο Β Μέρος έπρεπε να δηλώσουν, με μια κλίμακα από το 1-5 (ποτέ, σπάνια, μερικές φορές, συχνά, πάντα), αυτό που τους αντιπροσώπευε. Κάποια ερωτήματα αφορούσαν το κατά πόσο η κατ οίκον εργασία είναι απαραίτητη, κατά πόσο το παιδί τους αντιμετωπίζει την κατ οίκον εργασία του με προθυμία. Άλλα ερωτήματα αφορούσαν τη βοήθεια που παρέχουν στα παιδιά τους κατά την κατ οίκον εργασία τους, αν δηλαδή οι γνώσεις που έχουν και ο χρόνος που βρίσκονται στο σπίτι, τους το επιτρέπουν. Άλλο ερώτημα αφορούσε τις εξωσχολικές δραστηριότητες του παιδιού και κατά πόσο αυτό το επηρεάζει στην κατ οίκον εργασία του. Στη συνέχεια ρωτήθηκαν αν το παιδί έχει ξεκάθαρες οδηγίες από το δάσκαλο στο τι θα κάνει και πώς θα εργαστεί στην κατ οίκον εργασία του. Τέλος, στο μέρος αυτό ρωτήθηκαν αν ελέγχουν την κατ οίκον εργασία του παιδιού τους. Στο Γ Μέρος οι γονείς καλούνταν ν απαντήσουν με ΝΑΙ ή ΟΧΙ σε διάφορα ερωτήματα. Πρώτο ερώτημα ήταν κατά πόσο πιστεύουν ότι είναι απαραίτητη η κατ οίκον εργασία. Το επόμενο ερώτημα αναφερόταν στο αν το παιδί κάνει την εργασία του τις περισσότερες φορές μέσα σε συνθήκες ηρεμίας. Ακολουθεί το ερώτημα κατά πόσο ο χρόνος επικοινωνίας που έχουν με το δάσκαλο για να συζητήσουν θέματα που αφορούν την κατ οίκον εργασία είναι ικανοποιητικός. Τελευταίο ερώτημα αυτού του μέρους ήταν αν συμφωνούν με το γεγονός ότι όσο περισσότερα παιδιά έχουν στο σχολείο τόσο πιο δύσκολο είναι να τα βοηθήσουν στην κατ οίκον εργασία τους. Στο Δ Μέρος οι γονείς κλήθηκαν να δηλώσουν τι πιστεύουν για την κατ οίκον εργασία του παιδιού τους. Αν την θεωρούν λίγη, ικανοποιητική ή υπερβολική. Στο Ε Μέρος ζητήθηκε από τους γονείς να επιλέξουν ανάμεσα σε τέσσερις επιλογές για την ποσότητα του χρόνου σε λεπτά που χρειάζεται το παιδί τους για να εκτελέσει την κατ οίκον εργασία του (0-15 λεπτά, 15-30 λεπτά, 30-45 λεπτά, περισσότερο). Στο ΣΤ Μέρος οι γονείς έπρεπε να επιλέξουν πάλι ανάμεσα τώρα σε τέσσερις επιλογές για το πού συναντά το παιδί τους τις περισσότερες δυσκολίες. Στα λληνικά, στα μαθηματικά, σε άλλα μαθήματα ή σε κανένα μάθημα. Το ερωτηματολόγιο για τους εκπαιδευτικούς αποτελείται από 5 μέρη. Στο Α Μέρος οι εκπαιδευτικοί έπρεπε να απαντήσουν με ΝΑΙ ή ΟΧΙ σε δηλώσεις που έχουν σχέση με την κατ οίκον εργασία ανάλογα με αυτό που τους εκφράζει. Οι δηλώσεις αναφέρονται στο αν πιστεύουν ότι είναι απαραίτητη η κατ οίκον εργασία, κατά πόσο λαμβάνουν υπ 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 17

όψη τα μέσα που διαθέτουν οι μαθητές στο σπίτι και αν θεωρούν χρήσιμη την εμπλοκή των γονιών στην κατ οίκον εργασία. Στο Β Μέρος του ερωτηματολογίου οι εκπαιδευτικοί έπρεπε ν απαντήσουν με κλίμακα 1-5 (ποτέ, σπάνια, μερικές φορές, συχνά, πάντα) σε ερωτήματα που αφορούσαν την κατ οίκον εργασία ανάλογα με το τι τους αντιπροσωπεύει. Μια ομάδα ερωτημάτων αφορούσε το αν αναθέτουν κατ οίκον εργασία στους μαθητές, αν οι μαθητές τους αντιμετωπίζουν με προθυμία την εκτέλεσή της, και αν ελέγχουν την κατ οίκον εργασία που βάζουν. Μια άλλη ομάδα ερωτημάτων αναφερόταν στη μορφή της κατ οίκον εργασίας. Αν δηλαδή έχει τη μορφή περαιτέρω εξάσκησης σε θέματα που διδάχτηκαν ή τη μορφή δημιουργικής εργασίας. Άλλα ερωτήματα αφορούσαν το αν ο λόγος που αναθέτουν κατ οίκον εργασία στους μαθητές τους είναι γιατί δεν υπάρχει χρόνος στο σχολείο ή για να εμπεδώσουν αυτό που διδάχθηκαν. Επίσης ρωτήθηκαν και κατά πόσο συντονίζονται με τους άλλους συναδέλφους που διδάσκουν στην ίδια τάξη ώστε η κατ οίκον εργασία να ανατίθεται με μέτρο. Στο Γ Μέρος οι εκπαιδευτικοί κλήθηκαν να απαντήσουν με μια κλίμακα από το 1-4 (καθόλου πάρα πολύ) σε τρία ερωτήματα. Πρώτον αν η κατ οίκον εργασία βοηθά τους μαθητές τους, αν η κατ οίκον εργασία χρειάζεται τη συμβολή των γονιών τους και αν η επικοινωνία με τους γονείς όσον αφορά την κατ οίκον εργασία είναι ικανοποιητική. Στο Δ Μέρος οι εκπαιδευτικοί κλήθηκαν να απαντήσουν σχετικά με το χρόνο που πιστεύουν ότι χρειάζονται οι μαθητές τους για τη διεκπεραίωση της κατ οίκον εργασίας. Έπρεπε να επιλέξουν ανάμεσα σε 4 επιλογές (0-15 λεπτά, 15-30 λεπτά, 30-45 λεπτά ή περισσότερο). Στο Ε Μέρος ζητήθηκε από τους εκπαιδευτικούς να επιλέξουν σε ποια μαθήματα αναθέτουν περισσότερη εργασία.στα ελληνικά, στα μαθηματικά ή σε άλλα μαθήματα. Μετά την συλλογή των ερωτηματολογίων έγινε ανάλυση των αποτελεσμάτων με τη βοήθεια της Ερευνητικής Ομάδας του Πανεπιστημίου Κύπρου. Συνεντεύξεις Ακολούθως με βάση τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων προχωρήσαμε σε συλλογή δεδομένων μέσα από συνεντεύξεις. Το δείγμα των συνεντεύξεων αποτέλεσαν μια ομάδα γονιών, μια ομάδα μαθητών και μια ομάδα εκπαιδευτικών που πήραν μέρος και στην απάντηση των ερωτηματολογίων. Οι συνεντεύξεις ήταν ομαδικές και ημιδομημένες. Τα ερωτήματα ήταν τα ίδια προς τους τρεις φορείς της έρευνας για να μπορεί μετά να γίνει μια συσχέτιση των απόψεων τους. Οι τρεις ομάδες κλήθηκαν να σχολιάσουν ένα αποτέλεσμα που προέκυψε από την ανάλυση των ερωτηματολογίων, και πιο συγκεκριμένα την διαφορά απόψεων, η οποία παρουσιάστηκε και σε διάγραμμα στους εμπλεκομένους (Διάγραμμα 1, Παράρτημα) και αφορούσε το χρόνο που χρειάζεται για την κατ οίκον εργασία. Ακολούθως αφού είχαν 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 18

τον πίνακα κάποιων αποτελεσμάτων από το ερωτηματολόγιο των μαθητών κλήθηκαν ν απαντήσουν σε κάποια ερωτήματα που αφορούσαν τον πίνακα αυτό (Συνεντεύξεις, Παράρτημα). Αποτελέσματα Όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 1,τα παιδιά της Γ τάξης αφιερώνουν κατά μέσο όρο 40-45 λεπτά για μελέτη της κατ οίκον εργασίας τους. Τα παιδιά της Δ τάξης μεταξύ 45-50 λεπτά και τα παιδιά της Ε και ΣΤ τάξης περισσότερο χρόνο. Διάγραμμα 1 ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΤ'ΟΙΚΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 60 55 50 45 40 35 30 ΤΑΞΗ Γ ΤΑΞΗΔ ΤΑΞΗΕ ΤΑΞΗΣΤ Διάγραμμα 2 Ο ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΠΟΥ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΓΙΑ ΚΑΤ'ΟΙΚΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΓΝΩΜΗ ΤΩΝ 3 ΦΟΡΕΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 60 50 40 30 20 10 0 MAΘΗΤΕΣ ΓΟΝΕΙΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ Στο Διάγραμμα 2 φαίνεται ότι τα παιδιά και των τεσσάρων τάξεων απάντησαν πως αφιερώνουν κατά μέσο όρο 45-60 λεπτά για την εκτέλεση της κατ οίκον εργασίας τους. Οι γονείς σύμφωνα με το τι απάντησαν στα ερωτηματολόγια, εκτιμούν ότι τα παιδιά τους 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 19

χρειάζονται κατά μέσο όρο 30-40 λεπτά για τη μελέτη τους στο σπίτι, ενώ οι εκπαιδευτικοί απάντησαν πως οι μαθητές τους κατά μέσο όρο χρειάζονται 20-30 λεπτά για την κατ οίκον εργασία τους. Τα περισσότερα παιδιά, όπως φαίνεται κι από τις απαντήσεις του ερωτηματολογίου τους (Πίνακας 1, Παράρτημα), πιστεύουν πως οι δάσκαλοι πρέπει να βάζουν κατ οίκον εργασία και πως αυτή τους βοηθά να μάθουν περισσότερα. Οι περισσότεροι επίσης μαθητές, διαβάζουν συνήθως χωρίς τη βοήθεια των γονιών τους και μόνο όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες ζητούν τη βοήθειά τους. Έχουν δικό τους χώρο για να μελετούν τα μαθήματά τους σχεδόν όλοι, και οι περισσότεροι έχουν ξεκάθαρες οδηγίες από τους δασκάλους τους για το τι πρέπει να κάνουν στην κατ οίκον εργασία τους. Όταν ρωτήθηκαν κατά πόσο ο χρόνος που αφιερώνουν στις εξωσχολικές δραστηριότητες επηρεάζει το χρόνο που θα αφιερώσουν για τη μελέτη στο σπίτι, οι μισοί μαθητές, όπως φαίνεται και στον Πίνακα 1 (Παράρτημα) απάντησαν πως τους επηρεάζει. Αντίθετα οι υπόλοιποι απάντησαν πως αυτό δεν τους επηρεάζει.. Στον Πίνακα 2, φαίνεται πως οι μισοί μαθητές δεν κάνουν την κατ οίκον εργασία τους με όρεξη. Επίσης, οι περισσότεροι μαθητές ζητούν όπως οι δάσκαλοί τους, τους βάζουν λιγότερες και ευκολότερες εργασίες για το σπίτι. Ένας ακόμη μεγαλύτερος αριθμός μαθητών ζητά όπως οι δάσκαλοί τους, τους αναθέτουν για κατ οίκον εργασία.πιο ενδιαφέρουσες εργασίες στο σπίτι. Πίνακας 2 ΔΗΛΩΣΗ ΝΑΙ ΟΧΙ Θα ήθελα οι δάσκαλοι να βάζουν λιγότερες εργασίες στο σπίτι 36 31 Θα ήθελα οι δάσκαλοι να έβαζαν πιο εύκολες εργασίες στο σπίτι 39 28 Θα ήθελα οι δάσκαλοι να έβαζαν εργασίες που να με ενδιέφεραν 49 18 περισσότερο Κάνω με όρεξη τις εργασίες που έχω για το σπίτι 34 33 Από τον Πίνακα 2, (Παράρτημα), οι γονείς φαίνεται να πιστεύουν οι περισσότεροι, ότι η κατ οίκον εργασία είναι απαραίτητη. Σχεδόν όλοι απάντησαν πως τα παιδιά τους κάνουν την εργασία τους τις περισσότερες φορές κάτω από συνθήκες ηρεμίας. Επιπρόσθετα, έχουν συζητήσει με το παιδί τους και αποφάσισαν από κοινού για το πότε να κάνει την κατ οίκον εργασία του. Συμφωνούν επίσης οι περισσότεροι, στο γεγονός ότι όσο περισσότερα παιδιά έχουν στο σχολείο τόσο πιο δύσκολο είναι γι αυτούς να τα βοηθήσουν. Όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 3, σπάνια έως μερικές φορές το παιδί χρειάζεται τη βοήθειά τους, σχεδόν πάντα με τις γνώσεις που έχουν μπορούν να το βοηθήσουν, σπάνια έως μερικές φορές τους το επιτρέπει ο χρόνος να βοηθήσουν στη μελέτη του παιδιού τους, αλλά συχνά ελέγχουν την κατ οίκον εργασία του. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 20

Διάγραμμα 3 :Οι απαντήσεις των γονιών όσο αφορά τη βοήθεια που παρέχουν στα παιδιά τους 5 4.5 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Tο παιδί χρειάζεται τη δική μου συμβολή Με τις γνώσεις μου μπορώ να το βοηθήσω Είμαι δίπλα του κατά την κατ' οίκον εργασία Ο χρόνος μου το επιτρέπει Ελέγχω την κατ'οίκον εργασία του παιδιού Όταν οι γονείς ρωτήθηκαν αν η κατ οίκον εργασία του παιδιού τους είναι λίγη, ικανοποιητική ή υπερβολική, φαίνεται από τον Πίνακα 3, ότι η συντριπτική πλειοψηφία απάντησε πως η κατ οίκον εργασία που έχει το παιδί τους είναι ικανοποιητική. Πίνακας 3: Άποψη των γονιών για την ποσότητα της κατ οίκον εργασίας Απαντήσεις γονιών Λίγη Ικανοποιητική Υπερβολική 3 61 1 Στον Πίνακα 4, φαίνονται οι απαντήσεις των γονιών όταν ρωτήθηκαν σε πιο μάθημα το παιδί τους συναντά τις περισσότερες δυσκολίες. Οι περισσότερες δυσκολίες που συναντά ο μαθητής σύμφωνα με τους γονείς, είναι στα μαθηματικά. Αρκετοί απάντησαν πως δεν συναντούν δυσκολίες. Πίνακας 4: Άποψη των γονιών για την περιοχή της κατ οίκον εργασίας που συναντά δυσκολίες το παιδί τους Απαντήσεις γονιών Κανένα Ελληνικά Μαθηματικά Άλλα 21 4 34 6 Όταν οι εκπαιδευτικοί ρωτήθηκαν για τη μορφή της κατ οίκον εργασίας που βάζουν στους μαθητές τους, φαίνεται στο Διάγραμμα 4,ότι κατά μέσο όρο οι εκπαιδευτικοί σπάνια βάζουν διαφοροποιημένη κατ οίκον εργασία, μερικές φορές έως σπάνια βάζουν δημιουργική εργασία και σχεδόν πάντα η εργασία που βάζουν για το σπίτι έχει τη μορφή περεταίρω εξάσκησης. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 21

Διάγραμμα 4 Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΚΑΤ' ΟΙΚΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΟΥ ΒΑΖΟΥΝ ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 5 4.5 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Αναθέτω διαφοροποιημένη κατ'οίκον εργασία Έχει τη μορφή περαιτέρω εξάσκησης Έχει τη μορφή δημιουργικής εργασίας Σημείωση: 1.ποτέ, 2.σπάνια, 3.μερικές φορές, 4.συχνά, 5.πάντα Όσο αφορά την περιοχή μαθημάτων στην οποία οι εκπαιδευτικοί αναθέτουν εργασίες, περισσότερες εργασίες φαίνεται να βάζουν στα ελληνικά και μαθηματικά, παρά σε άλλα μαθήματα (Πίνακας 6, Παράρτημα). Συζήτηση-Εισηγήσεις Σκοπός της έρευνας είναι να γνωρίσουμε την κατάσταση που υπάρχει στο σχολείο μας σε σχέση με την κατ οίκον εργασία, ώστε να θέσουμε τα κατάλληλα πλαίσια που θα οδηγήσουν στην αποδοτική χρησιμοποίηση της κατ οίκον εργασίας ως μέσου για την πρόοδο των μαθητών στο σχολείο. Αυτό που προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η μεγάλη διαφορά που προκύπτει στις απόψεις των μαθητών και των εκπαιδευτικών όσο αφορά το χρόνο που αφιερώνουν στην κατ οίκον εργασία τους οι μαθητές. Όταν ζητήθηκε και στις συνεντεύξεις να σχολιασθεί η διαφωνία αυτή (Συνεντεύξεις, Παράρτημα), οι μαθητές απάντησαν πως ίσως οι δάσκαλοι να εκτιμούν το χρόνο της κατ οίκον εργασίας ανάλογα με τον «καλό» μαθητή ή θεωρούν πως οι μαθητές θα κάνουν την εργασία τους στο σπίτι εύκολα, αφού αυτή βασίζεται σε όσα έχουν διδαχθεί οι μαθητές την ημέρα εκείνη. Οι εκπαιδευτικοί όταν ρωτήθηκαν στη συνέντευξη να σχολιάσουν το ίδιο θέμα (Συνεντεύξεις, Παράρτημα), απάντησαν πως συμβαίνει αυτό γιατί ίσως οι δάσκαλοι όταν απαντούσαν τα ερωτηματολόγια είχαν υπ όψη τους τις εργασίες που βάζουν μόνο στα δικά τους μαθήματα και να μην έλαβαν υπ όψη και κάποιες εργασίες που βάζουν και δάσκαλοι άλλων μαθημάτων που διδάσκουν στο ίδιο τμήμα. Οι γονείς με τη σειρά τους, για το ίδιο θέμα, απάντησαν πως υπάρχει αυτή η διαφωνία γιατί πιστεύουν πως οι δάσκαλοι τείνουν να θεωρούν συνήθως εύκολα αυτά που βάζουν στους μαθητές για εργασία στο σπίτι. Οι μαθητές ενώ δεν αντιμετωπίζουν αρνητικά το θέμα της κατ οίκον εργασίας και μάλιστα υποστηρίζουν οι περισσότεροι, ότι η κατ οίκον εργασία τους βοηθά στην πρόοδο τους, εν τούτοις ζητούν λιγότερες και ευκολότερες εργασίες στο σπίτι από τους 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 22

δασκάλους τους. Όταν ρωτήθηκαν για το θέμα αυτό στις συνεντεύξεις (Παράρτημα), η άποψή τους ήταν ότι οι μαθητές θέλουν λιγότερες και ευκολότερες εργασίες στο σπίτι για να τους μένει περισσότερος ελεύθερος χρόνος για ν ασχοληθούν με κάτι που τους ενδιαφέρει περισσότερο ή για παιχνίδι και ψυχαγωγία. Στο ερώτημα αυτό συμφώνησαν και οι δάσκαλοι και οι γονείς με την άποψη των μαθητών. Οι τελευταίοι συμπλήρωσαν πως τα παιδιά είναι ήδη κουρασμένα μετά το σχολείο, έχουν φροντιστήρια και γι αυτό σίγουρα προτιμούν ευκολότερη κατ οίκον εργασία αφού αυτό εξυπακούει λιγότερο κόπο και χρόνο. Αξιοσημείωτο αποτέλεσμα της έρευνας είναι και το γεγονός ότι ο μεγαλύτερος αριθμός των μαθητών ζητούν πιο ενδιαφέρουσες εργασίες στο σπίτι από τους δασκάλους τους. Όταν στις συνεντεύξεις και των τριών φορέων της έρευνας ζητήθηκε να σχολιαστεί αυτό, τόσο οι μαθητές, όσο και οι δάσκαλοι και οι γονείς συμφωνούσαν πως οι μαθητές θεωρούν βαρετό και ανιαρό το να έχουν για κατ οίκον εργασία λύση ασκήσεων στα μαθηματικά και ελληνικά ή σε άλλα μαθήματα αφού αυτό κάνουν καθημερινά και μέσα στην τάξη. Βαρέθηκαν την ίδια μορφή κατ οίκον εργασίας καθημερινά και προτιμούν η κατ οίκον εργασία τους να έχει κάτι διαφορετικό από το συνηθισμένο. Όταν ακολούθως τους ζητήθηκε να δώσουν με δικά τους παραδείγματα τι πιστεύουν πως οι μαθητές θεωρούν μια εργασία για το σπίτι «ενδιαφέρον» απάντησαν και οι τρεις φορείς λίγο πολύ το ίδιο. Ενδιαφέρουσα κατ οίκον εργασία για το μαθητή θα ήταν π.χ. να ψάξει στο Internet να βρει πληροφορίες για κάτι, να ετοιμάσει μια εργασία δική του για ένα θέμα και να την παρουσιάσει και στους υπόλοιπους. Μια άλλη ενδιαφέρουσα εργασία θα ήταν να γράψουν για κάποιον που θαυμάζουν, τραγουδιστή, αθλητή, συγκρότημα ή οτιδήποτε άλλο είναι αυτό. Ενδιαφέρουσες εργασίες είναι και αυτές που έχουν και ψυχαγωγικό χαρακτήρα π.χ. μαθηματικά, παιχνίδια, σπαζοκεφαλιές, κρυπτόλεξα, σταυρόλεξα κ.ά. Επίσης οι ομαδικές ή συνεργατικές εργασίες αποτελούν και αυτές εργασίες με πιο πολύ ενδιαφέρον. Ακόμα ακούστηκαν εργασίες όπως πειράματα για ανακάλυψη κάποιου φαινομένου ή μια κατασκευή ή μια ζωγραφιά για ένα θέμα που θα δώσει ο δάσκαλος. Όλα τα πιο πάνω δείχνουν πως η κατ οίκον εργασία των μαθητών έχει συνήθως την ίδια μορφή, τη μορφή της περεταίρω εξάσκησης. Αυτό επιβεβαιώνεται κι από το Διάγραμμα 4 (Παράρτημα), όπου και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί απάντησαν το ίδιο για τη μορφή της κατ οίκον εργασίας που αναθέτουν στους μαθητές τους. Αποτέλεσμα αυτής της επαναλαμβανόμενης μορφής οι μαθητές δεν ανταποκρίνονται όπως θα έπρεπε, με όρεξη και κέφι.έτσι δεν γίνεται πάντα σωστή αξιοποίηση του χρόνου της κατ οίκον εργασίας. Αυτό θα πρέπει να προβληματίσει τους εκπαιδευτικούς γιατί όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, πορίσματα ερευνών στο εξωτερικό έδειξαν πως σημαντικότερη είναι η μορφή της κατ οίκον εργασίας παρά η ποσότητα της. Καλό θα ήταν λοιπόν πέρα από την καθημερινή εξάσκηση, η μορφή της κατ οίκον εργασίας να αλλάζει και να ποικίλει από μέρα σε μέρα. Να υπάρχουν επιλογές όπου είναι εφικτό και οι μαθητές όταν έχουν κατ οίκον εργασία η οποία έχει πιο δημιουργική μορφή, άρα εξυπακούει και περισσότερο χρόνο, να υπάρχει από μέρους του δασκάλου 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 23

μια ευελιξία όσο αφορά και το περιθώριο χρόνου για διεκπεραίωσή της. Οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν στην ίδια τάξη να συνεννοούνται μεταξύ τους, ώστε η κατ οίκον εργασία να δίνεται με μέτρο. Η κατ οίκον εργασία για να είναι αποδοτική και να οδηγεί στην πρόοδο του μαθητή χρειάζεται τη θετική ανταπόκριση του μαθητή. Όσο πιο κοντά στα ενδιαφέροντα αλλά και στις δυνατότητες του μαθητή είναι, τόσο πιο καλά αποτελέσματα θα δώσει. Η κατ οίκον εργασία αποτελεί ένα εκπαιδευτικό εργαλείο που ανάλογα με το πως θα χρησιμοποιηθεί μπορεί να έχει πολύ θετικές αλλά και πολύ αρνητικές συνέπειες. Το τι αποτέλεσμα θα έχει εξαρτάται από το πώς θα εφαρμοστεί. Βιβλιογραφία White Paper (1997). Excellence in schools (Cm 3681 ) London: The Stationary Office. Weston, P (1999). Homework: Learning from Practice. London: The Stationary Office. Επιτροπή για την Οικογένεια (2002). Κατ οίκον εργασία - Ελεύθερος χρόνος παιδιών Α, Β και Γ τάξης Δημοτικού Σχολείου. Λευκωσία. 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 24

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Α/Α ΔΗΛΩΣΗ ΝΑΙ ΟΧΙ 1 Πιστεύω ότι οι δάσκαλοι πρέπει να βάζουν εργασίες στους μαθητές,για να 48 19 κάνουν στο σπίτι 2 Οι εργασίες που μου βάζουν οι δάσκαλοι στο σπίτι με βοηθούν να μάθω 62 5 περισσότερα πράγματα 3 Συχνά με διακόπτουν σπίτι όταν μελετώ (π.χ. τηλεφωνήματα, αδέλφια) 33 34 4 Διακόπτω συχνά τη μελέτη μου σπίτι για να κάνω άλλα πράγματα 9 58 5 Συνήθως μελετώ τα μαθήματά μου με τη βοήθεια των γονιών μου 22 45 6 Όταν μελετώ τα μαθήματά μου χρειάζομαι τους γονείς μου κοντά μου 8 59 7 Μόνο όταν αντιμετωπίζω δυσκολίες ζητώ τη βοήθεια κάποιου μεγαλύτερου σε 60 7 ηλικία(γονείς, μεγαλύτερα αδέλφια, παππούς, γιαγιά, θείος/α ). 8 Συχνά τηλεφωνώ σε κάποιο συμμαθητή μου για να μου πει τι εργασίες έχουμε 14 53 9 Έχω δικό μου χώρο για να μελετώ τα μαθήματά μου. 60 7 10 Συνήθως μελετώ μαζί με κάποιο συμμαθητή μου τα μαθήματά μου 7 60 11 Συνήθως κάθομαι της ίδια ώρα κάθε μέρα για να μελετήσω τα μαθήματά μου(για 34 33 παράδειγμα στις 3 το απόγευμα) 12 Συνήθως όταν μελετώ βλέπω τηλεόραση ή ακούω ραδιόφωνο 17 50 13 Συχνά λέω στους γονείς μου ότι ο δάσκαλος δεν εξηγεί τι ακριβώς θέλει να 10 57 κάνουμε στις εργασίες σπίτι 14 Κάνω με όρεξη τις εργασίες που έχω για το σπίτι 34 38 15 Θα ήθελα οι δάσκαλοι να βάζουν λιγότερες εργασίες για το σπίτι 36 31 16 Επειδή αφιερώνω αρκετό χρόνο σε εξωσχολικές δραστηριότητες (φροντιστήρια, 32 35 αθλητισμός),δεν έχω χρόνο για να μελετήσω όσο πρέπει 17 Συνήθως αφιερώνω το απόγευμα μου στο παιχνίδι, στην τηλεόραση ή στον 10 57 ηλεκτρονικό υπολογιστή και έτσι δε μου μένει αρκετός χρόνος για να μελετήσω τα μαθήματά μου 18 Θα ήθελα οι δάσκαλοι να έβαζαν πιο εύκολες εργασίες για το σπίτι 39 28 19 Θα ήθελα οι δάσκαλοι να έβαζαν εργασίες που να με ενδιέφεραν περισσότερο 49 18 20 Πιστεύω ότι οι δάσκαλοι πρέπει να βάζουν περισσότερες εργασίες στο σπίτι 16 51 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 25

ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΓΟΝΙΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Α/Α ΔΗΛΩΣΗ ΝΑΙ ΟΧΙ 1. Είναι απαραίτητο να υπάρχει κατ οίκον εργασία 55 10 2. Το παιδί μου κάνει την εργασία του τις περισσότερες 60 5 φορές μέσα σε συνθήκες ηρεμίας ώστε να μπορεί να συγκεντρωθεί και να δουλέψει 3. Έχω συζητήσει με το παιδί μου και καθορίσαμε από 58 7 κοινού για το πότε θα κάνει την κατ οίκον εργασία του 4. Ο χρόνος επικοινωνίας που έχω με το δάσκαλο/α του 50 15 παιδιού μου για να συζητήσω θέματα που αφορούν την κατ οίκον εργασία είναι ικανοποιητικός 5. Συμφωνώ με το γεγονός ότι όσο περισσότερα παιδιά έχω στο σχολείο είναι πιο δύσκολο να βοηθήσω στην κατ οίκον εργασία 53 12 ΠΙΝΑΚΑΣ 3 10. Ελέγχω την κατ οίκον εργασία του παιδιού 0 5 13 22 17 μου ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΔΗΛΩΣΗ 1 2 3 4 5 1. Η κατ οίκον εργασία που έχει το παιδί μου 0 2 12 15 28 το βοηθά 2. Το παιδί μου αντιμετωπίζει με προθυμία την εκτέλεση της κατ οίκον εργασίας 2 2 12 12 29 3. Το παιδί μου για να εκτελέσει την κατ οίκον εργασία του χρειάζεται τη δική μου συμβολή 4. Το παιδί μου συναντά δυσκολίες στην εκτέλεση της κατ οίκον εργασίας του 5. Με τις γνώσεις που έχω μπορώ να βοηθήσω το παιδί μου στην κατ οίκον εργασία του 6. Ο χρόνος που είμαι στο σπίτι μου επιτρέπει να το βοηθήσω αν χρειαστεί 7. Είμαι με το παιδί μου όταν εκτελεί την κατ οίκον εργασία του 8. Ο χρόνος που σπαταλά το παιδί μου σε εξωσχολικές δραστηριότητες (τηλεόραση, φροντιστήρια, αθλοπαιδιές κ.ά.)το επηρεάζει στην κατ οίκον εργασία του 9. Το παιδί μου έχει ξεκάθαρες οδηγίες στο τι θα κάνει και πώς θα δουλέψει στην κατ οίκον εργασία του 6 21 18 5 7 4 19 25 5 4 0 4 12 12 29 0 3 17 14 23 12 20 10 10 5 0 4 12 11 30 0 0 7 15 35 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 26

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 ΔΗΛΩΣΗ ΝΑΙ ΟΧΙ 1. Πιστεύω ότι είναι απαραίτητο να υπάρχει κατ οίκον εργασία 14 2 2. Πιστεύω ότι η κατ οίκον εργασία που αναθέτω στους μαθητές μου είναι ξεκάθαρη όσον αφορά τις οδηγίες εκτέλεσής της 3. Όταν αναθέτω κατ οίκον εργασία στους μαθητές μου λαμβάνω υπόψη τα μέσα που διαθέτουν στο σπίτι 4. Θεωρώ χρήσιμη την εμπλοκή των γονιών στην κατ οίκον εργασία 16 0 16 0 13 3 ΠΙΝΑΚΑΣ 5 ΔΗΛΩΣΗ 1 2 3 4 5 1. Αναθέτω κατ οίκον εργασία στους μαθητές μου 0 0 2 11 3 2. Οι μαθητές μου αντιμετωπίζουν με προθυμία την εκτέλεση της κατ οίκον εργασίας 3. Ελέγχω την κατ οίκον εργασία που βάζω στους μαθητές μου 4 Αναθέτω διαφοροποιημένη κατ οίκον εργασία λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές δυνατότητες κι ανάγκες των μαθητών μου 5. Συντονίζομαι με τους άλλους συναδέλφους που διδάσκουν στην τάξη μου ώστε η ανάθεση της κατ οίκον εργασίας να γίνεται με μέτρο 6. Η κατ οίκον εργασία που αναθέτω στους μαθητές μου έχει τη μορφή περαιτέρω εξάσκησης των παιδιών σε θέματα που διδάχτηκαν (π.χ. λύση ασκήσεων, ερωτήσεις-απαντήσεις κλπ.) 0 0 8 8 0 0 0 1 2 13 0 4 8 3 1 0 4 5 5 2 0 1 3 3 10 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 27

ΔΗΛΩΣΗ 1 2 3 4 5 7. Η κατ οίκον εργασία που αναθέτω στους μαθητές μου έχει τη μορφή δημιουργικής εργασίας, όπως διεξαγωγή έρευνας, μελέτης ή κατασκευής 8. Ο λόγος που αναθέτω κατ οίκον εργασία στους μαθητές μου είναι γιατί δεν υπάρχει χρόνος γι αυτό στο σχολείο 9. Ο λόγος που αναθέτω κατ οίκον εργασία στους μαθητές μου είναι για να εμπεδώσουν αυτό που διδάχθηκαν 0 5 7 4 0 3 4 7 0 2 0 0 2 8 6 ΠΙΝΑΚΑΣ 6:ΣΕ ΠΟΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΒΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΑΛΛΑ Απαντήσεις εκπαιδευτικών 7 9 0 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΤ' ΟΙΚΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΟΠΩΣ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ ΟΙ 3 ΦΟΡΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 35 30 ΜΑΘΗΤΕ 25 20 15 10 5 0 0-15 15-30 30-45 ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΜΑΘΗΤΕΣ ΓΟΝΕΙΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 10 o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 28