ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΤΣΙΦΗ Άρχοντος Μουσικοδιδασκάλου ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΚΤΩΗΧΙΑΣ

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΤΣΙΦΗ Άρχοντος Μουσικοδιδασκάλου ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΚΤΩΗΧΙΑΣ ΑΘΗΝΑ 2010

Πνευµατικά δικαιώµατα : Βασίλειος Κατσιφής. Λάµπρου Κατσώνη 28-30 άφνη τ.κ. 17236 Τηλ. 210-9707808 Copyright by 2010 Μουσικός εκδοτικός οίκος : ΘΕΟ ΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ «ΜΥΡΙΠΝΟΟΝ» Στράτωνος 35 & Μητροπόλεως - Αίγιο Τ.Κ. 25100 Τηλ. 26910-29842 & 68018 & 68019 FAX 26910-23492 e mail : fotis @ perivallontiki.gr & e- mail : theodtor @ otenet.gr www.myripnoon.gr

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ-ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΛΑΓΙΟΥ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΗΧΟΥ Γενικές παρατηρήσεις Ο γεµάτος σοβαρότητα και θρησκευτικό µεγαλείο, ο προκαλών στις αισθήσεις και στις ακοές µας µουσικοθρησκευτικό βάθος και δέος, αλλά και ψυχικήν ανάτασιν, ο κατά ευρωπαίους Ματζόρε και κατ Αραβοπέρσες Ράστ, πλάγιος του τετάρτου ήχος, δέν αποτελεί ως γνωστόν κύριον ήχον αλλά πλάγιον! Αποτελεί τον πλάγιον ήχον του από Ι και κατά τρόπον παπαδικόν (ΑΓΙΑ) τετάρτου ήχου, και σχηµατίσθηκε βάσει του πάγιου θεωρητικού κανόνα, που καθορίζει την µοριακή απόσταση επί το βαρύ, του πλαγίου από τον κύριο ήχο. Η κλίµακα η οποία τον συνιστά, έχει βάσιν τον φθόγγον ΝΗ, τα δε µοριακά διαστήµατα της κλίµακας του πλαγίου του τετάρτου, είναι 1 2, 1 0, 8, 1 2, 1 2, 1 0, 8. Αν και δέν είναι πρώτος στην κατάταξη των ήχων, και παρά το γεγονός ότι αποτελεί πλάγιον ήχο, αναφέρεται σε όλα τα θεωρητικά πάντα πρώτος, και τούτο, γιατί α) ξεκινά από την πρώτη βαθµίδα της Βυζαντινής µουσικής κλίµακας, δηλαδή τον Νη. β) γιατί αντιστοιχεί και µε τον πρώτον φθόγγο της ευρωπαϊκής κλίµακας, δηλαδή τον ΝΤΟ και γ) διότι τα διαστήµατά του είναι σηµεία αναφοράς όχι µόνον για τα διατονικά διαστήµατα, αλλα και για τα χρωµατικά και τα εναρµόνια! Ο πλάγιος του τετάρτου, εκφράζεται και κατά τους τρείς τρόπους της Ελληνικής µουσικής, δηλαδή τον παπαδικόν (αργά µαθήµατα) τον στιχηραρικόν (αργοσύντοµα µαθήµατα) και τον ειρµολογικό, (σύντοµα µαθήµατα). Στο σηµείο αυτό, κρίνεται αναγκαίον να τονισθεί, ότι ενώ στην εκκλησιαστική µουσική εκφράζεται και αναπτύσσεται πληθωρικά και µε τους τρείς τρόπους που παραπάνω διατυπώθηκαν, στο δηµοτικό τραγούδι (αλλά και στο λαϊκό), τον συναντάµε πολύ ελάχιστα, στον παπαδικό τρόπο! Τον συναντάµε όµως να εκφράζεται αρκετά µε τον στιχηραρικό τρόπο, και πολύ περισσότερο µε τον ειρµολογικό. Η κλίµακα του πλαγίου του Τετάρτου ήχου αποτελείται απο δύο όµοια 4χορδα, (Νη-Γα και ι-νή) µε διαζευτικό τον Γα- ι, και πρέπει να επισηµανθεί ότι και στους τρείς τρόπους µε τους οποίους εκφράζεται, διατηρεί πολλά από τα γνωρίσµατα και τις ιδιαιτερότητες του κυρίου ήχου από τον οποίον προήλθε, δηλαδή τον Τέταρτο και κατά τρόπον παπαδικόν (ΑΓΙΑ). Σηµείωση: Καθώς θα παρατηρήσουµε στη συνέχεια, οι πλάγιοι ήχοι κρατούν πολύ µεγάλο µέρος από τις ιδιαιτερότητες του κυρίου ήχου, (από τον οποίον και προέρχονται), και τούτο έχει ιδιαίτερη σηµασία, γιατί αποδεικνύει ότι ο πλάγιος ήχος, αποτελεί προέκτασιν του κυρίου! Ναι µεν έχουµε έναν καινούργιο ήχο στην ελληνική οκτωηχία, αλλά που έχει απόλυτη µοριακή συνοχή µε τον κύριον ήχο, και συγγένεια στην µοριακή σύσταση! ΠΛΑΓΙΟΣ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΡΟΠΟ ΠΑΠΑ ΙΚΟ. Στόν πλάγιο του τετάρτου κατά τρόπο παπαδικό, συναντάµε κυρίως µαθήµατα αργά της θείας λειτουργίας, και σαν τέτοια είναι τα χερουβικά και τα κοινωνικά. Χερουβικά και Κοινωνικά, στον εν λόγω ήχο, έγραψαν όλοι οι µελοποιοί διδάσκαλοι, δηλαδή ο Πέτρος Λαµπαδάριος, ο Γρηγόριος πρωτοψάλτης, ο Κωνσταντίνος πρωτοψάλτης, ο Νικόλαος πρωτοψάλτης Σµύρνης, ο Σισανίου, ο Κεσσανιεύς, ο Θεόδωρος Φωκαεύς και πολλοί άλλοι νεώτεροι. Όµως τον πλάγιο του τετάρτου σε τρόπο παπαδικό, δεν τον

συναντάµε µόνον σε µέλη της θείας λειτουργίας. Στον αυτόν ήχο, συναντάµε µια σειρά άλλων µελών (εκτός της θείας λειτουργίας) και τέτοια είναι το αργό ''Τη Υπερµάχω'', καθώς και το τελευταίο µέρος στο «Θεοτόκε Παρθένε» του Πέτρου Μπερεκέτου δηλαδή ''Των ψυχών ηµών''. Στον ίδιο επίσης τρόπο, είναι γραµµένα και τα µέγιστα ανοιξαντάρια του Κουκουζέλους, και µε βάση τα παραπάνω, µπορούµε να πούµε ότι η άκρα θρησκευτική έκφραση του ήχου, το µουσικό θρησκευτικό µεγαλείο που αναδύεται απ αυτόν, ήταν στοιχεία που βοήθησαν τους συνθέτες, για να δώσουν έργα µε θρησκευτικό µεγαλείο, καθώς αυτά που αναφέραµε. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΣΥΝΙΣΤΟΥΝ ΤΟΝ ΠΛΑΓΙΟ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΡΟΠΟ ΠΑΠΑ ΙΚΟ. Ο ήχος πλάγιος του τετάρτου και κατά τρόπο παπαδικό, συνίσταται από τις παρακάτω ιδιαιτερότητες. εσπόζοντες Φθόγγους: έχει τους: Νη, Βου, ι, Νη. Μαρτυρίες: ŧşѓѓѓѓѓũşѓѓѓѓѓ ũšѓѓѓѓѓūšѓѓѓѓѓūţşѓѓѓѓѓŭţşѓѓѓѓѓŭůšѓѓѓѓѓŧůš ЃЃ Φθορές: Φθορές χρησιµοποιεί τις διατονικές, δηλαδή: ЃЃЃЃЃЃĝЃЃЃЃЃЃĹ ЃЃЃЃЃŊЃЃЃЃЃěЃЃЃ ЃЃĭЃЃЃЃЃıЃЃЃЃЃŋЃ ЃЃЃЃЃĵ Ηθος : Το ήθος του εν λόγω ήχου, είναι εξόχως σοβαρό, εις το έπακρον εκκλησιαστικό και προσευχητικό, και γιά τον λόγον αυτόν, έχουν γραφεί σ αυτόν µεγάλα και σοβαρά µαθήµατα. Έλξεις: O πλάγιος του τετάρτου ήχος, καθώς και ο κύριος ήχος ''ΑΓΙΑ'', υφίστανται τις περισσότερες σχεδόν ελκτικές επιδράσεις. Ετσι κατά την άνοδο του µέλους ή της κλίµακας, ο φθόγγος Νη που αποτελεί και την βάση του ήχου, ασκεί ελαφράν έλξιν επί του Κε ( ) καθώς και επί του Ζω της υπάτης διά µονογράµµου διέσεως ( ) (βλέπε και σελίδα 39 σειρά τρίτη στο ''Η πόλις σου Θεοτόκε'' στο παρόν). Πρέπει πάντως να ληφθεί υπ όψιν µας, ότι και ο Νη της κορυφής, διενεργεί αναλόγους έλξεις, επί του Κε και Ζω της µέσης. Κατά την άνοδον του µέλους, επίσης, ο φθόγγος Βου ως βασικός φθόγγος παραµένει (κατά βάσιν αµετακίνητος) όµως ασκεί έλξιν στον κάτωθέν του Πα κατά απλήν δίεσιν ( ) αλλά και µονόγραµµον ( ) κατά την επανάληψιν. Σηµείωση: Στον πλάγιο του τετάρτου, µερικές φορές ο Γα της µέσης έχει τονή (κλάσµα ή απλή) καθώς και µαρτυρία. Στην περίπτωση αυτή ο Βου χάνει το αµετακίνητο και µετατρέπεται σε µεταβαλλόµενο φθόγγο. Στην περίπτωση αυτή, ισχυρός φθόγγος γίνεται ο Γα, και ο Βου µετατρέπεται σε ελκόµενον, δια µονογράµµου διέσεως ( ). Ο Φθόγγος ι και κατ άνοδον και κατά κάθοδον, είναι και αυτός αµετακίνητος και ως ισχυρός φθόγγος ασκεί έλξιν (κατ άνοδον) στον κάτωθέν του Γα, δια απλής διέσεως ( ) αλλά και διά µονογράµµου σε φθογγική επανάληψη, ι, Γα, ι ( ):

Βλέπε οµόηχο αργοσύντοµο χερουβικό Θ.Φωκαέως και εις την θέσιν: тŗтńсч ЃЃЃЃūţŞ ι ι ι ι O Νη' της κορυφής παραµένει πάντα αµετακίνητος και κατά την άνοδον ενεργεί απαράλλακτα (εις ότι αφορά τις ελκτικές διεργασίες) καθώς και ο Νη της βάσεως. Κατά την κάθοδον του µέλους ή της κλίµακας, ο ισχυρός φθόγγος ι ασκεί έλξιν διά µονογράµµου υφέσεως στον Ζω ( ) αλλά έλκει και δι απλής έλξεως και τον Κε ( ). Την ελκτικήν αυτή περίπτωση την συναντάµε πολύ συχνά, διατυπώνεται όµως και στο αργό χερουβικό του Γρηγορίου πρωτοψάλτου. ιατυπώνεται στην θέση Ѓтřс øłтņтú ЃЃЃЃūţŞ α α α α Επίσης ο κύριος φθόγγος Βου ασκεί κατά την κάθοδον του µέλους περιορισµένη έλξη επί του Γα, καθώς και ο κύριος φθόγγος Νη, επί του Πα. Οι περιπτώσεις αυτές, συναντώνται πάρα πολύ συχνά. (βλέπε χερουβικό Γρηγορίου ΠρωτοψάλτουЃЃЃЃŨæşЃ Л ŅтютņéсØЃũŠ с øéттņяс øтņѓéѓтúѓŧş οι οι οι οι α α α α α α Συστήµατα: Ο πλάγιος του τετάρτου, χρησιµοποιεί το 7φωνο σύστηµα, αλλά και το κατά τριφωνίαν. Το κατά τριφωνίαν σύστηµα, χρησιµοποιείται κυρίως σε σύντοµα µαθήµατα, καθώς είναι τα απολυτίκια, τα θεοτοκία, τα καθίσµατα, σε αρκετά µέλη του ειρµολογίου (καταβασίες, προσόµοια, παρακλητικοί κανόνες) και σε πολλά άλλα, τα οποία θα αναφερθούν στη σειρά τους. Έκταση: Ο πλάγιος του τετάρτου, εις τα αργά µαθήµατα (παπαδικά µέλη), έχει απεριόριστη έκταση, και πολλές φορές τον βλέπουµε να προσεγγίζει τον ι της υπάτης, φτάνοντας µέχρι τον Γα' της νήτης, δηλαδή 14 φθόγγους. Καταλήξεις: Ο υπό κρίσιν ήχος, και στους τρεις τρόπους έκφρασής του, (παπαδικό, στιχηραρικό και ειρµολογικό) έχει τις αυτές καταλήξεις. Έτσι ατελείς καταλήξεις (γενικώς) κάνει στους φθόγγους Νη Βου ι αλλά και µερικές φορές στον παπαδικό και στιχηραρικό, τον συναντάµε να κάνει καταλήξεις και στον Πα. ΕΝΤΕΛΕΙΣ καταλήξεις (γενικώς) κάνει στον φθόγγο Νη της µέσης, καθώς και στον ι της υπάτης. ΤΕΛΙΚΕΣ καταλήξεις κάνει πάντα στον Νη της µέσης, όπου και η βάση του ήχου. Στην συνέχεια παρατίθενται: α) Πίνακες πορείας κλιµάκων, του πλαγίου του τετάρτου κατά τρόπο παπαδικό. β) Μέρος από το Χερουβικό σε ήχο πλάγ. του τετάρτου του Θεοδώρου Φωκαέως. γ) Ένα στίχο από τό αργό Τη Υπερµάχω και δ) Ένα οµόηχο καί οµότροπο δηµοτικό τραγούδι σε πλαγ. του τετάρτου καί συγκεκριµένα το τραγούδι ''Με γέλασαν µια χαραυγή ''. Σηµείωση: Καθώς ανεφέρθη στην παρούσα µελέτη, στον πλαγ. του τετάρτου, κατά τρόπο παπαδικό, υπάρχουν ελάχιστα δηµοτικά τραγούδια, καθώς και λαϊκά.

ΚΛΙΜΑΚΕΣ ΠΟΥ ΙΑΤΥΠΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΙΑΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΛΑΓΙΟΥ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΗΧΟΥ, ΚΑΤΑ ΤΡΟΠΟ ΠΑΠΑ ΙΚΟ. Σηµείωση: Η µε την ένδειξιν Α κλίµακα, διατυπώνει την θεωρητικήν πορεία του ήχου. Η µε την ένδειξιν Β την κατ άνοδον πορεία της κλίµακος ή του µέλους και η µε την ένδειξιν Γ την καθοδικήν πορεία των διαστηµάτων της κλίµακος ή του µέλους, από της κορυφής (νήτη) µέχρι της βάσεως του ήχου. έον να ληφθεί υπ όψιν, ότι και κατά την άνοδον και την κάθοδον του µέλους, τούτο υφίσταται την επίδραση των έλξεων. ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΧΕΡΟΥΒΙΚΟ ΤΟΥ ΘΕΟ ΩΡΟΥ ΦΩΚΑΕΩΣ, ΣΕ ΗΧΟ ΠΛΑΓΙΟ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΡΟΠΟ ΠΑΠΑ ΙΚΟ.! ŧ Ş Ѓ Ѓ Ѓ é! ч с Ň é é! Л т т ņ я é! с Ø с я ø т é Ѓ т ч ю т é Ѓ с Ø! н Х â õ Ει κο νι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι т Ѓ é Ѓ ч ч ю Ё â т т! é! ч ñ ё т Ń Х ê с ø é Ѓ т Ú т Ú! é Ѓ с у М Ü т т Ń é ι ι ι ι ι ι χι ι ι ι ι ι ζο ο ει κο é é ц т Ќ Ł х é! с Ø à т Ú! Ў! ũ Š!! é! ф Ø Х Ł Х ê Ł Л ł Ѓ é! ф ч á ю т Ń é! с ñ ё νι ι ζο ον τε ες και αι αι αι τη η η η с ч á é! т т т т Ń!! é! с Ø Х ö т é! т ã! т Ń! ц! т Ņ! т! é! ч Ø! Л у! т η η η η η η η η η η η η η η ζω ο ο Х Ň ê! ш!! Л Ň é! ч Ø!! Ѓ Ѓ ū ţ Ş!! Ѓ Ѓ с с ł ч á é! т Ú! ç т т ņ é! с! с ö!! ш!! т é ο ο ο ποι οι οι οι οι οι οι οι οι οι ζω

ч! Х Ň!ЛŇ éé!ч Ø!т Úá!! é!чö!тт!т! Х Ł ê!ѓ Ѓ Ѓ ūţ Ş!!Ѓ Ѓч ó! éé!ђ ėч áю!т é ο ο ποι ω ω ω ω ω ω ω Τρι α α α éсøс øятé!сø!нс øттé!ттсøнс½é!чöттú!é!тúūť чóé α α α α α α α α α α α α α α α τρι éé!сöи!тé!çтúщëáçчот!é!чøù!!ūť! α α α α α α δι '' ΑΝΑΓΡΑΦΩ ΣΟΙ Η ΠΟΛΙΣ ΣΟΥ ΘΕΟΤΟΚΕ '' Ήχος πλάγιος του τετάρτου, κατά τρόπο παπαδικό. ŧ Ş Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ч ½ é Ѓ Ђ ñ ё т Х ê Ň Ц Þ т т Ѓ é Ѓ ç ч т Ń Ѓ ч Þ с ½ ч Х Ø ê с Α να α α α α α α α α α α α α чфѓňéсѓçчч áéчñѓѓѓѓūţ ŞЃЃЃ ЃтņХêÛЃçсłчá éтúттńéёöø α α α α α α α α α α α α α γρα тúéтúтúéçцâõт схêøçсђņ ч чáѓшæ ðѓс чáттņтéм α α α α α α α α α α α α α α α α α чќňчéсøчх Ňéтш ð Ѓ сч áéтúс у ЦЙ éтт Ņ α Α να γρα φω ω σοι οι οι οι οι ]οι οι οι οι éтсö Ѓш ЃЃ Ѓ ЃЃłтņ éс ŁХŇЛ Ѓ éçтт ðсч á éтúх âõт éчсöѓш η η η η η η η πο ο ο ο ο ο ο λι ι ι т é Ё ö т Ņ т Х Ň Ѓ é ç т т ò Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ŧ Ş Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ с и ½ Ѓ é Ѓ ç ч ю Ѓ ш Ѓ Ѓ с Ø é Ѓ т ю Х Ł é Ѓ Ц η πο ο λι ι σου ου Θε ο ο ο ο ο ο т т Ѓ ç ч т Ń ч Ѓ Þ с ½ é ч Х Ø Ň с é ч ф Ѓ Ň с Ѓ ç ч ч á ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο чøѓѓѓѓѓѓѓѓūţş ο «ΜΕ ΓΕΛΑΣΑΝ ΜΙΑ ΧΑΡΑΥΓΗ» Παραδοσιακό τραγούδι της τάβλας, σε ήχο πλάγιο του τετάρτου, και τρόπο παπαδικό. (Το τραγούδησε η Γεωργία Μητάκη). Ρυθµός µικτός. ŧş Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ с и ч ч éѓ с Ň с Ł Ѓ ½ с ä ф½éѓ Ё ö т Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ł т ч ä éѓ с Ņ т ó сņ Ω ρε µε γε λα σα α α α α α α α α т ó é Ѓ с ö ł т т ч ä Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ū ţ Ş Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ч ½ é Ѓ Ђ ш ð я Ѓ Ѓ с т ņ Ѓ х Ń é Ѓ с Ø é Ѓ ч ч á т ł α α α α αν µια χα α ρα α αυ γη η η η

т т å Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ū ţ Ş ė Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ т с Х Х ä é Ѓ ч Ø ö т Ѓ é Ѓ т т т ч Ѓ Ѓ Ĭ Ѓ ä Ѓ Ѓ ū ţ Ş Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ с Ň ½ é Ѓ с η η ω ω ω ω ω ω ω ω ω ωχ της α ч чпт éоф чпт Ѓ éсöтð т éѓёöт ðт Ѓ éгт тчäѓѓ ŧş νοι οι οι ξης τα α αη δο νια ω ρε τα αη δο ο ο νια ч ½ é Ѓ П Ѓ ш ð Ѓ Ѓ Ѓ é Ѓ с с Ň с ½ é Ѓ Ђ ö Ѓ ш ð Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ł Ѓ é Ѓ с Ł с é Ѓ ч ч á Ç т Ѓ ł µε γε ε λα σαν και µου ου πα νε ε ε ε ç т т å Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ū ţ Ş ė Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ т с Х Х ä é Ѓ ч ö Ø т Ѓ é Ѓ т т т ч Ѓ Ѓ Ĭ å Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ ū ţ Ş Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ с Ł ½ é ε ε ε ε ε ε ω ω ω ω ω ωχ πως éѓсч чпт éѓоф чт ЃéЃ цт òïт ЃчéЃ От ðт ЃéЃГт Ы χα ρο ο ος δε µε ε ε περ νει ω ρε δε µε ε πε ε тчäé ŧş ερ νει Επωδός ή τσάκισµα. ŧş Ѓ Ѓ Ѓ Ѓ с и Ђ т Ѓ ł éѓ т ч á т Ѓ çт т Ѓ éѓгù т éѓ с Х Ň Ё â éѓ т ч á т Τι ι να κα α α νο ο δο λιος τι ι να κα α α çтт ЃЫéЃтХ±Ň хѓň éѓ сøё âłѓ éѓгш ЃЃ т ЃéЃтÚ ЃЎт éѓс Ň Х Ё âéѓгш α α νω ω ω σαν σκε φθω ω πως θα πως θα α πε θα α т ЃЫéЃтÚЃéЃЃЃЃЃЃЃЃ ЃŧŞ α νω ρέ καί βγήκα µα ρος στά βουνά δίπλα στα κορφοβούνια, κορφοβούνια, βλέπω τό χάρο ν'άρχεται, στο λογο καβάλα ρέ καβάλα. Μη µε πέρνεις χάρε µή µέ πέρνεις γιατί δέν µε ξαναφέρνεις.