ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ - ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥΣ ΧΟΡΟΥΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΧΟΡΟΙ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ (ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ) Ονοματεπώνυμο φοιτήτριας: Μπέρτι - Παπαδημητρίου Σοφία Επιβλέπων: Πραντσίδης Ιωάννης. Επίκουρος Καθηγητής Θεσσαλονίκη, 2013

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία αυτή με θέμα «Οι Χοροί της Θράκης (Διαχρονική συγκριτική προσέγγιση)» παρουσιάζεται η μελέτη γύρο από τους χορούς της Θράκης, αλλά και οι παράγοντες που τους επηρέασαν τόσο σε κοινωνιολογικό επίπεδο, όσο και σε γεωγραφικό. Οι παράγοντες αυτοί είναι σε άμεσο συσχετισμό με τους χορούς της Θράκης, καθότι ο χορός είναι κύριο μέσο έκφρασης και απεικόνισης συναισθημάτων που πηγάζουν μέσα από την καθημερινότητα. Μέσα από την εργασία αυτή δίνεται μια ευχάριστη διαδρομή με αρχική αναφορά μέσω της εισαγωγής για το περιεχόμενο της εργασίας και στη συνέχεια με την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας που γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση των ερευνών-γνωμώνεργασιών που έγιναν μέχρι τη δεδομένη στιγμή. Έπειτα γίνεται μια σύνοψη στη μέθοδο, που χρησιμοποιήθηκε για να επιτευχθεί η εργασία και στα συμπεράσματα που προέκυψαν μέσα από την ερευνά. Ακολούθως, στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται μια περιεκτική αναφορά γενικώς στους παραδοσιακούς χορούς της Ελλάδας που μεγάλο τους κομμάτι αποτελούν οι Θρακιώτικοι Χοροί.. Όπως είναι φυσικό, στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην ιστορία και τη γεωγραφική θέση και το πώς επιδρούν πάνω στους χορούς της Θράκης. Έπειτα παρατηρούμε το συσχετισμό των χορών με την αρχαία παράδοση, κάνοντας ειδική αναφορά στον Πυρρίχιο χορό το γνωστότερο από τους αρχαίους χορούς. Εν συνέχεια μέσα από τη σύγκριση με τους άλλους παραδοσιακούς χορούς συμπεραίνουμε τη σημαντικότητα των Θρακιώτικων χορών. Εξαίρεση στη μελέτη μας δε θα μπορούσε να αποτελούν τα μουσικά όργανα της Θράκης, οι φορεσιές, η εξέλιξη της μελέτης της Θρακιώτικης παράδοσης καθώς και οι ρυθμοί, οι μελωδίες και τα μέτρα. Ακόμα αναφέρονται τα προβλήματα και οι κατευθύνσεις που δίνονται κατά την εκμάθηση παραδοσιακών χορών στην εποχή μας. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο νησί της Σαμοθράκης, ενώ στο τέλος του πρώτου μέρους κλείνουμε με τα ήθη και τα έθιμα της Θράκης. Στο δεύτερο μέρος έχουμε την περιγραφή και την ανάλυση βασικών χορών της Θράκης χωρίζοντας τους στην Ανατολική Θράκη, στην Δυτική Θράκη και στην Βόρεια (Ανατολική Ρωμυλία). Τέλος η εργασία κλείνει με συζήτηση αποτελεσμάτων και στην κατάληξη συμπερασμάτων των όσων αναφέραμε. 2

ABSTRACT In this work we did on "Dances of Thrace - (Timeless comparative approach)" presents the study of round dances of Thrace, but also the factors that influenced them both sociological level and geographically. These factors are in direct correlation with the dances of Thrace, as the dance is the main means of expression and display emotions arising through the daily routine. Through this work we give a pleasant ride through the original reference input for the content of the work and then with the review of literature is a summary of research-opinions-work done up to this point. Following is a summary of the method used to achieve the work and the conclusions reached through our research. Then, in the first part of work a comprehensive reference generally to the traditional dances of Greece their big piece is the Thracian Dances. Naturally, then, the history and geographical position and influence over how the dances of Thrace. Then observe the correlation of dances to ancient tradition, making specific reference to the Pyrrhic dances, which is the most famous of ancient dances. This then through comparison with other traditional dances conclude the significance of Thracian dances. Exception in our study could not be musical instruments of Thrace, the costumes, the evolution of the study of Thracian traditions and rhythms, melodies and measures. Even out the problems and directions given by the learning of traditional dances in our time. Particular reference is made to the island of Samothrace, while at the end of the first part close to the manners and customs of Thrace. In the second part we describe and analyze basic dances of Thrace divorcing in Eastern Thrace, in Western Thrace and Eastern Rumelia. Finally, the paper ends with a discussion of results and concluding findings of those mentioned. 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ II. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ III. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ IV. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Α ΜΕΡΟΣ... 5 1.1 Εισαγωγή... 5 1.2 Ιστορία και γεωγραφία της Θράκης... 10 1.3 Γενικές παρατηρήσεις πάνω στους χορούς της Θράκης... 12 1.4 Σύνδεση παραδοσιακών χορών την αρχαιότητα... 14 1.5 Ο χορός Πυρρίχιος... 17 1.6 Σύγκριση με τους υπόλοιπους παραδοσιακούς χορούς... 24 1.7 Μουσικά όργανα της Θράκης... 26 1.8 Η Θρακιώτικη φορεσιά... 28 1.9 Η εξέλιξη της μελέτης της Θρακιώτικης Παράδοσης... 31 1.10 Ρυθμοί, μελωδίες και μέτρα.... 32 1.11 Προβλήματα κατά την εκμάθηση και την μετάδοση των παραδοσιακών χορών στην εποχή μας.... 35 1.12 Σαμοθράκη... 37 1.13 Σημαντικά έθιμα στη Θράκη... 43 Β ΜΕΡΟΣ... 52 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΧΟΡΩΝ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΕΣ... 52 2.1 Χοροί Ανατολικής Θράκης... 52 2.2 Χοροί Δυτικής Θράκης... 55 2.3 Χοροί της Βόρειας Θράκης ( Ανατολικής Ρωμυλίας)... 62 V. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ.78 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 81 4

Α ΜΕΡΟΣ 1.1 Εισαγωγή ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει, όσο το δυνατόν καλύτερα, τους χορούς της Θράκης Ανατολικής, Δυτικής και Βόρειας (Ανατολικής Ρωμυλίας). Για να γίνει περισσότερο κατανοητό αυτό θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια σύντομη παρουσίαση των παραγόντων που καθόρισαν την μετεξέλιξη και την μορφή που πήραν οι χοροί μέσα από το πέρασμα των αιώνων. Ο χορός αποτελεί μια μορφή έκφρασης για τον άνθρωπο, μέσω των κινήσεων του σώματος του. Με άλλα λόγια, είναι η ανάγκη των πλασμάτων να εκφραστούν. Μέσω αυτής της διαδικασίας, τακτοποιούνται όλες οι εξαρτημένες ερεθιστικές κινήσεις του ανθρώπου. Αρχικά, ο ρυθμός δινόταν με τα χέρια κι έπειτα με τα όργανα. 1 Ένα από τα είδη χορών είναι οι παραδοσιακοί ή δημοτικοί. Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζουμε τους χορούς αγροτικών περιοχών, ως προϊόν προφορικής, κυρίως, παράδοσης. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους χορούς, οι παραδοσιακοί χοροί κρύβουν το ανώνυμο και το συλλογικό, καθώς δεν γνωρίζουμε τον δημιουργό τους. 2 Οι χοροί αυτού του είδους κατέληξαν, μέσα από τα χρόνια, να αποτελούν πρωταρχικό μέσο κοινωνικής ταυτότητας ενός λαού. Ένα ολόκληρο συμβολικό σύστημα βρίσκεται πίσω από τους παραδοσιακούς χορούς. 3 Στην κατηγορία αυτή, χορογράφος γίνεται ο ίδιος ο λαός. Ο χορός, άλλωστε, αποτελεί απεικόνιση του πολιτιστικού επιπέδου του εκάστοτε λαού. Έτσι, είναι αποδεδειγμένο πως λαοί με χαμηλό πνευματικό επίπεδο έχουν χορούς περιορισμένης εκφραστικής ακτίνας ενώ 1 Λυκεσάς, Γιώργος, Ελληνικοί χοροί από πολιτιστική ιστορική και κοινωνιολογική άποψη, University studio press, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 17. 2 Πραντσίδης, Γιάννης, Ο χορός στην ελληνική παράδοση και η διδασκαλία του, Εκδοτική Αιγινίου 2004, σ.12. 3 Μαυροβουνιώτης, Φώτος Μαλκογεώργος, Αλέξανδρος Αργυριάδου Ειρήνη, Ελληνικοί χοροί, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 17-18. 5

τους χαρακτηρίζει, κυρίως, το σεξουαλικό στοιχείο. Το τελευταίο εκφράζεται, κατά κύριο λόγο, με την κυκλική κίνηση της λεκάνης. 4 Σύμφωνα με κάποιους ειδικούς, ο χορός δεν συνιστά γενετικό στοιχείο ενός πολιτισμού αλλά προϊόν του. Συνεπώς, πρέπει να κατανοήσουμε πως οι πολιτιστικές και ιστορικές εξελίξεις συνέβαλαν την διαμόρφωση του 5. Οι βασικοί παράγοντες που επηρέασαν την εξέλιξη του νεοελληνικού παραδοσιακού χορού είναι η ωραιότητα του τοπίου, οι κλιματικές συνθήκες, η γεωγραφική θέση και, τέλος, η ιστορία. 6 Περίπου 384 χοροί έχουν καταγραφεί σήμερα σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο 7. Αυτοί μπορούν να χωριστούν σε τοπικούς και Πανελλήνιους (π.χ. Συρτός). Οι πρώτοι χορεύονται σε κάποιες περιοχές μόνο ενώ οι δεύτεροι σε ολόκληρη την Ελλάδα 8. Η ονομασία τους προέρχεται από το σχήμα (Αντικρυστός) και την κατεύθυνση του χορού (Ζερβός), από την περιοχή που χορεύεται (Πωγωνίσιος), από την επαγγελματική ασχολία κατά την οποία χορεύεται (Χασάπικος), από τα λόγια που συνοδεύουν την μουσική του χορού, από την λαβή των χεριών (Ζωναράδικος) και τέλος από τα αντικείμενα που μπορεί να χρησιμοποιούνται κατά την χορευτική διαδικασία 9. Τα χορευτικά σχήματα που χαρακτηρίζουν τους νεοελληνικούς χορούς είναι η ελεύθερη κίνηση στο χώρο, ο κύκλος, το διπλοκάγκελο, ο λαβύρινθος, η ευθεία γραμμή, το ζευγάρι και ο αντικριστός. Βάσει του ρυθμού, οι χοροί διακρίνονται σε Συρτούς, που χαρακτηρίζονται από συρτή κίνηση στο έδαφος και ήρεμες κινήσεις, και σε Πηδηχτούς. Οι τρόποι σύνδεσης των χορευτών (λαβές) ποικίλουν. Κάποιοι εξ αυτών είναι οι εξής : Χέρια με λυγισμένους αγκώνες, χέρια τεντωμένα, ώμοι, βραχίονας, αλυσιδωτά και πιάσιμο από τα ζωνάρια. 10 4 Δήμας, Ηλίας, Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, Αθήνα, σσ. 21-24. 5 Πραντσίδης, Γ., ό.π., σσ. 26-30. 6 Δήμας, Η., ό.π., σ. 28. 7 Προβατάκης, Θεοχαρης, Προβλήματα εντόπισης, μελέτης, καταγραφής και δημοσίευσης ελληνικών παραδοσιακών χορών της Θράκης, Πρακτικά Συμποσίου, << Η ιστορική και λαογραφική έρευνα για τη Θράκη. Ξάνθη Κομοτηνή Αλεξανδρούπολη, 5-9 Δεκεμβρίου 1985. >>, Ίδρυμα μελετών χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1988, σσ.365-384. 8 Δήμας, Η., ό.π., σ. 28. 9 Ρούμπης, Γιώργος, Ελληνικοί χοροί. Γενικό μέρος Διδακτική Μουσικοκινητική ανάλυση. Εκδόσεις Σμπίλιας. Το οικονομικόν, Αθήνα 1993., σ. 86. 10 Ρούμπης, Γ., ό.π., σσ. 88-89. 6

Σημαντικό ρόλο στην μελέτη του χορού παίζει και η συντακτική του χορού, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο στέκονται οι χορευτές μέσα στο χορευτικό σχήμα αλλά και ο ρόλος που καλούνται αυτοί να παίξουν. Έχει παρατηρηθεί πως ο ελληνικός χορός κρύβει μια ενότητα και μια πολλαπλότητα αλλά και μια δομή και αρχιτεκτονική στο σχεδιασμό του, καθώς έχει αρχή, μέση και τέλος. Καταρχάς, ο χορός λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα. Στο πρώτο, βρίσκεται ο πρωτοχορευτής, ο οποίος κινείται διαφορετικά, συνήθως, από τους υπόλοιπους. Σχετικά με το ποιος θα χορέψει πρώτος λειτουργεί η αρχή της ισοτιμίας. Παραβίαση αυτής της αρχής μπορεί να μεταφραστεί και ως παραβίαση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε πολλές φορές σε παρεξηγήσεις. Σε δεύτερο επίπεδο, βρίσκεται ο δεύτερος στη σειρά που οφείλει να υποβαστάζει σωστά τον πρώτο χορευτή ώστε να μην πέσει κάνοντας φιγούρες. Στο τρίτο επίπεδο συναντάμε τους υπόλοιπους συγχορευτές που οφείλουν να προσαρμόζονται με τον πρωτοχορευτή και να μην κάνουν ανεξάρτητες από αυτόν κινήσεις. Τέλος, υπάρχει και το κοινό που πρέπει να σέβεται και να αξιολογεί τον πρωτοχορευτή και τους υπόλοιπους συγχορευτές του. Όπως καταλαβαίνουμε η συντακτική του χορού δημιουργεί ένα σύστημα σχέσεων και επικοινωνίας με άξονα τον πρώτο. 11 Κλείνοντας, κρίνεται απαραίτητο να συνοψίσουμε τις κυριότερες λειτουργίες που παρέχει η εκμάθηση παραδοσιακών χορών. Καταρχάς, έχουμε την γνωστική λειτουργία, δηλαδή την γνώση, μέσω των χωρών, για το παρελθόν της εκάστοτε κοινωνίας και της πνευματικής της κουλτούρας. Επίσης διακρίνουμε μια αισθητική λειτουργία καθώς μας παρέχονται πολλές αισθητικές εμπειρίες κατά την χορευτική διαδικασία. Αξίζει όμως να σταθούμε και στην εκπαιδευτική λειτουργία των χορών. Χορεύοντας, το άτομο διαμορφώνει αισθήματα συναδελφοσύνης, φιλίας, συντροφικότητας, αμοιβαιότητας κτλ. κάτι το όποιο στοχεύει στην καταπολέμηση του εγωκεντρισμού. Συνεχίζοντας, βλέπουμε πως ο χορός αποτελεί πηγή ανανέωσης για τον χορευτή αφού τον οδηγεί σε μία εσωτερική ισορροπία και τον βοηθάει να 11 Παναγιωτοπούλου, Άννα, Η συντακτική του νεοελληνικού χορού. Η σημασία των εθιμικών αρχών στην κεντρική χορευτική διαδικασία και τάσεις που εμφανίζονται σήμερα. 9 ο συνέδριο για την έρευνα του χορού. 12 16 Ιουλίου 1995, Δράμα. Επιμέλεια Άλκης Ράφτης, Διεθνής οργάνωση λαϊκής Τέχνης, Ελληνικό τμήμα, Αθήνα. σσ. 92 108. 7

ξεφεύγει από την καθημερινότητα 12. Επίσης αξίζει να αναφέρουμε ότι, εκτός από την καταπολέμηση του άγχους, η εκμάθηση χορών βοηθάει και στην καλή φυσική κατάσταση του ατόμου 13. Κίνητρο μου για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος αποτέλεσε το ενδιαφέρον μου και η γοητεία που μου προκάλεσε η Θρακιώτικη παράδοση και ειδικά οι Θρακιώτικοι χοροί, καθώς και ο τρόπος που μυήθηκα σε αυτά μέσα από την διδασκαλία του επίκουρου καθηγητή Γιάννη Πραντσίδη, ο οποίος μου έδωσε τα απαραίτητα ερεθίσματα τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Σκοπός μου ήταν να διεισδύσω και να εντρυφήσω βαθύτερα της γνώσεις μου στην Θρακιώτικη κουλτούρα, ώστε να κατανοήσω καλύτερα το αντικείμενο που μου κίνησε περισσότερο το ενδιαφέρον μου κατά την διάρκεια των σπουδών μου. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον καθηγητή και δάσκαλό μου κ.γιαννή Πραντσίδη και ακολούθως τους καθηγητές της ειδικότητάς μου κ.νικόλαο Βαβρίτσα και την κ.στέλλα Δούκα για τις γνώσεις που μου παρείχαν και την ευκαιρία να μάθω και να αγαπήσω τους Ελληνικούς Παραδοσιακούς Χορούς. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές μου και συγχορευτές μου, γιατί μέσα από το ομαδικό πνεύμα, τη συνεργασία και την καλή διάθεση η διαδικασία της εκμάθησης των χορών έγινε πιο εύκολη και πιο ευχάριστη. Ακόμα θα ήθελα να ευχαριστήσω για την φιλολογική επιμέλεια και την βοήθεια στην περάτωση της εργασίας τον φιλόλογο Αντώνη Χατζηθεοδώρου. Τέλος, τους γονείς μου για την υποστήριξη που μου παρείχαν και με βοήθησαν στην ολοκλήρωση των σπουδών μου. 12 Μαυροβουνιώτης, Φ. Μαλκογεώργος, Α. Αργυριάδου Ε., ό.π., σσ. 74-77. 13 Παπαχρήστου, Βασίλειος, Ελληνικού χοροί, Ανατύπωση, Θεσσαλονίκη 1979., σ. 14. 8

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 1.1991, Ράφτης Α., «Χορός και Αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Χορευτική Βιβλιοθήκη Το Βιβλίο αυτό είναι ένα συλλογικό έργο, πρακτικό Συνέδριο για την έρευνα του χορού 2.Μαϊος 1992, Λουκά Σ. Δημήτρης, «Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία», εκδόσεις ΜΙΕΤ. Το βιβλίο αυτό είναι ένα γενικό εγχειρίδιο Λαογραφίας, που καλύπτει όλο το φάσμα της παραδοσιακής αυτής επιστήμης, από τη λαϊκή λογοτεχνία και τα λεγόμενα «μνημεία του λόγου» ως τον λαϊκό βίο και τα έθιμα, τη λαϊκή τέχνη, τη λατρεία και τα επαγγέλματα, καθώς και τις αγροτικές και αστικές απασχολίες. 3. Δεκέμβριος 1994, Μπαζιάνας Νίκος, «Για τη Λαϊκή μουσική μας Παράδοση» εκδόσεις Το Βιβλίο αυτό αφορά το δημοτικό τραγούδι, και την ποίηση. Επίσης, αναφέρει για χορούς και τραγούδια που συνοδεύουν στα Έθιμα. Τέλος, απευθύνεται περισσότερο στην Λαϊκή μουσική παράδοση. 4. Ιανουάριος 1999, Σαχινίδης Κ. «Παραδοσιακός χορός και Λαϊκή δημιουργία», εκδόσεις Παπαζήσης Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται η ευρύτητα των σύνθετων προβλημάτων των χορών αλλά επιπλέον φανερώνονται και οι δυνατότητες να αναπτυχθεί η επιστήμη αυτή. 5. 2000, Ράφτης Α., «Χορός και Ιστορία», εκδόσεις Χορευτική Βιβλιοθήκη Το βιβλίο αυτό είναι ένα συλλογικό έργο που περιλαμβάνει πρακτικά από Διεθνές Συνέδριο για την έρευνα του χορού 6. 2000, Δώρα Στράτου, «Λαϊκή Χοροί Ένας ζωντανός δεσμός με το παρελθόν» Σε αυτό το βιβλίο η Δώρα Στράτου επιχειρεί μια συγκριτική μελέτη των παραδοσιακών χορών με διάφορα μοτίβα από αρχαίες αναπαραστάσεις, όπως γλυπτά και κεντήματα. 7. Ιανουάριος 2003, Μ. Ζωγράφου «Ο χορός στην Ελληνική Παράδοση» β έκδοση, εκδόσεις Art Work Στο βιβλίο αυτό μπορούμε να βρούμε πληροφορίες για το ελληνικό χορό όπως ιστορικά στοιχεία και η έννοια του χορού στην Ελληνική παράδοση. Τέλος, υπάρχουν αναφορές για την ερευνητική πρακτική στην Ελλάδα σχετικά με τους ελληνικούς χορούς. 8. 2004, Γιάννης Πραντσίδης «Ο Χορός στην Ελληνική Παράδοση και η Διδασκαλία του» εκδόσεις Αιγινίου Στο βιβλίο αυτό αναφέρεται ιστορικά στοιχεία για τους παραδοσιακούς χορούς στην Ελλάδα. Επίσης, περιλαμβάνει ιστορικά στοιχεία και ρυθμοκινητική ανάλυση από μεγάλο εύρος χορών και από διάφορες περιοχές της Ελλάδος. 9

9. 2007, Ευάγγελος Γρ.Αυδίκος, «Η Θράκη και οι άλλοι» εκδόσεις Οδυσσέας Το βιβλίο αναφέρεται στη Θράκη, στους ανθρώπους και στους πολιτισμούς της. Υπάρχουν αναφορές για τους Θρακιώτες με την συνυπάρξει τους για πολλούς αιώνες με Τουρκογενείς, Πομάκους, Μουσουλμάνους, Τσιγγάνους και Βουλγάρους. 10. 2008, Πραντσίδης Γ., «Από τη Θράκη του Ορφέα και του Διονύσου Σκοποί και τραγούδια της Ανατολικής Ρωμυλίας (Βόρειας Θράκης) εκδόσεις Αιγινίου Η συλλογή αυτή καλύπτει όλη τη Βόρεια Θράκη (Ανατολική Ρωμυλία). Στο πρώτο μέρος, αποτελείται από επιτόπιες καταγραφές οργανικών σκοπών και τραγουδιών. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει οργανικούς σκοπούς και τραγούδια γραμμένα στο στούδιο. 11. Θεσσαλονίκη 2008, Νικόλαος Γ. Βαβρίτσας, «Παραδοσιακοί Χοροί και η διδασκαλία τους, ρυθμοκινητική ανάλυση και ρυθμική αρίθμηση», εκδόσεις Θεσσαλονίκη Στο βιβλίο αυτό θα βρείτε μια συνοπτική ιστορική αναδρομή για τους παραδοσιακούς χορούς. Επίσης τρόπους διδασκαλίας στην εκπαίδευση, με ανάλυση των διάφορων παραδοσιακών χορών με δείγμα με πέλματα, και η ρυθμοκινητική ανάλυση τους. 12. Ιανουάριου του 2009, Ράφτης Α., «Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού» Το βιβλίο αυτό φιλοδοξεί πάνω από όλα να δώσει αξιοπιστία στον παραδοσιακό χορό. Δίνει πληροφορίες από τον χορό για την κοινωνία και η θέση που θα έπρεπε να έχει σε αυτήν. III. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στην έρευνα στηρίχθηκε σε στοιχεία που συγκεντρώθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας. Μέσα από βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα συγκεντρώθηκαν στοιχεία σχετικά με την τοπογραφία, την ιστορία, την κοινωνική οργάνωση, την οικονομία και τη λαογραφία της περιοχής, παράγοντες που επηρεάζουν αποφασιστικά την ανάπτυξη ενός τόπου και διαμορφώνουν τον πολιτισμό του. IV. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 1.2 Ιστορία και γεωγραφία της Θράκης Δίχως την μελέτη του ιστορικού και γεωγραφικού χώρου της Θράκης εκτιμώ πως η σε βάθος μελέτη των χορών της δεν θα μπορούσε να είναι ολοκληρωμένη. Προσπαθώντας να οριοθετήσουμε την περιοχή της Θράκης θα λέγαμε πως είναι η 10

περιοχή που περικλείεται από τον Εύξεινο Πόντο στα Ανατολικά, από τους Πορθμούς του Βοσπόρου και του Ελλησπόντου αλλά και από τη θάλασσα της Προποντίδας στα νοτιοδυτικά της. Στα νότια βρέχεται από το Θρακικό Πέλαγος έως τον ποταμό Νέστο. Δυτικό όριο είναι το όρος Όρβηλος έως και τις πόλεις Σόφια και Κιουστενδίλ και,τέλος, βόρειο σύνορο της Θράκης αποτελεί η οροσειρά του Αίμου. Με λίγα λόγια ως Θράκη ορίζουμε το νοτιοανατολικό τμήμα των Βαλκανίων. 14 Στις μέρες μας, η περιοχή της Θράκης είναι διαιρεμένη σε τρία κράτη. Η Ανατολική Θράκη ανήκει στην Τουρκία, η Δυτική στην Ελλάδα και η Βόρεια (Ανατολική Ρωμυλία) στην Βουλγαρία. Η οριστική σταθεροποίηση των συνόρων της Θράκης έγινε κατά την Ρωμαϊκή εποχή επί αυτοκράτορα Κλαυδίου το 46 π.χ. κάτι που συνεχίστηκε και στα Βυζαντινά χρόνια. Τα τρία τμήματα της περιοχής ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους κατά τις αναταραχές του Α μισού του 20 ου αιώνα. Η Ανατολική Θράκη βρέχεται στα νότια από το Αιγαίο, τους δύο πορθμούς που προαναφέρθηκαν και την Προποντίδα. Στα βόρεια εκτείνεται ως την Ροδόπη και το μικρό Αίμο. Δυτικό σύνορο είναι ο ποταμός Έβρος και ανατολικό η Μαύρη Θάλασσα. Η περιοχή ονομάζεται αλλιώς και Ευρωπαϊκή Τουρκία. Μέχρι το 1920 βρισκόταν στην κατοχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η έλευση του ελληνικού στρατού και η συνθήκη των Σεβρών το 1920, που επιδίκασε την περιοχή στην Ελλάδα, αναπτέρωσε τις ελπίδες και το ηθικό των εκεί Ελλήνων. Η Μικρασιατική καταστροφή του 1922 έληξε το ζήτημα με την παραχώρηση της Ανατολικής Θράκης στην κεμαλική Τουρκία και την ανταλλαγή πληθυσμών. 15 Η Δυτική Θράκη, η οποία, βρίσκεται ανάμεσα στους ποταμούς Έβρο και Νέστο Ανατολικά και Δυτικά και στην οροσειρά της Ροδόπης και το Αιγαίο Πέλαγος βόρεια και νότια, κατοχυρώθηκε επίσημα στην Ελλάδα με την συνθήκη της Λωζάννης το 1923. Αξίζει να σημειωθεί πως εκτός από το ελληνόφωνο στοιχείο, στην περιοχή ζούνε και αρκετοί μουσουλμάνοι τουρκικής ή πομακικής καταγωγής. 16 14 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 355. 15 Μωϋσιάδης, Παντελής, Ελληνικοί χοροί της Θράκης, Διόσκουροι, Θεσσαλονίκη, 1986., σσ. 19-21 16 Μωϋσιάδης, Π., ό.π., σ. 16. 11

Κλείνοντας, συναντάμε την Βόρεια Θράκη (Ανατολική Ρωμυλία) που βόρεια οριοθετείται από την οροσειρά του Αίμου και νότια της Ροδόπης. Δυτικά από το όρος Όρβηλος και ανατολικά από τον Εύξεινο Πόντο. Η πρώτη χρήση του όρου συναντάται στο Συνέδριο του Βερολίνου το 1878 και μεταφράζεται ως η χώρα των Ρουμ, δηλαδή των Ελλήνων. Αυτό το στοιχείο μαρτυρεί και την ελληνικότητα της περιοχής. Την εποχή εκείνη η περιοχή έγινε αυτόνομη επαρχία ενώ το 1885 προσαρτήθηκε από τη Βουλγαρία. Οι ανθελληνικοί διωγμοί του 1906 ανάγκασαν πολλούς Έλληνες να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες. Αυτό συνεχίστηκε το 1914, αμέσως μετά την λήξη του Β Βαλκανικού πολέμου και την ήττα της Βουλγαρίας και ολοκληρώθηκε το 1924 με την εθελούσια μετανάστευση. 17 Σήμερα, Θρακιώτες ζουν στην Δυτική Θράκη και συμβιώνουν με πρόσφυγες από τα άλλα δύο τμήματα της περιοχής, με μουσουλμάνους και με Σαρακατσάνους. Οι υπόλοιποι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Βόρεια Ελλάδα, κυρίως στην Μακεδονία και την Θράκη. 1.3 Γενικές παρατηρήσεις πάνω στους χορούς της Θράκης Οι χοροί της Θράκης συμβολίζουν την λεβεντιά και την αντρειοσύνη των χορευτών. Υπάρχει σε αυτούς έντονο το αγωνιστικό και το θρησκευτικό στοιχείο ενώ χαρακτηρίζονται από αρμονία στις κινήσεις των χορευτών, (π.χ. Μεγάλα και συντονισμένα άλματα), από συνέπεια και από εσωτερική ικανοποίηση. Αυτό το πιστοποιούν τα ξαφνικά τινάγματα, τα ρυθμικά ομαδικά χτυπήματα, ο ενθουσιασμός, η ευστροφία και ο δυναμισμός. Στις γυναίκες η κίνηση εκφράζει τη χάρη και οι στροφές την αδιάκοπη ροή. Οι αναδιπλώσεις κατά την διάρκεια του χορού τονίζουν τις πολύπτυχες ενδυμασίες των Θρακιώτικων χορών. 18 Γενικά, θα λέγαμε πως στη Θρακιώτικη μουσική παρατηρείται μια αρμονική κίνηση του σώματος που ταυτίζεται με το χορό. 19 17 Μαυροβουνιώτης, Φ. Μαλκογεώργος, Α. Αργυριάδου Ε., ό.π., σ. 205. 18 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 372 19 Ζαφείρης, Χρήστος, Μνήμη οδοιπορίας. Ανατολική Θράκη., Επίκεντρο. Θεσσαλονίκη 1998., σ. 358. 12

Όπως προαναφέρθηκε, οι χοροί αποτελούν προϊόν των ιστορικών και κοινωνικών εξελίξεων μιας περιοχής. Έτσι, τα τρία τμήματα της Θράκης ακολουθούν διάφορες τάσεις και επηρεάζονται από διαφορετικά ηχοχρώματα ως προς τις μουσικές και τους χορούς τους. Κοντά στην Κωνσταντινούπολη και τα παράλια της Προποντίδας η μουσική επηρεάζεται από την ψαλτική βυζαντινή παράδοση και το αστικό τραγούδι. Χαρακτηριστικό είναι πως σε αυτούς τους χορούς υπάρχει έντονη η νοσταλγία της χαμένης πρωτεύουσας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως συγγενεύουν με τα αιγαιοπελαγίτικα τραγούδια και τους χορούς της Μικράς Ασίας. Ανεβαίνοντας βορειότερα, συναντάμε επιδράσεις από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, ενώ δυτικότερα (Δυτική Θράκη και Ανατολική Ρωμυλία) η μουσική παράδοση διαμορφώνεται από νοτιοσλαβικές και μακεδονίτικες επιρροές. Στην περιοχή γύρω από τον Ερυθρό ποταμό, και συγκεκριμένα στο Διδυμότειχο, στο Σουφλί και την Ορεστιάδα, περιοχές όπου ζουν οι Μάρηδες, αρχαίο γένος Θρακών, η μουσικοχορευτική παράδοση διαφέρει αρκετά από την υπόλοιπη Θράκη. Είναι πλήρως κατανοητό, συνεπώς πως δεν πρέπει να εξετάζουμε τους θρακιώτικους χορούς σαν ένα ενιαίο πολιτισμικό σύνολο. 20 Οι χοροί της Θράκης διακρίνονται σε κυκλικούς, σε ζευγαρωτούς και ατομικούς χορούς. Οι πρώτοι χορεύονται σε σχήμα ανοιχτού κύκλου, Κάποιοι χορεύονται είτε από άντρες, είτε μόνο από γυναίκες. Ωστόσο, οι περισσότεροι είναι μεικτοί, δηλαδή χορεύονται με άτομα και των δύο φύλων. Στην Ανατολική Θράκη και σε ορισμένες περιοχές της Δυτικής προηγούνται στη σειρά οι άνδρες και ακολουθούν οι γυναίκες. Στην Ανατολική Ρωμυλία δεν τηρείται το παραπάνω σχήμα, αλλά άνδρες και γυναίκες πιάνονται ανάμεικτα. Ήταν κανόνας παλιότερα να χορεύει πρώτος άνδρας ώστε να οδηγεί σωστά το χορό. Οι ζευγαρωτοί χοροί συναντώνται κυρίως σε γάμους και σε γλέντια που πραγματοποιούνται σε κλειστούς χώρους. Τα ζευγάρια μπορούν να αποτελούνται είτε από άτομα διαφορετικού φύλου, είτε από του ιδίου. Η κίνηση των χορευτών είναι ελεύθερη, με βήματα επί τόπου, πλάγια και μπρος πίσω, χωρίς να πιάνονται από τα χέρια. Επίσης, αλλάζουν μέτωπο σε σχέση πάντα ο ένας με το άλλον. 20 Ζαφείρης, Χ., ό.π., σ. 359. 13

Τέλος, υπάρχουν και οι δρομικοί χοροί που χορεύονται από μεμονωμένα άτομα, κυρίως σε εκδηλώσεις όπως γάμοι κτλ. 21 Μοναδικό γεωγραφικό τμήμα της Θράκης που ανήκει στη Ελλάδα είναι η Δυτική Θράκη. Στην περιοχή έχουν καταγραφεί ως σήμερα 47 παραδοσιακοί χοροί. 34 εξ αυτών χορεύονται από γηγενείς, 4 από πρόσφυγες και 9 από Σαρακατσαναίους. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά τους τελευταίους, εφόσον δεν θα ασχοληθούμε περαιτέρω με αυτούς στην εργασία μας. Αυτοί είναι ο Απλός χορός στα τρία, ο Καλτσάδικος ή Κατσάδικος, ο Ζωναράδικος, το Πιπέρι, ο απλός Τσάμικος, ο χορός Κάτσα, ο Σταυρωτός και ο Νυφιάτικος. 22 1.4 Σύνδεση παραδοσιακών χορών την αρχαιότητα Οι παραδοσιακοί χοροί αποτελούν συνέχεια των χορών της αρχαιότητας, γεγονός που πιστοποιεί και την ελληνικότητα των σημερινών κατοίκων της περιοχής. Διάφορες μορφές ελληνικών χορών μας έχουν κληροδοτηθεί από την αρχαιότητα, ελαφρά παραλλαγμένες. Οι ίδιοι οι μετρικοί ρυθμοί που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι παραλλαγές αντίστοιχων αρχαίων. Έτσι, ο επτάσημος αντιστοιχεί με τον αρχαίο επίτριτο, ο πεντάσημος με τον παίονα και ο εννιάσημος με τον δόχμιο με σπονδείο. Ομοιότητες υπάρχουν και στα χορευτικά σχήματα που χρησιμοποιήθηκαν και στις δύο εποχές. Ο κύκλος, όπως μαρτυρούν οι πηγές, ήταν ευρέως διαδεδομένος κατά την αρχαία εποχή 23. Υπάρχουν πληροφορίες από πηγές, όπως του Ξενοφώντα και του Λουκιανού αλλά και διάφορες αναπαραστάσεις που επιβεβαιώνουν όλα τα παραπάνω. Σημαντικότερη απόδειξη αυτής της συνέχειας είναι ότι τραγουδάμε την ίδια γλώσσα, χορεύουμε στα ίδια μέτρα και, τέλος, η κίνηση και η έκφραση είναι ίδια με των αρχαίων. 24 Ας σταθούμε τώρα συγκεκριμένα στην Θράκη. Υπάρχουν μαρτυρίες πως οι Θράκες αγαπούσαν την μουσική και χόρευαν ένοπλοι σαν τους Κρήτες. Από εκεί 21 Πραντσίδης, Γ., ό.π., σσ. 30-33. 22 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 369. 23 Κόκκινος Γιάννης, Ελληνικοί χοροί. Ιστορική εξέλιξη και μουσικοκινητική ανάλυση., Σάλτο, Θεσσαλονίκη 1993., σ. 97. 24 Δήμας, Η., ό.π., σσ. 21-24. 14

καταγόταν άλλωστε και ο Ορφέας, ο προστάτης της μουσικής. 25 Οι παραδοσιακοί χοροί της Θράκης έχουν ρίζες πανάρχαιες. Οι Θράκες διατήρησαν την αυθεντικότητα των χορών και των τραγουδιών τους καθώς τα χόρευαν και τα τραγουδούσαν σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους. 26 Ο Συρτός, που συγκαταλέγεται στους Πανελλήνιους χορούς, πιστεύεται από πολλούς πως ξεκίνησε από την Θράκη. Αν και υπάρχει πλέον σε πολλές παραλλαγές σε ολόκληρη την Βαλκανική χερσόνησο θυμίζει σε πολλά το μοτίβο του αρχαίου θρακικού χορού 27. Υπάρχουν αναπαραστάσεις σε αγγεία που δείχνουν χορευτές γύρω από έναν βωμό, δέντρο, σύμβολο ή οργανοπαίκτη όπου ο πρωτοχορευτής σέρνει με μαντήλι το χορό. Ανάλογες εικόνες συναντάμε και σε τοιχογραφίες ορθοδόξων ναών. Σε επιγραφή του 1 ου αιώνα π.χ. αναφέρεται ο Συρτός ως ο πάτριος χορός των Θρακών. 28 Σε αρχαίες υδρίες επίσης έχουν βρεθεί και αναπαραστάσεις χορών όπου οι χορευτές βρίσκονται σε παράταξη όμοια με αυτή του θρακιώτικου χορού Ζωναράδικου. Τα επιφωνήματα που βγάζουν οι χορευτές κατά την χορευτική κίνηση μας θυμίζουν την έκσταση στην οποία βρίσκονταν οι οπαδοί του θεού Διονύσου κατά τη διάρκεια των αρχαίων λατρευτικών χορών. Υπάρχουν εικασίες ότι λόγω της κινησιολογίας του (απλός στα βήματα, ζωηρά και έντονα χτυπήματα, ρυθμικά επιφωνήματα και χορευτικά σχήματα) ίσως αποτελεί συνέχεια του χορού Όρμος, όπως μας πληροφορεί ο Λουκιανός. Βυζαντινής προέλευσης φαίνεται να είναι και ο χορός Χασάπικος ή Μακελάρικος. Είναι χορός που τον χόρευαν τα μέλη της συντεχνίας των κρεοπωλών 25 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 366. 26 Ζεχερλής, Σπυρίδων, Πόσο βαθειές είναι οι ρίζες των ηθών και εθίμων της Θράκης, Θρακική ηχώ. Για τα εβδομήντα χρόνια του ξεριζωμού από τις Αλησμόνητες Πατρίδες. 1922 1992, Θρακική Εστία Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1992., σσ. 193 204. 27 Καβακόπουλος, Παντελής, Ο συρτός χορός. Έρευνα και συμπεράσματα <<Γ Συμπόσιο λαογραφίας του βορειοελλαδικού χώρου. Πρακτικά Συνεδρίου. (Ήπειρος Μακεδονία Θράκη.)Αλεξανδρούπολη, 14 18 Οκτωβρίου 1976. Ίδρυμα μελετών χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1979, σσ. 283 289. 28 Προβατάκης, Θ., ό.π., σσ. 367-368. 15

κατά την εορτή τους. 29 Ωστόσο, και αυτός μας θυμίζει τον παντομιμικό χορό που χόρευαν οι στρατιώτες κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. 30 Συνεχίζοντας στους αγροτικούς χορούς, παρατηρούμε ομοιότητες του Τρυγητού και του Συγκαθιστού με τον αρχαίο Επιλήνιο χορό αλλά και του χορού του θερισμού, με έναν αρχαίο παντομιμικό χορό για τον οποίο παίρνουμε πληροφορίες από τον Ησίοδο. Επίσης, οι χοροί της Τζαμάλας, εθίμου που βλέπουμε στην έναρξη της σποράς, μοιάζουν αρκετά με τον χορό που χόρεψαν ένοπλοι Θράκες σε συμπόσιο των αρχηγών των Μυρίων στον Πόντο. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως τον συγκεκριμένο χορό τον χορεύουν και οι Πόντιοι. Ίσως πρόκειται για τον αρχαίο χορό Καρπαία όρχησις. 31 Κλείνουμε με τους χορούς των Αναστενάρηδων κατά την διάρκεια του εθίμου της Πυροβασίας. Η λατρεία του Διονύσου στην αρχαία Θράκη πιστοποιεί τις αρχαιοελληνικές ρίζες του εθίμου. Με την πυροβασία, οι αναστενάρηδες έρχονται σε μέθεξη με το θείο. Ο Στράβων μας λέει ότι στη Φερώνια υπάρχουν δαιμονόπληκτοι που πυροβατούν και ο Πλίνιος αναφέρει πως στην Τυρρηνία πιστοί κάνουν θυσία στον Απόλλωνα περπατώντας σε αναμμένα κάρβουνα. 32 Οι τρεις χοροί που χορεύονται κατά την εκτέλεση αυτού του εθίμου, μας παραπέμπουν στην αρχαία Ελλάδα. Ο πρώτος χορός εμπεριέχει στοιχεία έκστασης και μυστικισμού, όπως όλοι οι Διονυσιακοί χοροί, ο δεύτερος, ζωηρές και επιθετικές κινήσεις όπως ο Πυρρίχιος 33 και τέλος, ο τρίτος, απωθητικές κινήσεις με τα χέρια, ανάλογες με αυτές που παρατηρεί ο Αθηναίος σε χορούς της αρχαιότητας. Ανατρέχοντας και στα μουσικά όργανα, βλέπουμε πως διατηρήθηκαν από την αρχαιότητα όργανα όπως η λύρα και η γκάιντα. Η τελευταία, κάτω από την μασχάλη του γκαιντατζή έχει ένα βακχικό και συγκινητικό ρόλο καθώς συγκινεί και με το άκουσμα της τον κόσμο αλλά, ταυτόχρονα, ξεσηκώνει το χορευτικό μένος του. 34 29 Ζαφείρης, Χ., ό.π., σ. 361. 30 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 368. 31 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 370. 32 Ζαφείρης, Χ., ό.π., σσ. 346 352 33 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 370. 34 Ζεχερλής, Σ., ό.π., σ. 203. 16

Η μουσική αποτελεί για τους Θράκες μια δεύτερη θρησκεία. Εδώ συναντάται η βυζαντινή και η αρχαιοελληνική μουσική. Ακόμα και στη θεματολογία των τραγουδιών υπάρχουν θεματικά μοτίβα παρμένα από την αρχαιοελληνική μυθολογία. Έτσι, στο τραγούδι Σήμερα ψάλλουν Εκκλησιές' η περιγραφή μας θυμίζει κάπως τον έρωτα του Αχιλλέα με την Αμαζόνα Πανθεσίλεια, ενώ εμπλέκονται εικόνες από το τραγούδι της Αγίας Σοφίας. 35 Τα ελληνικά ήθη και έθιμα συμπεραίνουμε πως φανερώνουν την αδιαμφισβήτητη ελληνικότητα και ελληνική παρουσία στην Θράκη. Χοροί όπως ο Ζωναράδικός, ο Μαντηλάτος, ο Συγκαθιστός και ο Συρτός, μας θυμίζουν άλλωστε στον ρυθμό πολλές αρχαιοελληνικές τελετές 1.5 Ο χορός Πυρρίχιος Βάσει των αναφορών που μας προσφέρουν οι αρχαίες πηγές μπορούμε να ξεχωρίσουμε πάνω από 200 αρχαίους χορούς. Αυτοί μπορούν να ταξινομηθούν στις παρακάτω κατηγορίες: Χοροί πλανητών, κύκλιοι, πηδηχτοί, χοροί της καθημερινής ζωής, παιδικοί, λατρευτικοί, θεατρικοί, χοροί ζώων, πολεμικοί και, τέλος, χοροί άγνωστης κατηγορίας. 36 Εμείς θα σταθούμε στους πολεμικούς χορούς και, συγκεκριμένα στον Πυρρίχιο, ο οποίος φαίνεται να αποτελεί πρόδρομη μορφή πολλών θρακιώτικων και ποντιακών χορών. Με τον όρο πολεμικό, εννοούμε κάθε χορό που εκτελείτο με όπλα και μιμείτο πολεμικές και αγωνιστικές κινήσεις. Ο Ξενοφώντας, κατά την περιγραφή ενός απογεύματος στην Ανάβαση, μας πληροφορεί πως οι Θράκες, οι Αινιάνες και οι Μάγνητες προετοιμάζονταν για την μάχη, με τη συνοδεία τραγουδιών και χορών. Συγκεκριμένα, οι πολεμιστές από την Θράκη, με την συνοδεία ενός αυλού τραγουδούσαν ένα παιάνα, πηδούσαν και χόρευαν χρησιμοποιώντας τα μαχαίρια τους. Η σκηνή με την μονομαχία και τα μαχαίρια μας θυμίζει έντονα ένα σημερινό χορό των Ποντίων. Ένας εξ αυτών, έπεσε 35 Ζεχερλής, Σ., ό.π., σσ. 200 201. 36 Δούκα Ι., Στέλλα. Ο χαρακτήρας του χορού στην κλασσική αρχαιότητα. Διδακτορική εργασία, Θεσσαλονίκη, 1998, σσ. 182 187. 17

στο έδαφος παριστάνοντας τον τραυματισμένο και οι υπόλοιποι τον σήκωσαν στα χέρια. ἐπεὶ δὲ σπονδαί τε ἐγένοντο καὶ ἐπαιάνισαν, ἀνέστησαν πρῶτον μὲν Θρᾷκες καὶ πρὸς αὐλὸν ὠρχήσαντο σὺν τοῖς ὅπλοις καὶ ἥλλοντο ὑψηλά τε καὶ κούφως καὶ ταῖς μαχαίραις ἐχρῶντο τέλος δὲ ὁ ἕτερος τὸν ἕτερον παίει, ὡς πᾶσιν ἐδόκει {πεπληγέναι τὸν ἄνδρα} ὁ δ ἔπεσε τεχνικῶς πως. [6.1.6] καὶ ἀνέκραγον οἱ Παφλαγόνες. καὶ ὁ μὲν σκυλεύσας τὰ ὅπλα τοῦ ἑτέρου ἐξῄει ᾄδων τὸν Σιτάλκαν ἄλλοι δὲ τῶν Θρᾳκῶν τὸν ἕτερον ἐξέφερον ὡς τεθνηκότα ἦν δὲ οὐδὲν πεπονθώς. [6.1.7] μετὰ τοῦτο Αἰνιᾶνες καὶ Μάγνητες ἀνέστησαν, οἳ ὠρχοῦντο τὴν καρπαίαν καλουμένην ἐν τοῖς ὅπλοις. [6.1.8] ὁ δὲ τρόπος τῆς ὀρχήσεως ἦν, ὁ μὲν παραθέμενος τὰ ὅπλα σπείρει καὶ ζευγηλατεῖ, πυκνὰ δὲ στρεφόμενος ὡς φοβούμενος, λῃστὴς δὲ προσέρχεται ὁ δ ἐπειδὰν προΐδηται, ἀπαντᾷ ἁρπάσας τὰ ὅπλα καὶ μάχεται πρὸ τοῦ ζεύγους καὶ οὗτοι ταῦτ ἐποίουν ἐν ῥυθμῷ πρὸς τὸν αὐλόν καὶ τέλος ὁ λῃστὴς δήσας τὸν ἄνδρα καὶ τὸ ζεῦγος ἀπάγει [6.1.9] ἐνίοτε δὲ καὶ ὁ ζευγηλάτης τὸν λῃστήν εἶτα παρὰ τοὺς βοῦς ζεύξας ὀπίσω τὼ χεῖρε δεδεμένον ἐλαύνει. μετὰ τοῦτο Μυσὸς εἰσῆλθεν ἐν ἑκατέρᾳ τῇ χειρὶ ἔχων πέλτην, καὶ τοτὲ μὲν ὡς δύο ἀντιταττομένων μιμούμενος ὠρχεῖτο, τοτὲ δὲ ὡς πρὸς ἕνα ἐχρῆτο ταῖς πέλταις, ποτὲ δ ἐδινεῖτο καὶ ἐξεκυβίστα ἔχων τὰς πέλτας, ὥστε ὄψιν καλὴν φαίνεσθαι. [6.1.10] τέλος δὲ τὸ περσικὸν ὠρχεῖτο κρούων τὰς πέλτας καὶ ὤκλαζε καὶ ἐξανίστατο καὶ ταῦτα πάντα ἐν ῥυθμῷ ἐποίει πρὸς τὸν αὐλόν. [6.1.11] ἐπὶ δὲ τούτῳ {ἐπιόντες} οἱ Μαντινεῖς καὶ ἄλλοι τινὲς τῶν Ἀρκάδων ἀναστάντες ἐξοπλισάμενοι ὡς ἐδύναντο κάλλιστα ᾖσάν τε ἐν ῥυθμῷ πρὸς τὸν ἐνόπλιον ῥυθμὸν αὐλούμενοι καὶ ἐπαιάνισαν καὶ ὠρχήσαντο ὥσπερ ἐν ταῖς πρὸς τοὺς θεοὺς προσόδοις. ὁρῶντες δὲ οἱ Παφλαγόνες δεινὰ ἐποιοῦντο πάσας τὰς ὀρχήσεις ἐν ὅπλοις εἶναι. [6.1.12] ἐπὶ τούτοις ὁρῶν ὁ Μυσὸς ἐκπεπληγμένους αὐτούς, πείσας τῶν Ἀρκάδων τινὰ πεπαμένον ὀρχηστρίδα εἰσάγει σκευάσας ὡς ἐδύνατο κάλλιστα καὶ ἀσπίδα δοὺς κούφην αὐτῇ. ἡ δὲ ὠρχήσατο πυρρίχην ἐλαφρῶς. [6.1.13] ἐνταῦθα κρότος ἦν πολύς, καὶ οἱ Παφλαγόνες ἤροντο εἰ καὶ γυναῖκες συνεμάχοντο αὐτοῖς. οἱ δ ἔλεγον ὅτι αὗται καὶ αἱ τρεψάμεναι εἶεν βασιλέα ἐκ τοῦ στρατοπέδου. τῇ μὲν νυκτὶ ταύτῃ τοῦτο τὸ τέλος ἐγένετο. 18

Ο καλύτερος πολεμιστής, ο άριστος, με ρυθμικές κινήσεις, ξεκίνησε να τραγουδάει τον Σιτάλκα, ένα πολεμικό τραγούδι των Θρακών προς τιμήν του ομώνυμου βασιλιά. Μέτα τους Θράκες, ακολούθησαν οι Αινιάνες και οι Μάγνητες που χόρεψαν την καρπαία, έναν πολεμικό χορό ο οποίος αναπαριστούσε μία ληστεία βοδιών. Ένας Μύσος πολεμιστής, έπειτα, χόρεψε ένα χορό που θύμιζε πολεμική αναμέτρηση, ενώ οι Μαντινείς χόρεψαν κάτι που θύμιζε χορούς που συναντούμε στις πομπές προς τιμήν των θεών. Την σκηνή κλείνει μια χορεύτρια με τον μεγαλόπρεπο και έντονο τρόπο που χόρεψε τον Πυρρίχιο. 37 Όλα αυτά φανερώνουν πως ο χορός και η μουσική έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην ψυχολογία των πολεμιστών. Στη Σπάρτη από μικροί οι νέοι, μπορούσαν, με τη μουσική και το χορό, να αισθανθούν το θάρρος και την ανδρειοσύνη ενώ έτσι καταπολεμούσαν τη δειλία και το φόβο. Η σχέση πολέμου και χορού μας μαρτυρείται και μέσα από τη μυθολογία. Έτσι, σε παραστάσεις διαφόρων αγγείων, βλέπουμε τους Αργοναύτες να είναι παρατεταγμένοι και να χορεύουν κάποιο στρατιωτικό χορό. 38 Ο χορός στον οποίο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, θα σταθούμε τώρα είναι ο Πυρρίχιος, ο σπουδαιότερος και γνωστότερος, ίσως, χορός, που γνωρίζουμε από τους αρχαίους χρόνους. Σύμφωνα με τη μυθολογία ο χορός πρωτοχορεύτηκε από τους Κουρήτες, ένα κρητικό φύλο, οι οποίοι μόλις έμαθαν τη χρήση των μεταλλικών αντικειμένων και τους ήχους που αυτά παράγουν, τα πρόσθεσαν στο χορό τους 39. Ο Πλάτων στους Νόμους του, χαρακτηρίζει ως μιμητική όρχηση που παριστάνει μια μάχη. Σχετικά με τον μυθολογικό πατέρα του χορού αυτού, οι Κρήτες θεωρούν τους Κουρήτες, οι Σπαρτιάτες τους Διόσκουρους και οι Αθηναίοι την ίδια τη θεά Αθηνά. Την άποψη για τους Κουρήτες ενστερνίζεται και ο Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς ο οποίος γράφει πως οι πρώτοι τον χόρεψαν προκειμένου να γλιτώσουν το Δία βρέφος από τον πατέρα του τον Κρόνο. Επίσης, ισχυρίζεται πως τον χόρεψε και η ίδια η Αθηνά ως ένοπλη μετά από την θριαμβευτική νίκη των Θεών στην Τιτανομαχία. Ως προς τον Στράβωνα, ο οποίος δέχεται πως ο χορός έχει ως στόχο την πολεμική και στρατιωτική 37 Ξενοφώντα, Ανάβασις, 6.1.5-13 38 Simon,Erica, Argonauten beim Waffentanz, http://books.google.gr/books?id=xys63ug2qboc&pg=pa99&dq=simon+argonauten+beim+waf FENTANZ&hl=el&sa=X&ei=PFbEUYPIBOb74QTSwYHgAg&ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&q= simon%20argonauten%20beim%20waffentanz&f=false 39 Λυκεσάς, Γ., ό.π., σσ. 34 36. 19

προετοιμασία, θεωρεί πως τον χορό επινόησε είτε ο Θάλητας, είτε ο Πύρριχος από την Κρήτη. Ο Πίνδαρος στα Πύθια ανάγει την αρχή του Πυρρίχιου στους Διόσκουρους, Κάστορα και Πολυδεύκη. Ο Λουκιανός στο έργο του Περί ορχήσεως, θεωρεί πατέρα του χορού αυτού τον Νεοπτόλεμο, γιο του Αχιλλέα. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει δεδομένου πως ο Νεοπτόλεμος ονομαζόταν Πύρρος, δηλαδή ξανθός. Επίσης, αναφέρει πως ήταν πολύ καλός χορευτής. Μάλιστα, πολλοί θεωρούσαν πως η εξάσκηση του αυτή συνέβαλε κατά πολύ στην εκπόρθηση της Τροίας. Ο δε Αθήναιος χαρακτηρίζει τον Πυρρίχιο ένα από τα τρία είδη της λυρικής ποίησης και τον συνδέει με την ταχύτητα, δεδομένου πως τον χόρευαν ένοπλοι έφηβοι κάνοντας γρήγορες κινήσεις. Η ταχύτητα, άλλωστε, αποτελεί απαραίτητο χαρακτηριστικό ενός πολεμιστή ώστε να είναι επιτυχής στην ασφάλεια του αλλά και την επίθεση του. Την παραπάνω πληροφορία επιβεβαιώνει και ο Ηλιόδωρος. Για εύρημα των Λακεδαιμονίων και, συγκεκριμένα, του Σπαρτιάτη Πυρρίχου μας πληροφορεί ο Αριστόξενος. Μάλιστα, θεωρεί πως οι Σπαρτιάτες αρέσκονταν στο να τραγουδούν, συνοδευόμενα με κίνηση, μελοποιημένα ποιήματα του ποιητή Τυρταίου. Αυτά ονομάζονταν ενόπλια και λειτουργούσαν ως πολεμικά εμβατήρια. Τέλος, ο Φιλόχορος προχωράει περισσότερο την παραπάνω θεωρία λέγοντας πως αυτό έγινε μετά από τη νίκη των Σπαρτιατών έναντι των Μεσσηνίων, υπό την αρχηγεία του Τυρταίου. Έκτοτε, για να τον τιμήσουν, τραγουδούσαν τους ύμνους του. Κλείνοντας με τις θεωρίες σχετικά με την προέλευση του χορού, αξίζει, ίσως, να σταθούμε στον Παυσανία ο οποίος μας πληροφορεί για την ύπαρξη κάποιας πόλης με το όνομα Πύρριχος, η οποία βρισκόταν ανατολικά της Μάνης. Μας μαρτυρεί, μάλιστα, και την ύπαρξη κάποιου θεού με το ίδιο όνομα. 40 Ο Πυρρίχιος, κατά τόπους, ονομαζόταν και διαφορετικά. Έτσι, στην Κύπρο τον συναντάμε ως Πρύλις ή Πρυλία, στον Πόντο ως Σέρρα, στην Κρήτη ως Ορσίτης και στην Μακεδονία ως Τελεσία. 41 Με το πέρασμα των αιώνων, ο Πυρρίχιος κατέληξε να αποτελεί χορό προς τιμήν του Διονύσου. Η διαφορά είναι πως οι χορευτές δεν ήταν ένοπλοι αλλά κρατούσαν θυρσούς, δάδες και νάρθηκες. Αναπαριστούν, μάλιστα, ιστορίες και γεγονότα που σχετίζονται με το θεό Διόνυσο. Προχωρώντας προς τα Ελληνιστικά και τα Ρωμαϊκά 40 Δούκα Ι., Σ, ό.π., σ.σ. 188-195 41 Δήμας, Η., ό.π., σ. 28. 20

χρόνια, συναντάμε ομάδες νέων πυρριχιστών που φορούσαν ένα ένδυμα κεντημένο από χρυσό. Σύμφωνα με τον Απούλειο ο Πυρρίχιος, την εποχή εκείνη χορευόταν σε διαφορετικά σχήματα και ποικιλότροπα. (Κύκλος σαν ρόδα, λοξή γραμμή, ορθογώνιο, σφηνοειδής κτλ.). Στα Ρωμαϊκά χρόνια ο χορός εκφυλίστηκε καθώς εξελίχθηκε σε θέαμα της αρένας και το όχλου. Χορευόταν σε σόλο από επαγγελματίες χορεύτριες. Πολλές φορές τον μετέτρεπαν σε παρωδία και έκαναν άσεμνες χειρονομίες. Μέχρι και ελέφαντες χόρευαν τον Πυρρίχιο στη Ρώμη. 42 Στην Σπάρτη, όπως προαναφέρθηκε, ο Πυρρίχιος χορός έπαιζε σημαντικό ρόλο στην στρατιωτική εκπαίδευση των εφήβων. Λίγο πριν ξεκινήσουν για τη μάχη οι Σπαρτιάτες, στεφανωμένοι, τραγουδούσαν με τη συνοδεία ενός αυλού τον ύμνο προς τον Κάστορα, ύστερα από παρακίνηση του βασιλιά, ο οποίος λίγο νωρίτερα θυσίαζε την χίμαιραν. Το τραγούδι ξεκινούσε ο βασιλιάς, με όψη σοβαρή ώστε να προκαλεί φόβο και οι στρατιώτες βάδιζαν ρυθμικά, χωρίς όμως να χαλάνε την παράταξη. Στόχος αυτής της κίνησης ήταν να απαλλαγούν οι πολεμιστές από το άγχος, το φόβο και τη δειλία. Και σε λατρευτικές εκδηλώσεις, όμως, οι Σπαρτιάτες χόρευαν τον Πυρρίχιο, όπως στη γιορτή των γυμνοπαιδιών και στις θυσίες των Διόσκουρων. Για να κατανοήσουμε τον εκπαιδευτικό ρόλο του χορού αυτού στους Λακεδαιμόνιους, αξίζει, ίσως, να πούμε πως ο Πυρρίχιος χορευόταν και από τα δύο φύλλα, κάτι που θα περιγράψουμε εκτενέστερα παρακάτω. Οι Σπαρτιάτες συνέχισαν να χορεύουν το χορό αυτό για πολλά χρόνια μετά, ενώ στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο είχε ξεχαστεί. 43 Περνώντας στην πόλη των Αθηνών, βλέπουμε πως ο χορός χορευόταν προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Σύμφωνα με τους Νόμους του Πλάτωνα, ο απαίδευτος ταυτιζόταν με τον αχόρευτο και ο πεπαιδευμένος με τον κεχορευκότα. Επίσης, υποστηρίζει πως η όρχηση χωρίζεται σε τέσσερις κατηγορίες, εκ των οποίων οι δύο βασικές είναι η σοβαρή όρχηση, η οποία μιμείται κινήσεις ωραίων σωμάτων, και αυτή που μιμείται κινήσεις άσχημων σωμάτων. Η πρώτη κατηγορία χωρίζεται στην ειρηνική 42 Lawler, B. Lillian, Ο χορός στην αρχαία Ελλάδα, (Μετάφραση: Μίρκα Δημητριάδη Ψαροπούλου), Έκδοση εκπολιτιστικού σωματείου ελληνικών χορών. Κέντρο παραδοσιακού χορού. Αθήνα, 1984. σσ. 115 116. 43 Δούκα Ι., Σ, ό.π., σ.σ. 188-195 21

και την πολεμική όρχηση. Η τελευταία λέγεται και πυρρίχη και μιμείται τις επιθετικές και αμυντικές κινήσεις των σωμάτων των πολεμιστών. Κατά τη διάρκεια του χορού, τα όπλα που έφεραν μαζί τους οι χορευτές ήταν τόξα, ακόντια, βέλη, ασπίδα και κράνος. Μόλις τα παιδιά ήταν σε θέση να έχουν μαζί τους οπλισμό, όφειλα να συνοδεύουν τους μεγαλύτερους χορευτές. Συνεχίζοντας, ο Πλάτωνας ασκεί κριτική στον Τυρταίο διότι, με τα ποιήματα του, έθετε την πολεμική αρετή υπεράνω όλων των άλλων αρετών και επειδή είχε καταστήσει την Σπάρτη ένα μεγάλο στρατόπεδο. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως στην Αθήνα δίνονταν μεγαλύτερη βαρύτητα στη γραμμή και στη χάρη των χορευτών απ ότι στην Σπάρτη. Υπάρχει πλήθος αγγείων που στις αγγειογραφίες τους αναπαριστούν πυρριχιστές και αυλητές να μιμούνται πάλη, να σχηματίζουν κύκλο ή να περπατάν με ακρίβεια. Στη γιορτή των Παναθηναίων διεξάγονταν διαγωνισμοί Πυρρίχιου όπου συμμετείχαν ομάδες πυρριχιστών χορευτών. Τα έξοδα, όπως και στο ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων, τα κάλυπτε κάποιος χορηγός. Πολλές φορές μάλιστα, οι χορευτές είναι σάτυροι, δηλαδή ακόλουθοι του θεού Διονύσου 44. Ο Πλάτων θεωρεί πως και οι γυναίκες έπρεπε να ασκούν πολεμικά και στρατιωτικά καθήκοντα, να γυμνάζονται στις παλαίστρες και να μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τα όπλα. Μάλιστα, λόγω της ασθενούς γυναικείας φύσης, τόνιζε πως έπρεπε να χορεύουν άλλα τραγούδια οι γυναίκες αλλά και πως έπρεπε να νομοθετηθούν συγκεκριμένα βήματα για τα τραγούδια αυτά. Αναφορά και σε χορό του Πυρρίχιου από γυναίκα, όμως, αντλούμε και από τον Ξενοφώντα στην Ανάβαση. Μέτα από τον χορό του Μύσου, όπως είπαμε πιο πάνω, ακολούθησε η χορεύτρια από την Αρκαδία η οποία χόρεψε τον Πυρρίχιο. Η γυναίκα κρατούσε μια περισσότερο ελαφριά ασπίδα ώστε να μπορεί να χορεύει πιο άνετα. Και στην Σπάρτη, όμως, δινόταν σημασία στην στρατιωτική άσκηση της γυναίκας. Αυτό φαίνεται και από την προσπάθεια που κατέβαλλε ο νομοθέτης της Σπάρτης Λυκούργος ώστε να κάνει τις γυναίκες λιγότερο θηλυπρεπείς και ώστε να αποκτήσουν δυνατά και ωραία σώματα. Θεωρούσαν, μάλιστα, πως δυνατά σώματα θα φέρουν στον κόσμο και γερά παιδιά. Έτσι, ο νομοθέτης καθόρισε στις γυναίκες παρθένες να λαμβάνουν μέρος στις γιορτές γυμνές. Η μόνη θεά που συναντάμε σε αναπαραστάσεις να χορεύει τον Πυρρίχιο είναι η Αθηνά. Από χωρίο του Ξενοφώντα πληροφορούμαστε 44 Lawler, B. L, ό.π., σσ. 113 116. 22

πως και οι Αμαζόνες χόρευαν το χορό αυτό. Τα βασικότερα όργανα που συνόδευαν τον Πυρρίχιο ήταν ο αυλός και, σπανιότερα, η κιθάρα. 45 Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και την φύση του Πυρρίχιου. Η Evert L. Wheeler υποστηρίζει πως ο Πυρρίχιος χορός στην Αθήνα δεν αποτελούσε στρατιωτική άσκηση και δεν είχε απολύτως καμία σχέση με την οπλομαχία. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, η ταύτιση του χορού αυτού με τη στρατιωτική προπαρασκευή αποτελεί μια σύγχυση η οποία προέκυψε, απλώς, διότι πριν από το 335 π. Χ. υπάρχει ένα κενό πληροφοριών πάνω σε αυτό το ζήτημα. Έτσι, για να καλυφθεί αυτό το κενό, δημιουργήθηκε η παραπάνω παρανόηση. Η ίδια η Wheeler θεωρεί πως αυτοί οι χοροί, κατά την πρώιμη αρχαιότητα, συνδέονταν με τη γονιμότητα της γης. Οι χοροί αυτοί είχαν, απλά, ως στόχο την εξάσκηση του σώματος. Κλείνοντας διαπιστώνει πως έχουν παρερμηνευθεί οι αναφορές του Ομήρου και του Πλάτωνα, στις οποίες η Wheeler εντοπίζει ανακρίβειες. 46 Ψάχνοντας να βρούμε κάποια ισορροπία σε όλες αυτές τις απόψεις, θα λέγαμε πως το πιθανότερο είναι πως ο συγκεκριμένος χορός ξεκίνησε αρχικά στην Κρήτη, στην Μικρά Ασία και στην Ελλάδα ως τελετουργία με σκοπό να διώξει τα κακά πνεύματα που εμποδίζουν τα σπαρτά να φυτρώσουν και χαρακτηριζόταν από κρότους και πηδήματα. Σταδιακά, όμως, εξελίχθηκε σε χορό πάλης με όπλα, που χορευόταν κυρίως σε κηδείες πολεμιστών και κατόπιν απέκτησε την πολεμική μορφή που γνωρίζουμε με τις ανάλογες κινήσεις και στάσεις του σώματος. 47 Συνοπτικά, θα λέγαμε πως και οι δύο πόλεις, αλλά και, γενικότερα, όλες οι πόλεις του Ελλαδικού χώρου έδιναν μεγάλη σημασία στην στρατιωτική και πνευματική εξάσκηση των νέων και, κυρίως, των εφήβων, των οποίων το σώμα και το πνεύμα εκείνη την περίοδο της ζωής τους διαπλάθονταν. Έτσι, ένα μεγάλο μέρος της εξάσκησης γινόταν με την φυσική άσκηση και με τον χορό. Ειδικά στους Ελληνιστικούς χρόνους, έχουμε την μεγάλη ανάπτυξη των θεσμών της εφηβείας και της γυμνασιαρχίας, τα οποία, αν και αρχικά ιδρύθηκαν με σκοπό την στρατιωτική άσκηση 45 Δούκα Ι., Σ, ό.π. 46 Wheeler, E., Evert, Hoplomachia and Greek dances in arms, Greek, Roman and Byzantine studies, 23, 1982, σσ. 223 233. 47 Lawler, B. L, ό.π., σ. 113. 23

των νέων, κατέληξαν να καταστούν τα σπουδαιότερα σύμβολα του ελληνικού πολιτισμού καθώς διατήρησαν την πολιτιστική ταυτότητα 48 των Ελλήνων σε περιοχές μακριά από την μητροπολιτική Ελλάδα, όπως είναι οι αποικίες. 1.6 Σύγκριση με τους υπόλοιπους παραδοσιακούς χορούς Θα ήταν ενδιαφέρον αν κάναμε μια σύγκριση των χορών της περιοχής της Θράκης με τους χορούς του υπόλοιπου ελλαδικού χώρου. Ο Παντελής Καβακόπουλος έκανε μια μελέτη πάνω στο θέμα, την οποία περιληπτικά παρουσιάζουμε παρακάτω. Στον ελλαδικό χώρο παρατηρούνται δύο μουσικοχορευτικά σύνολα. Στο πρώτο, που ανήκουν οι Θρακιώτικοι χοροί ανήκουν και οι χοροί του Πόντου, οι χοροί των βορείων περιοχών του ελληνισμού και κάποιων τμημάτων της βορειοδυτικής Μακεδονίας. Στο δεύτερο ανήκουν όλοι οι χοροί των υπολοίπων περιοχών της Ελλάδας 49. Στην δεύτερη ομάδα παρατηρείται ένας ήπιος και σεμνός χαρακτήρας σε ύφος, ήθος και χρώμα. Παρατηρείται ένας μικρός και ανάλαφρος βηματισμός με λίκνισμα ανάλογο με τον ρυθμικό παλμό της μουσικής. Αν ο πρώτος που χορεύει είναι άνδρας, τότε ο χορός παίρνει ένα πιο αρρενωπό χαρακτήρα και η μελωδία γίνεται περισσότερο ζωηρή. Ο πρωτοχορευτής, στην προσπάθεια του να δείξει τον εσωτερικό του κόσμο ( λεβεντιά, λυγεράδα, ηρωισμός) πραγματοποιεί φιγούρες όπως χορευτικά πηδήματα, ημικαθίσματα, ανασκελίσματα κτλ. Υπάρχει, σε γενικές γραμμές, μια αντιστοιχία μουσικής και χορού. Ως προς τον μορφικό χαρακτήρα του χορού, βλέπουμε πως υπάρχουν διαφορετικές λειτουργίες. Έτσι, για παράδειγμα, δεν υπάρχει ομοιομορφία 48 Περισσότερες πληροφορίες για τους θεσμούς της γυμνασιαρχίας και της εφηβείας στην Θράκη κατά την Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή εποχή βλ. Αλμπανίδης, Ευάγγελος, Άθληση στη Θράκη κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους., Διδακτορική διατριβή. Εκδόσεις εταιρείας αξιοποίησης και διαχείρησης περιουσίας Δημοκρίτειου πανεπιστημίου Θράκης, Ξάνθη, 1995. 49 Καβακόπουλος, Παντελής, "Η Θράκη στη μουσικοχορευτική ελληνική παράδοση", «ΣΤ Συμπόσιο λαογραφίας του βορειοελλαδικού χώρου. Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογραφική έρευνα για τη Θράκη. Πρακτικά Συνεδρίου. Κομοτηνη Αλεξανδρούπολη, 7-10 Μαίου 1989.», Ίδρυμα μελετών χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 181 192. 24

κινήσεων μεταξύ του πρωτοχορευτή, του δεύτερου και των υπόλοιπων συγχορευτών. 50 Η αναφορά μας στην πρώτη ομάδα θα γίνει μόνο σε σχέση με την Θράκη. Η μουσική και ο χορός και εδώ πραγματοποιούν μια χαροποιό εξάρτηση. Στην εποχή μας, η ομάδα αυτή επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την προηγούμενη ως προς την ταυτόχρονη κινητικότητα του πρωτοχορευτή και των υπολοίπων, στοιχεία που διατηρούσαν ανέκαθεν οι Θρακιώτικοι και οι Ποντιακοί χοροί. Αυτός ο ενιαίος χορευτικός τύπος επιβλήθηκε, κυρίως,από διάφορους γυμναστές χοροδιδασκάλους. 51 Μελετώντας αυτούς τους χορούς διακρίνουμε την έντονη κινητικότητα των χορευτών με όλα τα μέλη τους. Μας δίνεται η εντύπωση ενός ακριτικού λαού που έχει βιώματα που απορρέουν από το περιβάλλον τους. Ανάλογα διαμορφώνεται και ο χαρακτήρας των κατοίκων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, άλλωστε, πως οι Θράκες, όπως και οι Πόντιοι, αποτελούσαν τους φύλακες των βορείων συνόρων μας και πως με αυτό το χορό εκφράζεται ο πολεμικός χαρακτήρας του λαού. Στους χορούς της Θράκης παρατηρούνται ποικίλα μετρικά σχήματα και πολλοί σύνθετοι και πολυσύνθετοι ρυθμοί. Οι περισσότεροι χοροί είναι ασύμμετροι. Δηλαδή, τα μετρικά μοτίβα της μουσικής, κατά κανόνα άρτια, δεν ταιριάζουν στα άρτια υπεράριθμα ή και περιττά μέτρα του χορού. Παράδειγμα μουσικής ασυμμετρίας είναι η Μπαϊντούσκα στην οποία μελωδία και χορός κινούνται ασύμμετρα. Η πιο πιθανή εξήγηση γι αυτό το φαινόμενο είναι πως είτε αυξήθηκαν βήματα από τον λαό, είτε πως άλλαξε ο σκοπός στην εξέλιξη του. 52 Βλέπουμε ότι ο μουσικοχορευτικός θρακιώτικος χαρακτήρας διακρίνεται ολοφάνερος μέσα στην έκφραση των χορευτών. Ο κλασικός μουσικοχορευτικός τύπος στα τραγούδια της Θράκης παραμένει ο ίδιος με κάποιες αλλαγές στην φορά των βημάτων. Διαφορές παρατηρούνται ανά περιοχές και στη ρυθμική αγωγή, στην έκφραση και τον χαρακτήρα. 53 50 Καβακόπουλος, Παντελής, "Η Θράκη στη μουσικοχορευτική ελληνική παράδοση", ό.π. 51 Καβακόπουλος, Π., Η Θράκη στη μουσικοχορευτική ελληνική παράδοση, ό.π, σσ. 184 185. 52 Καβακόπουλος, Π., Η Θράκη στη μουσικοχορευτική ελληνική παράδοση, ό.π, σσ. 184 185. 53 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 367. 25

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν, να αναφέρουμε κάθε χορό ξεχωριστά. Οι Συρτοί όπως είπαμε, είναι διαδεδομένοι σε ολόκληρη την Βαλκανική Χερσόνησο. Οι διαφορές τους, ωστόσο, είναι έκδηλες ανά περιοχές. Στην Ήπειρο οι χοροί είναι ταπεινοί και βασίζονται στα μικρά βήματα. Στη ΒΔ Μακεδονία τα βήματα είναι μεγάλα, πεταχτά και στητά. Τέλος, στην Θράκη ο χορός είναι ζωηρός και φανταχτερός. Οι θρακιώτικοι Αντικριστοί αποτελούν ίσως την πιο γνήσια μορφή τους σε αυτό το είδος ενώ και οι Συγκαθιστοί διαφέρουν από ανάλογους άλλων περιοχών. Ο Χασάπικος, διατηρεί το ίδιο μελωδικό ύφος όπως και όλοι οι υπόλοιποι Θρακιώτικοί χοροί άλλωστε. Διαφέρει από τους Χασάπικους άλλων περιοχών στην χορογραφική σύνθεση, στον τραχύ χαρακτήρα και στον βαρύ ρυθμό. 54 Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως υπάρχει διαφορά μεταξύ των δύο συνόλων. Στην Θράκη ο χορός είναι ηρωικός, ζωντανός και με ταυτόχρονη κινητικότητα. Στην υπόλοιπη Ελλάδα είναι ήπιος, ταπεινός και κυριαρχεί το βαθύ ανθρώπινο συναίσθημα. Ο χορός, σε γενικές γραμμές έχει άλλη λειτουργικότητα στα δύο σύνολα. Επίσης, όπως προαναφέρθηκε η Θράκη επηρέασε ολόκληρη την Ελλάδα ως προς την ταυτόχρονη χορευτική κίνηση και την ίδια εκφραστική παρουσία όλων των χορευτών. 55 1.7 Μουσικά όργανα της Θράκης Για να κατανοήσουμε καλύτερα το περιεχόμενο της μουσικοχορευτικής παράδοσης της Θράκης, κρίνεται απαραίτητο να κάνουμε μια σύντομη αναφορά στα όργανα στα όργανα που συνοδεύουν την εκτέλεση αυτών των μελωδιών. Ταξινομώντας τα μουσικά όργανα, βάσει της κατασκευής και του τρόπου παραγωγής του ήχου συναντάμε τα εξής είδη:τα αερόφωνα, δηλαδή τα πνευστά (Φλογέρα, σουραύλι, μαντούρα, ζουρνάς, κλαρίνο, γκάντα, τσαμπούνα), τα χορδόφωνα (Λαγούτο, λαουτοκιθάρα, μπουζούκι, λύρα, κανονάκι, σαντούρι τσίμπαλο, βιολί), τα μεμβρανόφωνα (Νταούλι, τούμπα, ντέφι, ταμπουτσά, τουμπελέκι) και, τέλος, τα 54 Προβατάκης, Θ., ό.π., σ. 368. 55 Καβακόπουλος, Π., Η Θράκη στη μουσικοχορευτική ελληνική παράδοση, ό.π. σσ. 181 192. 26