WWF Ελλάς 2012 Επιμελητές έκδοσης Κωνσταντίνος Λιαρίκος, Παναγιώτα Μαραγκού, Θύμιος Παπαγιάνννης Συγγραφική ομάδα WWF ΕΛΛΑΣ Κωνσταντίνα Ζωγράφου, Ναταλία Καλεβρά, Ευαγγελία Κορακάκη, Παναγιώτης Κορδοπάτης, Κωνσταντίνος Λιαρίκος, Παναγιώτα Μαραγκού ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΕΙΔΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ Γιώργος Βλάχος, Γιώργος Καρέτσος, Νίκος Μπελαβίλας, Θύμιος Παπαγιάννης ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΡΓΟΥ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗΣ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Δασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος, Εργαστήριο Δασικής Διαχειριστικής & Τηλεπισκόπησης: Ιωάννης Γήτας ΟΜΑΔΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΡΓΟΥ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗΣ Αναστασία Πολυχρονάκη, Γεωργία Γαλιδάκη, Ελένη Δραγόζη, Χαρά Μηνάκου, Κωνσταντίνος Δημητρακόπουλος, Μαρία Τομπουλίδου, Μίλτος Μελιάδης, Ελευθερία Βράνια και Δημήτρης Σκέντος Γλωσσική επιμέλεια Αριάδνη Χατζηανδρέου Σχεδιασμός & Γραφιστική επιμέλεια Άρης Τοτόμης ΕΚΤΥΠΩΣΗ & ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ Λυχνία Α.Ε. ISBN 978-9607506290 ΠΛΗΡΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Λιαρίκος, Κ., Μαραγκού, Π., & Παπαγιάννης Θ. (επιμ. έκδοσης) 2012. Η Ελλάδα τότε και τώρα: Διαχρονική χαρτογράφηση των καλύψεων γης, 1987-2007. WWF Ελλάς, Αθήνα. Η έκδοση έχει τυπωθεί σε χαρτί Tauro Sappi/120gr πιστοποιημένο κατά FSC

Η παρούσα έκδοση ετοιμάστηκε στο πλαίσιο του προγράμματος «Το Μέλλον των Δασών», το οποίο εκπονήθηκε από το WWF Ελλάς. Το πρόγραμμα συγχρηματοδοτήθηκε από τα Κοινωφελή Ιδρύματα Ι.Σ. Λάτση, Α.Γ. Λεβέντη και Μποδοσάκη, και με την υποστήριξη ιδιωτών.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 009 Ανάγκη Χαρτογράφησης 011 Μεθοδολογία 019 Χαρτογράφηση των Βασικών Κατηγοριών Κάλυψης Γης της Ελλάδας με τη Χρήση της Τηλεπισκόπησης 021 (Ι. Γήτας, Α. Πολυχρονάκη, Γ. Γαλιδάκη, E. Δραγόζη, Κ. Δημητρακόπουλος, Μ. Τομπουλίδου, Μ. Μελιάδης, Χ. Μηνάκου, Θ. Καταγής) Γεωγραφικά Διαμερίσματα 033 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης 035 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης) 045 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Δυτικής & Κεντρικής Μακεδονίας 057 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Δυτικής & Κεντρικής Μακεδονίας) 069 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ηπείρου 081 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ηπείρου) 093 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας 105 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας) 115 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Στερεάς Ελλάδας 127 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Στερεάς Ελλάδας) 137

Γεωγραφικό Διαμέρισμα Πελοποννήσου 149 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Πελοποννήσου) 159 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ιονίων Νήσων 171 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ιονίων Νήσων Βόρειο) 181 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Ιονίων Νήσων Νότιο) 193 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Νήσων Αιγαίου 205 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Νήσων Αιγαίου Νοτιοανατολικό) 217 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Νήσων Αιγαίου Βόρειο) 229 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Νήσων Αιγαίου Νοτιοδυτικό) 241 Γεωγραφικό Διαμέρισμα Κρήτης 253 Χάρτες Παράρτημα (Γεωγραφικό Διαμέρισμα Κρήτης) 263 Βιβλιογραφία 275 Τάσεις και Προκλήσεις 281 Αλλαγές στη Δασοκάλυψη της Χώρας (Γιώργος Καρέτσος) 283 Γεωργική Γη Μεγέθη, Μεταβολές, Πολιτικές (Γιώργος Βλάχος) 295 Αστική Επέκταση στην Ελλάδα (Νίκος Μπελαβίλας) 307 Ο Ρόλος της Χωροταξίας και των Πολιτικών για το Χώρο (Θύμιος Παπαγιάννης) 325 Επίλογος Συμπεράσματα και Προτάσεις 341

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αναγκη χαρτογραφησης Η παρακολούθηση και καταγραφή των καλύψεων της γης αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό κομμάτι κάθε προσπάθειας αποτίμησης των πιέσεων στο φυσικό περιβάλλον. Η μελέτη των τάσεων στις καλύψεις της γης μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε τις διαδικασίες που εκδηλώνονται στο χώρο και να ανιχνεύσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές αποκτούν χωρική διάσταση και επιδρούν πάνω στα οικοσυστήματα. Εν τέλει, μας δίνουν την κομβική πληροφορία που χρειαζόμαστε για να αποτιμήσουμε την περιβαλλοντική επίπτωση καίριων κοινωνικοοικονομικών διαδικασιών και να διατυπώσουμε αποτελεσματικές πολιτικές για την προστασία του φυσικού χώρου. Παρά τη μεγάλη σημασία της, η μελέτη των καλύψεων γης -τόσο στη χώρα μας όσο και σε πολλές άλλες χώρες- δυσχεραίνεται σημαντικά από την περιορισμένη διαθεσιμότητα δεδομένων και σχετικών συστηματικών αναλύσεων. Το ευρωπαϊκό έργο Κάλυψης Γης κατά CORINE (CORINE Land Cover) περιλαμβάνει παρόμοια πληροφορία, ωστόσο υστερεί στη δυνατότητα σύγκρισης των αλλαγών στις καλύψεις γης ανάμεσα στο 1990 και το 2000, λόγω διαφορών στη μεθοδολογία και στην ακρίβεια των δύο εκδόσεων. Είναι, συνεπώς, κατάλληλη για την εξαγωγή συμπερασμάτων σε ευρωπαϊκό, εθνικό ή, έστω, περιφερειακό επίπεδο. Αντίστοιχα, οι αναλύσεις μεγάλης ακρίβειας σε τοπικό επίπεδο είναι πολλές, είναι, όμως, διάσπαρτες στο χώρο και δεν μπορούν να συνδυαστούν για να συγκροτήσουν μία ολοκληρωμένη εικόνα. Αυτό ακριβώς το κενό στη διαθεσιμότητα δεδομένων επιχειρεί να καλύψει η ανάλυση που ακολουθεί, η οποία, χωρίς να επιδιώκει την απόλυτη ακρίβεια σε τοπικό επίπεδο, δίνει, ωστόσο, στοιχεία που οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα στο χωρικό επίπεδο του νομού (σημερινές γεωγραφικές ενότητες) ή και του γεωγραφικού διαμερίσματος. Στο επίπεδο, δηλαδή, αυτό που είναι αφενός το πλέον σχετικό για την άρθρωση χωρικών πολιτικών, και αφετέρου απόλυτα επαρκές για τον εντοπισμό εστιασμένων προβλημάτων και τη δρομολόγηση περαιτέρω λεπτομερών αναλύσεων. Η εργασία αυτή ξεκίνησε το 2008, στο πλαίσιο του προγράμματος του WWF Ελλάς με τίτλο «Το Μέλλον των Δασών». Έχοντας ως στόχο την αντιμετώπιση των βασικών αιτίων υποβάθμισης των ελληνικών δασών και την προώθηση ορθότερων πολιτικών για την προστασία τους, το πρόγραμμα αυτό αφιέρωσε ένα σημαντικό μέρος των πόρων του στην τεκμηρίωση των προβλημάτων τού δασικού μας πλούτου, στη συστη- 011

αναγκη χαρτογραφησης ματική ανάλυση των αιτίων τους και στην κατάρτιση προτάσεων για την αντιμετώπισή τους. Η συστηματική αποτύπωση των καλύψεων της χώρας και των αλλαγών που αυτές έχουν διαχρονικά υποστεί, θεωρήθηκε από την αρχή του προγράμματος μια απόλυτη αναγκαιότητα. Η υποβάθμιση και η καταστροφή των δασών δεν αποτελεί ένα απομονωμένο ή τυχαίο γεγονός, αλλά το αποτέλεσμα χωρικών διεργασιών και πιέσεων για αλλαγές των καλύψεων και, εν τέλει, των χρήσεων της γης. Ως εκ τούτου, είναι αδύνατη η προστασία των πρώτων, εάν δεν γίνουν πρώτα πλήρως αντιληπτές οι δεύτερες. Στην περιπέτεια αυτής της τεράστιας εργασίας, το WWF Ελλάς βρήκε έναν ικανό συνοδοιπόρο στο Εργαστήριο Δασικής Διαχειριστικής και Τηλεπισκόπησης της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), το οποίο και ανέλαβε την κοπιώδη και τεχνικά περίπλοκη εργασία χαρτογράφησης των καλύψεων γης, κάνοντας χρήση σύγχρονων μεθόδων τηλεπισκόπησης και γεωχωρικών αναλύσεων. Οι αναλύσεις αυτές, σε συνδυασμό με δειγματοληπτικούς ελέγχους στο πεδίο, απέδωσαν τη βασική πληροφορία που αποτυπώνεται σε αυτόν τον τόμο. Η πληροφορία αυτή έτυχε, στη συνέχεια, ανάλυσης και ερμηνείας από ομάδα επιστημόνων του WWF Ελλάς, ενώ, με τη συνδρομή μεγάλου αριθμού άλλων ειδικών και εμπειρογνωμόνων, διατυπώθηκαν τα ερμηνευτικά σχόλια που συνοδεύουν τα χαρτογραφικά και γεωστατιστικά δεδομένα. Δεδομένου του μεγέθους της χαρτογραφικής άσκησης, αλλά και της κλίμακας της αποτύπωσης, τα ερμηνευτικά αυτά σχόλια δεν προτείνονται ως ακριβείς περιγραφές των χωρικών μεταβολών, αλλά περισσότερο ως «σχετικά ασφαλή» γενικά συμπεράσματα και αφορμές για περαιτέρω διερεύνηση και προβληματισμό. Παρά αυτήν την επιφύλαξη σε ό,τι αφορά την ερμηνεία επιμέρους τάσεων, η συνολική εικόνα όσον αφορά τις αλλαγές στις καλύψεις γης της χώρας μας είναι συντριπτική από την οπτική τής προστασίας του περιβάλλοντος. Την εικοσαετία 1987-2007, η χώρα μας απώλεσε περισσότερα από έξι εκατομμύρια στρέμματα φυσικών εκτάσεων, έναντι μιας αντίστοιχης αύξησης των γεωργικών και δευτερευόντως των λοιπών, κυρίως αστικών, χρήσεων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η έκταση των τεχνητών καλύψεων θα ήταν σαφώς υψηλότερη εάν η ανάλυση μπορούσε να αποτυπώσει τη μικρής κλίμακας διάσπαρτη δόμηση. 012

αναγκη χαρτογραφησης 0-200M 201-800M >800M Εκτάση Αλλαγής 1987-2007 (στρ.) 400.000.000 300.000.000 200.000.000 100.000.000 0-100.000.000-200.000.000 Δάσος Έκταση θαμνώδους βλάστησης Έκταση χαμηλής βλάστησης Γεωργική έκταση Λοιπές καλύψεις* -300.000.000 *Οικισμοί, βραχώδεις εξάρσεις, λατομεία, εκτάσεις καλυμμένες από χιόνι Σχήμα 1 Αλλαγές στην έκταση των διαφορετικών τύπων καλύψεων, ανά υψομετρική ζώνη, την περίοδο 1987-2007. Κατά τη διάρκεια της περιόδου μελέτης, όλες οι φυσικές εκτάσεις μειώθηκαν, ως αποτέλεσμα της επέκτασης των ανθρωπογενών χρήσεων. Η επέκταση αυτή αφορά κυρίως τις γεωργικές εκτάσεις και δευτερευόντως την αστική επέκταση, η οποία υποεκτιμάται, καθώς η ανάλυση διακρίνει μόνο τη «συμπαγή» αστική επέκταση και όχι τη διάσπαρτη δόμηση. Η αστική επέκταση ομαδοποιείται στην τελευταία κατηγορία (λοιπές καλύψεις) μαζί με τις λοιπές τεχνητές επιφάνειες, τις βραχώδεις εξάρσεις, τις χιονοσκεπείς εκτάσεις κ.ο.κ. 013

αναγκη χαρτογραφησης Το συνολικό μέγεθος της απώλειας των φυσικών εκτάσεων, όμως, δίνει μία μόνο από τις πολλές όψεις της μεταβολής της κάλυψης της χώρας μας τα τελευταία χρόνια. Πίσω από αυτήν τη συνολική αλλαγή «κρύβονται» άλλες -αντίρροπες- αλλαγές που και αυτές, όμως, φέρουν συχνά σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργία των οικοσυστημάτων. Η εγκατάλειψη των οριακών γεωργικών γαιών ή η δάσωση εκτάσεων χαμηλής βλάστησης λόγω μείωσης της κτηνοτροφίας, είναι δύο μόνο παραδείγματα από τα πολλά που εντοπίζονται από την εμπειρία και επιβεβαιώνονται από αυτήν την εργασία. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι όλες αυτές οι αλλαγές αποτελούν διαφορετικές ψηφίδες μιας εικόνας εντατικοποίησης της χρήσης του χώρου και σταδιακής ομογενοποίησης της φυσιογνωμίας του. ΑΥΞΗΣΗ ΜΕΙΩΣΗ εκτάσεις που «απωλέσθηκαν» και «κερδήθηκαν» 100% 80% 60% 40% 20% Δάσος Έκταση θαμνώδους βλάστησης Έκταση χαμηλής βλάστησης Γεωργική έκταση Λοιπές καλύψεις* 0% *Οικισμοί, βραχώδεις εξάρσεις, λατομεία, εκτάσεις καλυμμένες από χιόνι Σχήμα 2 Αποτυπώνοντας ξεχωριστά τις εκτάσεις που «απολέσθηκαν» και «κερδήθηκαν» από κάθε κάλυψη, αναδεικνύονται σημαντικές εσωτερικές τάσεις οι οποίες είναι εξίσου μεγάλου ενδιαφέροντος σε ό,τι αφορά τις επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. Στις κατηγορίες των φυσικών εκτάσεων, οι εσωτερικές αυτές τάσεις εξηγούνται από την απώλεια φυσικών εκτάσεων στα πεδινά και πέριξ των αστικών περιοχών, αλλά και την αντίστοιχη τάση αύξησής τους σε πολλές ορεινές και ημιορεινές περιοχές, λόγω της μείωσης των πιέσεων του πρωτογενούς τομέα. Αντίστοιχα, οι γεωργικές χρήσεις φαίνεται να χάνουν έδαφος τόσο στις ορεινές και ημιορεινές ζώνες, όσο και στα παράλια και πέριξ των πόλεων, όπου αντικαθίστανται από τεχνητές καλύψεις. Συχνά, σε αυτές τις περιπτώσεις, η γεωργική χρήση δεν εξαλείφεται αλλά «μετακινείται», πιέζοντας, αντίστοιχα, τις φυσικές καλύψεις. 014

αναγκη χαρτογραφησης Η δομή αυτού του τόμου είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας να παρουσιαστούν αφενός τα αντικειμενικά αποτελέσματα της ανάλυσης και μια αρχική ερμηνεία τους, και αφετέρου να σχολιαστεί το ζήτημα της διαχείρισης του χώρου στην Ελλάδα μέσα από διαφορετικά δεδομένα και απόψεις. Το πρώτο -εισαγωγικό- μέρος του τόμου περιλαμβάνει ένα ακόμα κεφάλαιο στο οποίο παρουσιάζεται αναλυτικά η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για τη χαρτογράφηση και τη χωρική ανάλυση των αποτελεσμάτων. Την επιμέλεια αυτού του δεύτερου εισαγωγικού κεφαλαίου είχε η ερευνητική ομάδα του Εργαστηρίου Δασικής Διαχειριστικής και Τηλεπισκόπησης της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Α.Π.Θ. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της χαρτογραφικής ανάλυσης και η ερμηνεία τους, για κάθε ένα από τα εννέα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας. Της παρουσίασης αυτής προηγείται πάντα μία σύντομη εισαγωγή στα βασικά χαρακτηριστικά τού κάθε γεωγραφικού διαμερίσματος, σκοπός της οποίας δεν είναι, προφανώς, η εξαντλητική παρουσίαση δεδομένων, αλλά η υπενθύμιση στον αναγνώστη κάποιων σημαντικών γεωμορφολογικών, περιβαλλοντικών και άλλων στοιχείων. Για το λόγο αυτό δίνεται μια όσο το δυνατό γενικότερη εικόνα, ενώ, επίσης, αποφεύγεται η χρήση εξειδικευμένων όρων και, για παράδειγμα, προτιμάται η κοινή ονομασία των ειδών, κάτι που πάντως είναι εφικτό κυρίως για τα σπονδυλόζωα, τα είδη δένδρων και κάποια μόνο ακόμη φυτά. Για το κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα παρουσιάζονται δύο χαρτογραφικές αποτυπώσεις για τις καλύψεις γης σε κάθε ένα από τα συγκρινόμενα χρονικά σημεία (1987 και 2007), καθώς και μια σύντομη ανάλυση και χάρτης που απεικονίζει την ένταση των αλλαγών ανά υψομετρική ζώνη. Η ανάλυση αυτή έχει προφανή σημασία για την ερμηνεία των τάσεων και αφορά ιδιαίτερα τις περιπτώσεις αλλαγών στις «λοιπές καλύψεις». Καθότι σε αυτήν την κατηγορία συνυπάρχουν οι τεχνητές επιφάνειες με τις βραχώδεις εξάρσεις, τις χιονοσκεπείς εκτάσεις και τα έντονα διαβρωμένα εδάφη, η γνώση τού υψομέτρου είναι σημαντική για την ερμηνεία των αλλαγών. Ακολουθεί η εκτενής παρουσίαση των αποτελεσμάτων της ανάλυσης για το εκάστοτε γεωγραφικό διαμέρισμα, η οποία, εκτός της συνολικής αποτίμησης, εστιάζει σε πέντε συγκεκριμένες αλλαγές που κρίθηκε ότι χρήζουν ιδιαίτερης ανάλυσης: Γεωργικές εκτάσεις που άλλαξαν. Η αλλαγή αυτή δείχνει κυρίως τις πιέσεις εγκατάλειψης των οριακών γαιών ή αστικοποίησης της γεωργικής γης. Σε συνδυασμό με την επόμενη αλλαγή, σχηματίζεται η εικόνα της ραγδαίας ανακατάταξης του γεωργικού χώρου την περίοδο μελέτης. Εκτάσεις που μετατράπηκαν σε γεωργικές. Αναλύεται η επέκταση της γεωργικής γης ως μίας από τις βασικότερες αλλαγές εις βάρος της φυσικής βλάστησης και καλύψεων. Δάση που άλλαξαν. Εδώ αποτυπώνονται και αναλύονται όλες οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί εις βάρος των δασών της χώρας, ασχέτως αν αυτές αφορούν μετατροπή σε γεωργικές καλύψεις ή σε άλλης κατηγορίας φυσική βλάστηση. Οι επιμέρους αυτές αλλαγές αναλύονται στην προηγούμενη και στην επόμενη κατηγορία, αντίστοιχα. Δάση που μετατράπηκαν σε εκτάσεις χαμηλής και θαμνώδους βλάστησης. Η αλλαγή αυτή αποτελεί υποκατηγορία της προηγούμενης και είναι εξαιρετικά χρήσιμη, καθώς στην πλειονότητα των περιπτώσεων υποδεικνύει την επίδραση δασικών πυρκαγιών. Εκτάσεις χαμηλής και θαμνώδους βλάστησης που μετατράπηκαν σε δάση. Αντίστοιχα, η αντίστροφη αυτή τάση έχει μεγάλη σημασία, καθώς υποδεικνύει είτε την ανάκαμψη δασών που είχαν καεί προ του 1987, είτε την ανασύσταση δασών λόγω της μείωσης των πιέσεων του πρωτογενούς τομέα. 015

αναγκη χαρτογραφησης Κάθε μία από τις παραπάνω επιμέρους αλλαγές σχολιάζεται και συσχετίζεται με τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τού εκάστοτε γεωγραφικού διαμερίσματος, ενώ συνοδεύεται και από χάρτη όπου αποτυπώνεται η διαχρονική εξέλιξή της. Στο κείμενο, τα στοιχεία για τις επιμέρους καλύψεις και τις αλλαγές τους αναφέρονται σε απόλυτα νούμερα (στρέμματα). Όπου σχολιάζονται επιμέρους πτυχές των συνολικών αλλαγών, αυτές πάντα παρουσιάζονται ως ποσοστά επί του απόλυτου μεγέθους της σχετικής αλλαγής στο συγκεκριμένο διαμέρισμα. Επιπλέον, στους χάρτες απεικόνισης των αλλαγών έχει χρησιμοποιηθεί ένα σταθερό χρωματικό πρότυπο, κοινό για όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα, προκειμένου να διευκολύνονται οι συγκρίσεις. Την ευθύνη για τη συγγραφή του δεύτερου μέρους του τόμου είχε μία ευρεία ομάδα επιστημόνων του WWF Ελλάς, η οποία στηρίχθηκε στις χαρτογραφικές αναλύσεις τής ερευνητικής ομάδας του Α.Π.Θ. και αξιοποίησε πλείστα άλλα δευτερογενή δεδομένα, εμπειρικές πληροφορίες και βιβλιογραφικές πηγές για τις οποίες γίνονται σημειακές αναφορές εκεί όπου έχουν αξιοποιηθεί τα δεδομένα τους. Στο τρίτο μέρος του τόμου, τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης ανάλυσης χρησιμοποιούνται ως αφετηρία επιμέρους συζητήσεων επί των βασικών προκλήσεων που αντιμετωπίζει η διαχείριση του χώρου στην Ελλάδα. Στην προσπάθεια αυτή συμβάλλουν τέσσερις ειδικοί επιστήμονες. Οι Γιώργος Καρέτσος, δασολόγος-ερευνητής του ΕΘΙΑΓΕ, Γιώργος Βλάχος από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Νίκος Μπελαβίλας από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, συζητούν τα προβλήματα, τις προκλήσεις και τις πιθανές λύσεις για τους επιμέρους τομείς των δασών, της γεωργίας και της αστικής ανάπτυξης αντίστοιχα. Την ενότητα ολοκληρώνει ο αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Θύμιος Παπαγιάννης μέσω μιας επισκόπησης της δύσκολης πορείας της χωροταξίας στην Ελλάδα, τη διάγνωση των κακοδαιμονιών που τη μαστίζουν και τη διατύπωση κάποιων επιμέρους προτάσεων. Τέλος, στο τέταρτο μέρος επιχειρείται η σύνοψη των αποτελεσμάτων και των συμπερασμάτων που έχουν προηγηθεί, και υπό το πρίσμα κάποιων γενικότερων θεωρήσεων για την κατάσταση του περιβάλλοντος στη χώρα διατυπώνονται βασικές προτάσεις για την καλύτερη διαχείριση του χώρου και τον έλεγχο των πιέσεων στα οικοσυστήματα. Η εργασία για τη διαχρονική χαρτογράφηση των αλλαγών στις καλύψεις γης της χώρας μας ξεκίνησε το 2008 και απαίτησε περισσότερα από τρία χρόνια για την ολοκλήρωση και τελική δημοσιοποίησή της. Όλο αυτό το διάστημα, παρόλα αυτά, δεν ήταν μια περίοδος στείρας αναμονής, αλλά μάλλον μία περίοδος δημοσιοποίησης και περαιτέρω αξιοποίησης των δεδομένων που γίνονταν σταδιακά διαθέσιμα. Τα χαρτογραφικά δεδομένα για το σύνολο των καλύψεων της χώρας είναι διαθέσιμα στο ευρύ κοινό μέσα από τη διαδικτυακή εφαρμογή Οικοσκόπιο (www.oikoskopio.gr ). Ήδη από το 2011 έχουν παρουσιαστεί με διάφορες αφορμές σε φορείς του δημοσίου προς αξιοποίηση, στην επιστημονική κοινότητα στο πλαίσιο συνεδρίων και συναντήσεων εργασίας, έχουν εξειδικευτεί για συγκεκριμένες περιοχές της χώρας με σκοπό την ανάδειξη εστιασμένων ζητημάτων, ενώ ήδη έχουν προταθεί προς περαιτέρω χρήση σε επιστήμονες και ακαδημαϊκούς φορείς. 016

αναγκη χαρτογραφησης Τα παραπάνω αντικατοπτρίζουν την πρόθεση όλων των συντελεστών να μην περιοριστούν σε ένα, εν πολλοίς, ακαδημαϊκό έργο, αλλά να δημιουργήσουν μία γνωστική βάση η οποία θα μπορεί στο μέλλον να υποστηρίζει περαιτέρω εξειδικευμένες έρευνες και να τροφοδοτεί έναν παραγωγικό προβληματισμό για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος της χώρας μας. Αποτελεί πρόθεση του WWF Ελλάς και του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης να διαθέτουν τα αναγκαία δεδομένα για να συντελεστεί αυτός ο σκοπός, η ευόδωση του οποίου αποτελεί και τον πρωταρχικό στόχο του έργου που έχετε στα χέρια σας. 017

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης μεθοδολογια

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Ι. Γήτας, Α. Πολυχρονάκη, Γ. Γαλιδάκη, E. Δραγόζη, Κ. Δημητρακόπουλος, Μ. Τομπουλίδου, Μ. Μελιάδης, Χ. Μηνάκου, Θ. Καταγής Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Εργαστήριο Δασικής Διαχειριστικής και Τηλεπισκόπησης igitas@for.auth.gr Η δημιουργία ενημερωμένων χαρτών κάλυψης/χρήσης γης μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στη λήψη ορθολογικών αποφάσεων τόσο σε τοπικό, όσο και σε περιφερειακό αλλά και εθνικό επίπεδο. Στην περίπτωση της αειφορικής διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος, οι αποφάσεις αυτές σχετίζονται με το σχεδιασμό, την οργάνωση και το συντονισμό δράσεων, με στόχο: τη διατήρηση των φυσικών αποθεμάτων ή/και την παρακολούθηση των αλλαγών που οφείλονται τόσο σε φυσικές καταστροφές (π.χ. πυρκαγιές, πλημμύρες), όσο και σε ανθρωπογενείς επιδράσεις (π.χ. οικιστική ανάπτυξη, τουρισμός). Η ανάπτυξη σύγχρονων εργαλείων χαρτογράφησης και χωρικής ανάλυσης, όπως η Δορυφορική Τηλεπισκόπηση και τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (Γ.Σ.Π.), έχει ως αποτέλεσμα τη χαρτογράφηση της γης, καθώς και την παρακολούθηση των αλλαγών που συμβαίνουν στην επιφάνεια αυτής, με μεγάλη ταχύτητα και βελτιωμένη ακρίβεια. Σε αυτό συντελεί ιδιαίτερα η εμφάνιση της νέας γενιάς δορυφόρων με εξελιγμένα συστήματα καταγραφής, τα οποία χαρακτηρίζονται από πολύ υψηλή χωρική (μέγεθος εικονοστοιχείων 0,5-10 μ.) και φασματική (καταγραφή της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας από μεγάλο αριθμό φασματικών διαύλων σε διάφορα μήκη κύματος) ευκρίνεια. Στη συγκεκριμένη εργασία χρησιμοποιήθηκαν εικόνες του δορυφόρου Landsat και πιο συγκεκριμένα του καταγραφέα Thematic Mapper (TM), o οποίος έχει χωρική ευκρίνεια 30 μ. και συλλέγει φασματικές πληροφορίες σε επτά περιοχές της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται το ορατό, το κοντινό υπέρυθρο και το μέσο υπέρυθρο. Τα κυριότερα κριτήρια επιλογής των εικόνων Landsat TM ήταν: η χωρική ευκρίνεια των 30 μ., η οποία έχει διεθνώς κριθεί κατάλληλη για τη χαρτογράφηση της κάλυψης/χρήσης γης σε εθνικό επίπεδο (π.χ. Natural Environment Research Council - UK 1, JRC - ΕU 2 ), 1 http://nora.nerc.ac.uk/4729/ 2 http://forest.jrc.ec.europa.eu/forest-mapping/forest-cover-map/2000 021

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης η διαθεσιμότητα των εικόνων και για τα δύο έτη αναφοράς (1987 και 2007), η δυνατότητα συλλογής δεδομένων στο μέσο υπέρυθρο η οποία έχει αποδειχθεί ότι βοηθά στον καλύτερο διαχωρισμό διαφόρων κατηγοριών βλάστησης μεταξύ τους και το κόστος προμήθειας των εικόνων. Αποκτήθηκαν συνολικά 54 δορυφορικές εικόνες (27 με χρονολογία λήψης το 1987 και 27 με χρονολογία λήψης το 2007) για τα δύο έτη αναφοράς με βασικό κριτήριο επιλογής την εποχή λήψης των εικόνων (καλοκαιρινοί μήνες - εξασφάλιση της παρουσίας όλων των κατηγοριών βλάστησης). Μετά την απόκτηση των εικόνων ακολούθησε η προεπεξεργασία τους, η οποία περιελάμβανε τη γεωμετρική και την ατμοσφαιρική τους διόρθωση. Οι δορυφορικές εικόνες, εξαιτίας της κίνησης της Γης, της κίνησης του δορυφόρου, των αποκλίσεων της ατράκτου και των υψομετρικών διαφορών στο ανάγλυφο που αποτυπώνουν, παρουσιάζουν είτε συστηματικά είτε τυχαία σφάλματα, τα οποία επηρεάζουν τη θέση των εικονοστοιχείων (Καρτέρης, 1999). Η γεωμετρική διόρθωση έχει σκοπό να εξαλείψει αυτού του τύπου τα σφάλματα και να βρει την ακριβή γεωγραφική θέση των εικονοστοιχείων, ώστε η γεωμετρική αναπαράσταση της εικόνας να είναι όσο το δυνατόν πιο «κοντά» στην πραγματικότητα. Αντίστοιχα, η ατμοσφαιρική διόρθωση στοχεύει στην αφαίρεση από την εικόνα σφαλμάτων που προκαλούνται από τα αέρια συστατικά της ατμόσφαιρας (Liang, 2004), έτσι ώστε, τελικά, η ανίχνευση των διαφορών να οφείλεται σε πραγματικές αλλαγές στην προς μελέτη επιφάνεια και όχι σε διαφορετικές ατμοσφαιρικές συνθήκες (Richter, 1996). Στη συνέχεια, μετά από συνεργασία με την επιστημονική ομάδα του WWF Ελλάς, και με βάση τον γενικό στόχο του έργου, καθορίστηκαν οι τελικές κατηγορίες χαρτογράφησης. Στον καθορισμό των τελικών αυτών κατηγοριών συνετέλεσαν τα χαρακτηριστικά των εικόνων Landsat και κυρίως η χωρική ευκρίνεια, η οποία καθορίζει την ελάχιστη χαρτογραφική μονάδα και, κατά συνέπεια, την κλίμακα χαρτογράφησης. Έτσι, για παράδειγμα, δεν ήταν δυνατόν να γίνει διαχωρισμός της κατηγορίας «τεχνητές επιφάνειες» από την κατηγορία «περιοχές χωρίς βλάστηση», καθώς και της κατηγορίας «θαμνώνες αείφυλλων - πλατύφυλλων» από την κατηγορία «μεταβατικές δασώδεις εκτάσεις». Ως αποτέλεσμα, οι παραπάνω κατηγορίες ομαδοποιήθηκαν σε δύο καινούργιες κατηγορίες, ονομαστικά, «λοιπές καλύψεις 3» και «θαμνώνες αείφυλλων πλατύφυλλων / μεταβατικές δασικές εκτάσεις». Επίσης, δεν ήταν δυνατόν να διακριθούν τόσο η διάσπαρτη δόμηση που περιβάλλεται από αγροτική ή φυσική βλάστηση, όσο και λεπτομέρειες στη δόμηση των οικισμών (χωριά, προάστια). Η διάκριση όλων των παραπάνω θα απαιτούσε τη χρήση δορυφορικών εικόνων πολύ υψηλής χωρικής ή/και φασματικής ευκρίνειας. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, προέκυψαν εννέα τελικές κατηγορίες χαρτογράφησης: δάση κωνοφόρων (περιοχές που καλύπτονται από κωνοφόρα ύψους μεγαλύτερου των 2 μ. με αραιή ή πυκνή κάλυψη), δάση πλατύφυλλων (περιοχές που καλύπτονται από πλατύφυλλα ύψους μεγαλύτερου των 2 μ. με αραιή ή πυκνή κάλυψη), θαμνώνες αείφυλλων πλατύφυλλων / μεταβατικές δασικές εκτάσεις (περιοχές που καλύπτονται από υψηλούς θαμνώνες αείφυλλων πλατύφυλλων / επιφάνειες που βρίσκονται στα όρια των δασών), θαμνότοποι (επιφάνειες που καλύπτονται από θάμνους), εκτάσεις χαμηλής βλάστησης (επιφάνειες που καλύπτονται από χαμηλή βλάστηση με σχετικά αραιή πυκνότητα), γεωργικές εκτάσεις, λοιπές καλύψεις (οικισμοί, βιομηχανικές περιοχές, βραχώδεις εξάρσεις, λατομεία, εκτάσεις καλυμμένες από χιόνι κ.ά.), υδάτινες επιφάνειες (λίμνες, ποτάμια κ.ά.) και καμένες εκτάσεις (εκτάσεις οι οποίες κάηκαν πρόσφατα, δηλαδή σε χρονικό διάστημα λιγότερο από ένα χρόνο από τη λήψη της εικόνας). 3 Οικισμοί, βραχώδεις εξάρσεις, λατομεία, εκτάσεις καλυμμένες από χιόνι κ.ά. 022

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονιστεί ότι για τη χαρτογράφηση των παραπάνω κατηγοριών δεν έγινε χρήση νομικών ορισμών. Η διάκριση των κατηγοριών ήταν αποτέλεσμα του συνδυασμού της χρήσης των εικόνων Landsat, καθώς και των δυνατοτήτων της αντικειμενοστραφούς μεθόδου ταξινόμησης, δηλαδή της τεχνικής ανάλυσης δορυφορικών εικόνων η οποία τελικά χρησιμοποιήθηκε. Η αντικειμενοστραφής μέθοδος, η οποία αποτελεί μία από τις πιο σύγχρονες μεθόδους ανάλυσης εικόνων, στηρίζεται στην κατάτμηση (segmentation) της εικόνας και, στη συνέχεια, στην ταξινόμησή της. Η κατάτμηση της εικόνας έχει ως αποτέλεσμα την ομαδοποίηση των εικονοστοιχείων σε «αντικείμενα», ενώ η ταξινόμηση αποσκοπεί στην κατηγοριοποίηση των αντικειμένων στις προεπιλεγείσες κατηγορίες. Σε σύγχρονες μελέτες (Yuan & Bauer, 2006, Addink et al., 2007) αναφέρεται ότι με την αντικειμενοστραφή ανάλυση: επιτυγχάνεται, συνήθως, μεγάλη ακρίβεια στη χαρτογράφηση των κατηγοριών κάλυψης/χρήσης γης, και σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από μεγάλη ετερογένεια, όπως είναι τα Μεσογειακά οικοσυστήματα, κατά την εφαρμογή της μεθόδου θα πρέπει να προτιμάται η χρήση ελαστικού ταξινομητή. Κατά την εφαρμογή τού ελαστικού ταξινομητή χρησιμοποιείται μία κλίμακα από 0 έως 1, όπου αντικείμενα με τιμές που πλησιάζουν το 1 θεωρούνται αρκετά ομοιογενή ώστε να μπορούν να ταξινομηθούν σε συγκεκριμένη κατηγορία. Αν δεν προτιμηθεί ελαστικός ταξινομητής, τότε το αντικείμενο θα πρέπει να έχει τιμή ακριβώς ίση με 1 για να ταξινομηθεί στη συγκεκριμένη κατηγορία. Στα πλεονεκτήματα της μεθόδου συγκαταλέγεται και η δυνατότητα που έχει να αναπαριστά καλύτερα την πραγματικότητα, καθώς εισάγει έννοιες σχέσεων μεταξύ των αντικειμένων της εικόνας όπως: η σχέση του κάθε αντικειμένου με τα γειτονικά του αντικείμενα (γειτνίαση), και η σχέση του αντικειμένου με τα υπο-αντικείμενα που το αποτελούν, καθώς και τα υπερ-αντικείμενα που το περικλείουν στο ιεραρχικό δίκτυο το οποίο δημιουργείται (Σχήμα 1). 023

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης ολοκληρη η εικονα υπερ-αντικειμενο επιπεδο αντικειμενων εικονασ γειτονικο αντικειμενο αντικειμενο εικονασ γειτονικο αντικειμενο επιπεδο αντικειμενων εικονασ υπο-αντικειμενο επιπεδο αντικειμενων εικονασ επιπεδο ΕΙΚΟΝΟΣΤΟΙΧΕΙΟΥ Σχήμα 1 Ιεραρχικό δίκτυο αντικειμένων εικόνας Κατά την ανάπτυξη του μοντέλου, δημιουργήθηκαν δύο επίπεδα (levels) κατάτμησης και ταξινόμησης (Εικόνα 1). Στόχος αυτής της προσέγγισης ήταν να επιτευχθεί μεγαλύτερη ακρίβεια στη χαρτογράφηση των κατηγοριών φυσικής βλάστησης, δεδομένου ότι αυτές αποτελούσαν και το κύριο αντικείμενο της συγκεκριμένης μελέτης. Στο πρώτο επίπεδο έγινε ο διαχωρισμός των γεωργικών εκτάσεων από τις υπόλοιπες κατηγορίες. Εξαιτίας της φασματικής ομοιότητας της συγκεκριμένης κατηγορίας με άλλες κατηγορίες κάλυψης γης (π.χ. πλατύφυλλη βλάστηση, γυμνές εκτάσεις), ο διαχωρισμός έγινε με τη χρήση των χαρτογραφικών προϊόντων CORINE 1990 και CORINE 2000 (http://www.eea. europa. eu/publications/cor0-landcover). 024

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης κατατμηση και ταξινομηση των αντικειμενων σε «γεωργικεσ» και «μη-γεωργικεσ» εκτασεισ Πρώτο Επίπεδο κατατμηση τησ κατηγοριασ «μη-γεωργικεσ εκτασεισ» και ταξινομηση των αντικειμενων στισ βασικεσ κατηγοριεσ καλυψης γησ Δεύτερο Επίπεδο Εικόνα 1 Διάγραμμα ροής ανάπτυξης του αντικειμενοστραφούς μοντέλου Το διαχωρισμό των γεωργικών εκτάσεων από τις υπόλοιπες κατηγορίες ακολούθησε η δημιουργία ενός δεύτερου επιπέδου ταξινόμησης. Στο επίπεδο αυτό έγινε κατάτμηση των εικόνων εκ νέου, με σκοπό τη δημιουργία των τελικών αντικειμένων, από τα οποία προέκυψαν οι υπόλοιπες κατηγορίες του χάρτη κάλυψης/χρήσης γης. Για κάθε μια από τις κατηγορίες χαρτογράφησης επιλέχθηκαν τα κατάλληλα χαρακτηριστικά και ορίστηκαν για αυτά καταλλήλως οι συναρτήσεις συμμετοχής, με σκοπό την επίτευξη της μέγιστης ικανότητας διαχωρισμού των κατηγοριών από το μοντέλο ταξινόμησης. Τα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ο «μέσος όρος» της τιμής των εικονοστοιχείων που απαρτίζουν ένα αντικείμενο σε συγκεκριμένο φασματικό δίαυλο, καθώς και ο «λόγος του διαύλου» του αντικειμένου (το πηλίκο της τιμής του μέσου όρου του αντικειμένου στο συγκεκριμένο δίαυλο, προς το άθροισμα όλων των μέσων των διαύλων της εικόνας). 025

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Το επόμενο στάδιο της μεθοδολογίας περιελάμβανε τη «ρύθμιση» του μοντέλου (calibration) με τη χρήση σημείων (επιφανειών) αναφοράς, δηλαδή κάποιων επιφανειών οι οποίες επιλέχθηκαν αρχικά βάσει στατιστικού σχεδιασμού και από τις οποίες, στη συνέχεια, συλλέχθηκε πληροφορία στο πεδίο. Στα σημεία αυτά προστέθηκαν και άλλα, τα οποία προέκυψαν από τη φωτοερμηνεία δορυφορικών εικόνων πολύ υψηλής ευκρίνειας του Google Earth. Μετά τη διαδικασία της «ρύθμισης», το μοντέλο εφαρμόστηκε στο σύνολο των 54 δορυφορικών εικόνων. Η ακρίβεια του χάρτη που προέκυψε από την εφαρμογή του μοντέλου ελέγχθηκε με τη συλλογή δεδομένων στο πεδίο (δεδομένα αναφοράς), σε συνεργασία με την επιστημονική ομάδα του WWF Ελλάς. Για το σκοπό αυτόν, έγινε αρχικά ο απαραίτητος σχεδιασμός της δειγματοληψίας (στρωματοποιημένη δειγματοληψία) και η εκπαίδευση των ομάδων εργασίας πεδίου του WWF Ελλάς. Κατά το σχεδιασμό, δόθηκε βαρύτητα στην όσο το δυνατόν πιο ομοιόμορφη κατανομή των σημείων, καθώς και στο γεγονός ότι ο αριθμός των σημείων για κάθε κατηγορία θα έπρεπε να είναι ανάλογος με το ποσοστό κάλυψης της κατηγορίας αυτής (Congalton, 1991). Κατά τη διάρκεια της συλλογής δεδομένων στο πεδίο, το ζητούμενο ήταν ο εντοπισμός ομοιογενών επιφανειών (Εικόνα 2), διάστασης τουλάχιστον 60 επί 60 μέτρων, ώστε να είναι συμβατές με τη χωρική ευκρίνεια των εικόνων Landsat (Congalton, 1991). Στο κέντρο κάθε μιας από τις επιφάνειες αυτές έγινε η συλλογή σημείου με τη χρήση GPS, λήψη φωτογραφικού υλικού και συμπλήρωση πρωτοκόλλου το οποίο αναπτύχθηκε για τη συγκεκριμένη μελέτη. Το πρωτόκολλο περιελάμβανε τις παρακάτω πληροφορίες: αριθμό πρωτοκόλλου, αριθμό φωτογραφίας, συντεταγμένες σημείου, βασικές κατηγορίες κάλυψης γης, πυκνότητα κάλυψης της επιφάνειας από τη βασική κατηγορία κάλυψης γης (αραιή ή πυκνή κάλυψη) και, τέλος, προσθήκη σχολίων για τη διευκόλυνση του ειδικού κατά τη διάρκεια της ανάλυσης των δεδομένων. Συνολικά, έγινε συλλογή δεδομένων πεδίου από 1.376 σημεία. Σε μερικές περιπτώσεις όπου δεν ήταν δυνατή η πρόσβαση, η συλλογή δεδομένων αναφοράς έγινε με φωτοερμηνεία δορυφορικών εικόνων υψηλής διακριτικής ικανότητας (Google Earth). 026

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Εικόνα 2 Χαρακτηριστικά παραδείγματα επιφανειών από όπου έγινε η συλλογή των σημείων αναφοράς Για την εκτίμηση της ακρίβειας της χαρτογράφησης έγινε σύγκριση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από την αντικειμενοστραφή ταξινόμηση με τα δεδομένα αναφοράς (Εικόνα 3). Ο έλεγχος ακρίβειας των ταξινομήσεων πραγματοποιήθηκε αρχικά με τη βοήθεια των 1.376 σημείων που συλλέχθηκαν συνολικά, ενώ, στη συνέχεια, επιλέχθηκαν τρεις Νομοί για έλεγχο για το έτος 2007. Αυτό διότι τα συλλεγμένα σημεία πεδίου για αυτούς τους Νομούς κρίθηκε ότι πληρούν, στο μέτρο του δυνατού, τις προϋποθέσεις για μία πιο ολοκληρωμένη διερεύνηση του ποσοστού ακρίβειας των ταξινομήσεων. Οι προϋποθέσεις αυτές αφορούν τον επαρκή αριθμό των σημείων συνολικά και ανά κατηγορία χρήσης γης (αντιπροσωπευτικό δείγμα) και, επίσης, την ομοιόμορφη διασπορά των σημείων σε όλη την έκταση του νομού, όπως ήδη αναφέρθηκε. Επιπλέον, θα πρέπει να σημειωθεί ότι επειδή δεν υπήρχαν σημεία αναφοράς για το έτος 1987, δεν ήταν δυνατόν να γίνει εκτίμηση της ακρίβειας της ταξινόμησης για το έτος αυτό. Πιο συγκεκριμένα, για την αξιολόγηση της ακρίβειας του τελικού προϊόντος χρησιμοποιήθηκαν η μήτρα σφαλμάτων και ο συντελεστής συμφωνίας Κ. Ο συντελεστής K θεωρείται το πλέον αξιόπιστο μέτρο εκτίμησης της ακρίβειας της ταξινόμησης (Hudson & Ramm, 1987, Congalton, 1991), διότι υπολογίζεται από όλα τα στοιχεία της μήτρας σφαλμάτων και διότι αντισταθμίζει την πιθανότητα του τυχαίου στην ταξινόμηση. Τα παραπάνω δίνουν ξεκάθαρη εικόνα, όχι μόνο για τη συνολική ακρίβεια της χαρτογράφησης, αλλά και για το ποιες κατηγορίες συγχέονται μεταξύ τους. 027

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Εικόνα 3 Εκτίμηση ακρίβειας - σημεία δειγματοληπτικών αυτοψιών για την επιβεβαίωση του μοντέλου ταξινόμησης 028

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Τα αποτελέσματα της εκτίμησης της ακρίβειας (παράδειγμα: Πίνακας 1) έδειξαν ότι η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε είναι επιτυχής και αξιόπιστη για τη χαρτογράφηση των συγκεκριμένων κατηγοριών κάλυψης γης στη συγκεκριμένη κλίμακα. Σε όλες τις περιπτώσεις ελέγχου, η συνολική ακρίβεια χαρτογράφησης ήταν πάνω από 75%. Πίνακας 1 Περιγραφικά στατιστικά εκτίμησης της ακρίβειας χαρτογράφησης για την περιοχή της Χαλκιδικής. Κατηγορία κάλυψης γης: Σύνολο δεδομένων αναφοράς Ταξινομημένα δεδομένα Αριθμός σωστων Ακρίβεια κατασκευαστή Ακρίβεια χρήστη Δάσος κωνοφόρων 50 48 40 80% 83,33% Δάσος πλατύφυλλων 49 45 41 83,67% 91,11% Θαμνώνες αείφυλλων/πλατύφυλλων, μεταβατικές δασώδεις περιοχές 50 31 24 48% 77,42% Θαμνότοπος 50 68 40 80% 58,82% Γεωργική έκταση 50 58 48 96% 82,76% Λοιπές καλύψεις* 34 36 30 88,24% 83,33% Υδάτινη επιφάνεια 9 6 6 66,67% 100% Σύνολο 292 292 229 - - Ολική ακρίβεια ταξινόμησης 78,42% - - - - Συντελεστής «Κ» 0,7428 - - - - *Οικισμοί, βραχώδεις εξάρσεις, λατομεία, εκτάσεις καλυμμένες από χιόνι Αν και υπήρξαν δυσκολίες στο διαχωρισμό, οι περισσότερες κατηγορίες διαχωρίστηκαν με μεγάλη ακρίβεια μεταξύ τους και ως αποτέλεσμα παρουσίασαν μεγάλα ποσοστά ακρίβειας ταξινόμησης. Το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίστηκε στο διαχωρισμό ανάμεσα στις κατηγορίες «δάση κωνοφόρων» και «θαμνώνες αείφυλλων πλατύφυλλων / μεταβατικές δασικές εκτάσεις» και ειδικότερα σε περιοχές στις οποίες τα όρια των παραπάνω κατηγοριών βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους. Η σύγχυση στο διαχωρισμό ανάμεσα στις παραπάνω κατηγορίες επηρέασε ωστόσο τη συνολική ακρίβεια ταξινόμησης. Το τελικό στάδιο της μεθοδολογίας περιελάμβανε την εξαγωγή των αποτελεσμάτων σε κατάλληλη μορφή, με σκοπό την περαιτέρω επεξεργασία τους σε περιβάλλον Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS). Στο περιβάλλον αυτό έγινε η εξαγωγή των κατάλληλων στατιστικών και η δημιουργία θεματικών χαρτών. 029

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Πιο συγκεκριμένα, οι εργασίες που έγιναν ήταν: υπολογισμός έκτασης και ποσοστού κάλυψης για κάθε βασική κατηγορία κάλυψης γης, για κάθε Νομό της Ελλάδας, για τις χρονιές 1987 και 2007, υπολογισμός της διαφοράς της έκτασης για κάθε κατηγορία κάλυψης γης για τις χρονιές 1987 και 2007, εύρεση και υπολογισμός του μεγέθους των αλλαγών που συντελέστηκαν σε κάθε κατηγορία κάλυψης από το έτος 1987 μέχρι το 2007, δημιουργία θεματικών χαρτών των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης και των αλλαγών αυτών για τις χρονιές 1987 και 2007, για κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα της Ελλάδας, δημιουργία θεματικών χαρτών των βασικών κατηγοριών κάλυψης για τις χρονιές 1987 και 2007, για κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα της Ελλάδας, για κάθε μία από τις τρεις υψομετρικές ζώνες (0-200 μ., 200-800 μ., 800 και πάνω) που ορίστηκαν βάσει οικολογικών και κοινωνικοοικονομικών κριτηρίων, δημιουργία θεματικών χαρτών των συνολικών διαχρονικών αλλαγών των βασικών κατηγοριών κάλυψης για κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα, για κάθε μία από τις τρεις υψομετρικές ζώνες. Όλες οι παραπάνω εργασίες έλαβαν χώρα για πρώτη φορά σε πανεθνικό επίπεδο, παρέχοντας πληροφορίες και δεδομένα άγνωστα έως τώρα σε αυτήν την κλίμακα. Η χαρτογραφική αποτύπωση των βασικών κατηγοριών κάλυψης/χρήσης γης για τις χρονιές 1987 και 2007, μπορεί πλέον να συμβάλει σημαντικά ως ένα επιπλέον χρήσιμο εργαλείο στα χέρια των ερευνητών και διαχειριστών, για τη διερεύνηση, κατανόηση και αντιμετώπιση των πιέσεων που υφίστανται τα Ελληνικά οικοσυστήματα. 030

Χαρτογράφηση των βασικών κατηγοριών κάλυψης γης της Ελλάδας με τη χρήση της Τηλεπισκόπησης Βιβλιογραφία Καρτέρης, Μ.Α. 1999. Τηλεπισκόπηση Περιβάλλοντος. Πανεπιστημιακές σημειώσεις. Θεσσαλονίκη, Τμήμα Δασολογίας & Φυσ. Περ/ντος, Εργαστήριο Δασικής Διαχειριστικής & Τηλεπισκόπησης. Addink, E.A., De Jong, S.M. and Pebesma, E.J. 2007. The Importance of Scale in Object-based Mapping of Vegetation Parameters with Hyperspectral Imagery. Photogrammetric Engineering & Remote Sensing 73, 905-912. Congalton, R. 1991. A Review of Assessing the Accuracy of Classifications of Remotely Sensed Data. Remote Sensing of Environment, 37, 35-46. Hudson, W. and Ramm, C. 1987. Correct formulation of the kappa coefficient of agreement. Photogrammetric Engineering & Remote Sensing 53 (4), 421-422. Liang, S. 2004. Quantitative Remote Sensing of Land Surfaces, Hoboken, NJ, USA, Wiley & Sons. Richter, R. 1996. A spatially adaptive fast atmospheric correction algorithm. International Journal of Remote Sensing 17, 1201 1214. Yuan, F. and Bauer, Μ.Ε. 2006. Mapping impervious surface area using high resolution imagery: A comparison of object - based and per pixel classification. Proceedings of ASPRS 2006 Annual Conference. Reno, Nevada. 031

τασεισ & προκλησεισ τασεισ και προκλησεισ

Αλλαγές στη δασοκάλυψη της χώρας Γιώργος Καρέτσος Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων Εργαστήριο Δασικής Οικολογίας kage@fria.gr Περίληψη Οι προσπάθειες χαρτογράφησης και απογραφής των δασών και των δασικών εκτάσεων εκ μέρους της Δασικής Υπηρεσίας δεν ολοκληρώθηκαν, ενώ τα διαθέσιμα στοιχεία άλλων εργασιών υποδομής δεν είναι πλήρως αξιοποιήσιμα και δεν καλύπτουν τις σύγχρονες απαιτήσεις. Η άστοχη κατάργηση της Διεύθυνσης Χαρτογραφήσεων και Απογραφής Δασών δηλώνει σήμερα το πόσο απαραίτητη είναι και ότι ο εκσυγχρονισμός της σε μέσα και τεχνικές θα μπορούσε να δώσει αξιόπιστα αποτελέσματα και να στηρίξει διορθωτικές πολιτικές και μέτρα στη διαχείριση των δασών και της υπαίθρου γενικότερα. Το WWF Ελλάς, ως ευαίσθητος δέκτης και εκφραστής των περιβαλλοντικών θεμάτων και κατ επέκταση του προβλήματος που προκύπτει από την απουσία και τη διάθεση των δεδομένων, έρχεται να συμβάλει στην προσπάθεια εκτίμησης των αλλαγών καλύψεων γης στην κρίσιμη εικοσαετία 1987-2007. Οι αλλαγές που προέκυψαν εξετάζονται και δίνονται πιθανές τους ερμηνείες σε επίπεδο χώρας και κατά νομό, όπου εμφανίζονται οι μεγαλύτερες, κατά κατηγορία κάλυψης. Η γενικότερη διαπίστωση ότι όλες οι δασικές κατηγορίες κάλυψης εμφανίζουν μείωση, ενώ οι γεωργικές και γυμνές τεχνητές εκτάσεις εμφανίζουν αύξηση, σχετίζονται με τις πληθυσμιακές μεταβολές που προέκυψαν στο εξεταζόμενο μεσοδιάστημα, τις αναπτυξιακές προτεραιότητες και αντίστοιχες δραστηριότητες, με το διαμορφούμενο θεσμικό καθεστώς και τις κοινωνικές προσδοκίες που διαμορφώθηκαν. Οι λεπτομερέστερες και ακριβέστερες προσεγγίσεις των αλλαγών είναι υποχρέωση της πολιτείας και προκύπτουν από τις σημαντικές επισημάνσεις που προβάλλονται από τα αποτελέσματα της προσέγγισης του WWF Ελλάς. Τέλος, προτείνονται μέτρα βελτίωσης των χαρτογραφήσεων και του νομικού πλαισίου. 1. Εισαγωγή Η χαρτογράφηση αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αρχικά, εξυπηρετούσε στρατιωτικούς σκοπούς και σκοπούς της ναυσιπλοΐας, και λιγότερο τη χαρτογράφηση ιδιοκτησιών. Η νέα εποχή της χαρτογραφίας αρχίζει την εποχή του Ναπολέοντα και κορυφώνεται κατά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Από τότε και στο εξής, η χαρτογράφηση ήταν ζητούμενο διαφόρων επιστημονικών πεδίων και 283

Αλλαγές στη δασοκάλυψη της χώρας ξεπέρασε τα όρια των απαιτήσεων του στρατιωτικού τομέα (Φεϊζίδης, 1992). Από τη Δασική Υπηρεσία έγιναν πολλές προσπάθειες χαρτογράφησης και απεικόνισης των δασών της χώρας, ήδη από τη σύστασή της. Ειρήσθω εν παρόδω ότι η πρώτη χρήση αεροφωτογραφιών για δασικούς σκοπούς έγινε το 1916, από τον αείμνηστο Κοφινιώτη, όταν παρουσίασε το πρώτο φωτομωσαϊκό τού δάσους της Βυτίνας και το πρώτο φωτομωσαϊκό τής Αθήνας. Η χρήση αεροφωτογραφιών γενικεύτηκε κατά τη δεκαετία του 1970. Στις αεροφωτογραφίες στηρίχθηκαν όλες οι προσπάθειες για τη σύνταξη των ορθοφωτοχαρτών 1:20.000 για το σύνολο των δασών της χώρας, για το σχεδιασμό του εδαφολογικού χάρτη σε κλίμακα 1:50.000 (Οικονόμου & Νάκος, 1992), το δασικό κτηματολόγιο σε κλίμακα 1:5.000 και την απογραφή δασών. Πλήθος αεροφωτογραφιών χρησιμοποιήθηκε επίσης για διάφορες δασικές αμφισβητήσεις. Πάνω στις βασικές αυτές εργασίες στηρίχθηκαν ευάριθμες μελέτες και προγράμματα, με βασικότερο για τη χώρα τη χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων, στο πλαίσιο του προγράμματος Natura 2000. Από την ανασκόπηση των διαθέσιμων στοιχείων της Δασικής Υπηρεσίας διαπιστώνεται ότι καμία προσπάθεια δεν τελεσφόρησε επιτυχώς, αν και φιλοσοφικά φαίνεται να είναι περισσότερο κατασταλαγμένη με τον τρόπο αντιμετώπισης του ζητήματος. Διαπιστώνεται, επίσης, ότι κάθε συστηματική της προσπάθεια καταργήθηκε οριστικά (απογραφή δασών, τμήμα στατιστικής), τη στιγμή που τα τελευταία χρόνια οι αλλαγές στο δασικό χώρο είναι εξαιρετικά εκτεταμένες. Η αξιολόγηση αυτών των αλλαγών είναι ιδιαίτερα σημαντική, τόσο για την εκτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης και τη χάραξη πολιτικής, όσο και στην τεκμηρίωση και διάθεση στοιχείων και πληροφοριών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Το σημαντικό έλλειμμα στη διαθεσιμότητα στοιχείων και πληροφόρησης διαπιστώνεται και από την αντίστοιχη ανασκόπηση της Στατιστικής Υπηρεσίας. Επιπλέον, εδώ, διαπιστώνεται και η εξέχουσα σύγχυση στην κατανόηση των όρων καλύψεων και χρήσεων γης που, προφανώς, οδηγεί σε εσφαλμένες εκτιμήσεις και συμπεράσματα. Πλείστα προβλήματα ανακύπτουν, επιπλέον, με τη χρήση νομικών και επιστημονικών όρων που παραπέμπουν στις αδυναμίες του δασικού και περιβαλλοντικού θεσμικού πλαισίου. Η σύγχρονη επιστήμη της τηλεπισκόπησης, με την ευρεία χρήση των δορυφορικών εικόνων, έρχεται, συν τω χρόνω, να θέσει τέρμα στις παραδοσιακές μεθόδους φωτοερμηνείας. Η παράλληλη ανάπτυξη λογισμικού ανάλυσης ψηφιακών εικόνων, στην ουσία παρακάμπτει όλες τις δυσκολίες χρήσης των αεροφωτογραφιών και της διαβάθμισης διαφόρων περιοχών. Απλοποιούνται, έτσι, πολλά προβλήματα και διευκολύνεται η πρόσβαση στις πληροφορίες. Βέβαια, προκύπτουν νέα επιστημονικά ζητήματα και προτείνονται λύσεις που ακόμα είναι στο στάδιο της κριτικής διερεύνησης, αλλά θεωρούμε ότι σίγουρα θα βρεθούν αποτελεσματικότερες λύσεις. Στον τομέα των δασών, στη χώρα μας, η αεροφωτογράφηση και η φωτοερμηνεία χρησιμοποιήθηκαν για να αποδοθεί χαρτογραφικά η κατάσταση των ελληνικών δασών, από την άποψη κυρίως των μορφών κάλυψης του εδάφους και της παραγωγικότητας των ψηλών δασών, με την εικόνα που παρουσίαζαν τα δάση τη στιγμή της αεροφωτογράφησης (Απογραφή Δασών 1988, Χαρτογράφηση Δασών 1994). Οι αποσπασματικές χαρτογραφικές προσπάθειες που έγιναν σε μικρές ή και ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές για την παρακολούθηση των αλλαγών σε καλύψεις γης (λεκάνη Αχελώου, λεκάνη Σπερχειού, δασικό κτηματολόγιο), τόσο φιλοσοφικά όσο και τεχνικά, είχαν δώσει εξαιρετικά αποτελέσματα (Κατσάνος & Αναγνωστόπουλος, 1967, Αναγνωστόπουλος, 1981). Οι προσπάθειες αυτές προέκυψαν από την αντίληψη των συνεχών και βαθμιαία δυναμικότερων αλλαγών που συνέβαιναν στην ελληνική ύπαιθρο μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και τη λήξη του εμφυλίου. Η εντατική και, ως ένα βαθμό, αναγκαία αστικοποίηση του αγροτικού πληθυσμού, με την παράλληλη μετανάστευση, οδήγησε στην εγκατάλειψη της υπαίθρου, στη βαθμιαία άρση των πιέσεων της ορεινής γεωργίας και της κτηνοτροφίας στα δάση και το φυσικό περιβάλλον, στον παράλληλο περιορισμό της απαίτησης σε δασικά προϊόντα, και στην εντατικοποίηση και εκμηχάνιση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων στον πεδινό χώρο. Τα αστικά κέντρα μεγεθύνονται υπέρμετρα σε βάρος των γειτονικών εκτάσεων, με ταυτόχρονες πιέσεις των βιομηχανικών εγκαταστάσεων και την ανάπτυξη των πάσης φύσεως δικτύων (οδικών, ύδρευσης, 284

Αλλαγές στη δασοκάλυψη της χώρας αποχέτευσης, ηλεκτρικού, τηλεπικοινωνιών). Η συνείδηση των αλλαγών από την πολιτεία έρχεται με υστέρηση, μέσα από βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτική αστάθεια, ώστε να αδυνατεί να σχεδιάσει και να υλοποιήσει με συνέπεια μια οργανωμένη ανάπτυξη. Παρατηρείται καταδυνάστευση της δημόσιας περιουσίας, εγκαταλείπεται βαθμιαία η δασική διαχείριση, αυξάνονται οι πυρκαγιές σε αριθμό και ένταση και πιέζεται ο παραλιακός και νησιωτικός χώρος. Η αδυναμία λήψης μέτρων και η ανάπτυξη και τήρηση ενός αδιάβλητου θεσμικού πλαισίου, καλλιεργούν νοοτροπίες γρήγορου κέρδους, ευκαιριών, μείωση του σεβασμού σε θεσμούς, ατιμωρησία, νομιμοφάνεια, υποβάθμιση της παιδείας κ.λπ., που επεκτείνεται στην πολιτική και την καθημερινότητα. Γίνεται αντιληπτό ότι και οι ελάχιστες ευαισθησίες για την προστασία του περιβάλλοντος περνούν σε δεύτερη μοίρα. Αντίστοιχα, παρατηρείται η αποστελέχωση και ο μαρασμός της Δασικής Υπηρεσίας και η βαθμιαία αδυναμία της, παρά τις αποσπασματικές και φιλότιμες προσπάθειες να ανταποκριθεί στο ρόλο της διαχείρισης των δασών, του περιβάλλοντος και, γενικότερα, στην προστασία της δημόσιας περιουσίας. Επιπλέον, οι σύγχρονες ανάγκες που έχουν διαμορφωθεί σε εθνικό και διεθνές επίπεδο απαιτούν πληροφορίες και δεδομένα από τα τεκταινόμενα, στον δασικό τουλάχιστο χώρο, όταν μάλιστα τα τελευταία χρόνια η χώρα μας έχει δεσμευτεί μέσω διεθνών συμβάσεων (Σύμβαση Ρίο, Πρωτόκολλο του Κιότο κ.λπ.) να αποδίδει στη διεθνή κοινότητα δεδομένα «ισολογισμού» στα δάση. Η παρακολούθηση, κατά συνέπεια, των αλλαγών στο δασικό χώρο είναι πρωτεύουσας σημασίας. Σ αυτό το πλαίσιο, το WWF Ελλάς με την επιστημονική υποστήριξη του Εργαστηρίου Δασικής Διαχειριστικής και Τηλεπισκόπησης της Σχολής Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έρχεται να συμβάλει στην προσπάθεια εκτίμησης των αλλαγών καλύψεων γης στην κρίσιμη εικοσαετία 1987-2007. Οι εγγενείς αδυναμίες τής εργασίας εστιάζονται στο επίπεδο της χαρτογραφικής ανάλυσης, στη γενίκευση και ομαδοποίηση καταστάσεων και, κατά συνέπεια, στη μειωμένη ακρίβεια των πληροφοριών, ως αποτέλεσμα των περιορισμών του προγράμματος. Προφανώς, η περαιτέρω εξειδίκευση και η αξιοπιστία των στοιχείων είναι υποχρέωση της πολιτείας, την οποία δεν είναι δυνατό και ούτε φρόνιμο να υποκαταστήσει ένας κοινωνικός φορέας. Παρόλα αυτά, θέλουμε να πιστεύουμε ότι τεκμηριώνουν ικανοποιητικά, σε επίπεδο γενικής εποπτείας, τις βασικές αλλαγές που έλαβαν χώρα τα τελευταία χρόνια στην ελληνική ύπαιθρο, ώστε να αποτελέσουν τη βάση μιας επιτελικής πολιτικής. 2. Παρατηρήσεις επί της εργασίας Οι αλλαγές που επισημαίνονται ήταν γενικά αναμενόμενες, τουλάχιστον σε εκείνους που είχαν εξειδικευμένη εμπειρία να παρατηρούν τις διαμορφούμενες αλλαγές στην ύπαιθρο. Σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακές. Οι σχετικές, επίσης, ερμηνείες που δίνονται από τους συντάξαντες τη σχετική έρευνα, είναι, σε γενικές γραμμές, αποδεκτές. Αυτό που δεν ήταν εύκολο να τεκμηριωθεί, χωρίς έστω αδρομερή στοιχεία, ήταν το ποσοστό μεταβολής των διαφόρων κατηγοριών κάλυψης και των επιβαρύνσεων ή άρσεων που υφίστατο κάθε μία στο βάθος της εικοσαετίας. Οι Πίνακες 1 και 2 εμφανίζουν τις σχολιαζόμενες στη συνέχεια αλλαγές. 285

Αλλαγές στη δασοκάλυψη της χώρας Πίνακας 1 Αλλαγές κατά κατηγορία κάλυψης γης (στρ.) 1987 2007 Διαφορές Κατηγορία κάλυψης γης: έκταση (στρ) έκταση (στρ) έκταση (στρ) Δάσος κωνοφόρων 9.122.975 8.313.441-809.534 Δάσος πλατύφυλλων 13.105.788 12.668.171-437.616 Θαμνώνες αείφυλλων/πλατύφυλλων, μεταβατικές δασώδεις περιοχές 7.737.967 7.707.262-30.705 Θαμνότοπος 14.118.030 12.944.873-1.173.157 Εκτάσεις χαμηλής βλάστησης 32.301.831 28.310.974-3.990.856 Γεωργική έκταση 49.580.631 55.461.995 5.881.365 Λοιπές καλύψεις* 3.913.782 4.249.617 335.835 *Οικισμοί, βραχώδεις εξάρσεις, λατομεία, εκτάσεις καλυμμένες από χιόνι Πίνακας 2 Βασικές τάσεις αλλαγών μεταξύ 1987 και 2007 1987 ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 2007 ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ Δάση Θαμνώδης βλάστηση Γεωργικές Χαμηλή βλάστηση Γυμνές / Τεχνητές Δάση - 1.265.600 1.029.310 656.666 40.625 Θαμνώδης βλάστηση 826.781-2.367.007 N/A 135.086 Γεωργικές 445.635 1.268.085-2.061.154 401.603 Χαμηλή βλάστηση 480.629 N/A 5.895.621-427.855 Γυμνές / Τεχνητές N/A N/A 340.293 N/A - *N/A: αλλαγές που δεν εξετάζονται Το μεγαλύτερο βαθμό μείωσης δέχθηκαν, σύμφωνα με τον Πίνακα 2, οι επονομαζόμενες εκτάσεις «χαμηλής βλάστησης». Όπως διαπιστώνει κανείς, αυτές οι εκτάσεις ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τις χορτολιβαδικές εκτάσεις. Το γεγονός αυτό είχε επισημανθεί και στο παρελθόν από τους επιστημονικούς και συνδικαλιστικούς φορείς των δασολόγων, από την εποχή της ψήφισης του Νόμου 998/79, όταν για πρώτη φορά εισήχθησαν οι λεγόμενες «χορτολιβαδικές εκτάσεις» ως νομικός όρος. Ο ίδιος νόμος άφηνε πολλά περιθώρια αυθαιρεσιών στο χαρακτηρισμό των δασικών εκτάσεων και τον περιορισμό της προστασίας των περιοχών που έφεραν βλάστηση της κατηγορίας αυτής (Ν. 998/79 άρθρα 3 και 6, Δασικά Χρονικά - τεύχος 9-10/1979). Τότε, αναφερόταν η αποδέσμευση από τη δασική νομοθεσία μιας συνολικής επιφάνειας 15-24 εκατομμυρίων στρεμμάτων. Οι εκτάσεις αυτές θεωρήθηκαν ως η «εύκολη λεία» και δεν είναι τυχαία η προσπάθεια ψήφισης του 286

Αλλαγές στη δασοκάλυψη της χώρας νόμου «περί βοσκοτόπων», που ευτυχώς κρίθηκε αντισυνταγματικός το 1988, που και πάλι στόχο είχε την οριστική αποδέσμευση 40 εκατομμυρίων στρεμμάτων με τους αισιόδοξους, τότε, υπολογισμούς. Οι προσπάθειες, στη συνέχεια, της συνταγματικής αναθεώρησης των άρθρων 24 και 117 είχαν και πάλι στόχο την αποδέσμευση από τη συνταγματική προστασία των διαφόρων μορφών υποβάθμισης των δασών. Όπως προκύπτει, επίσης, οι γεωργικές καλλιέργειες αυξήθηκαν κατά περίπου 5.900.000 στρέμματα (Πίνακας 1) σε βάρος των εκτάσεων χαμηλής βλάστησης και, επιπλέον, άλλα 430.000 περίπου στρέμματα των τελευταίων παραδόθηκαν σε τεχνητές και γυμνές εκτάσεις (Πίνακας 2). Οι αλλαγές αυτές, σχεδόν στο σύνολό τους, αναφέρονται σε πεδινές περιοχές και δεν είναι γνωστό αν αυτό έγινε με νόμιμες διαδικασίες. Μεγάλη, επίσης, φθορά δέχεται και η θαμνώδης βλάστηση, με την κατάληψη περίπου 2.370.000 στρεμμάτων εκ μέρους των γεωργικών καλλιεργειών. Αν προσθέσουμε σ αυτά και 1.000.000 στρέμματα δασών που αποδόθηκαν στη γεωργική χρήση, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο σοβαρή αλλαγή έχει επιφέρει η γεωργία σε βάρος, κατά σειρά, των εκτάσεων χαμηλής βλάστησης, των χθαμαλών δασών (θαμνότοποι), των δασών και των γυμνών/τεχνητών εκτάσεων της χώρας. Η μεθερμήνευση του φαινομένου φαίνεται να είναι απλή και οφείλεται κυρίως στην εκμηχάνιση της γεωργίας και τη δυνατότητα καλλιέργειας επιφανειών που στο παρελθόν ήταν δύσκολο να καλλιεργηθούν, στην κατάληψη κυρίως γειτονικών προς τις καλλιέργειες εκτάσεων με εκχέρσωση, στο μειωμένο έλεγχο και, ως ένα βαθμό, στη συνεχώς καλλιεργούμενη αδιαφορία των υπευθύνων εφαρμογής των νόμων. Σε μεγάλο βαθμό, η αύξηση των γεωργικών εκτάσεων σε ορεινούς εν γένει νομούς δεν έγινε για την αύξηση της αγροτικής παραγωγής, αλλά για τη νόθο επιδίωξη των ευκαιριών επιδοτήσεων, οι οποίες δεν αφορούσαν στη μειωμένη παραγωγή αλλά στην έκταση της καλλιέργειας. Επισημαίνεται, εδώ, ότι οι γεωργικές εκτάσεις δεν προστατεύονται με την ίδια αυστηρότητα από το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο και ευκολότερα μπορούν να αλλάξουν χρήση. Τα 400.000 περίπου στρέμματα γεωργικών καλλιεργειών που φαίνεται να μεταπηδούν στις τεχνητές επιφάνειες, μπορούν, ασφαλώς, να υποστηρίξουν την άποψη αυτή και την «αξιοποίησή» τους για οικιστική χρήση. Η άλλη ευάλωτη κατηγορία κάλυψης που εξετάζεται στην εργασία και που εμφανίζει σοβαρή μείωση είναι οι θαμνότοποι. Βέβαια, και δικαίως, γίνεται μια προσπάθεια διαχωρισμού μεταξύ των αείφυλλων πλατύφυλλων θάμνων ή μεταβατικών καταστάσεων και των υπολοίπων θαμνώνων. Οι διακρίσεις αυτές, επειδή σε μεγάλο βαθμό εκφράζουν οπισθοδρομικές διαδοχές παλαιότερων δασών, κατά την άποψή μας θα έπρεπε να διαχωρισθούν σε σαφέστερες φυτοκοινωνιολογικά κατηγορίες, εάν το επέτρεπαν τεχνικά οι δορυφορικές εικόνες, ώστε να έχουμε σαφέστερη εικόνα των αλλαγών. Εν πάση περιπτώσει, η ενσωμάτωση σε δύο κατηγορίες καλύπτει το σκοπό εκπόνησης της εργασίας. Μπορούμε, όμως, να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι η «χαμηλή βλάστηση», που ταυτίζεται, όπως προαναφέρθηκε, με τις χορτολιβαδικές εκτάσεις, δέχθηκε την εντονότερη καταστροφή από τις γεωργικές επεκτάσεις και εκχερσώσεις και λιγότερο από την κατηγορία των τεχνητών/γυμνών επιφανειών. Πολλές, βέβαια, εκτάσεις θαμνότοπων (800.000 περίπου στρέμματα) εξελίχθηκαν σε δάση, αποτέλεσμα, φυσικά, της σταδιακής εγκατάλειψης της υπαίθρου και των οριακών μη αποδοτικών καλλιεργειών. Η παράλληλη μείωση του αγροτικού πληθυσμού δεν αιτιολογεί την απροσδόκητη αύξηση των γεωργικών καλλιεργειών προς όφελος της παραγωγής, η οποία φαίνεται να επηρεάζεται περισσότερο από την επέκταση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, εξαιτίας της εκμηχάνισης της γεωργίας. Με θετικό πρόσημο εμφανίζονται στη διάρκεια της εικοσαετίας και οι μεταβολές των λεγόμενων γυμνών ή τεχνητών επιφανειών, που εκτιμούνται περίπου στα 330.000 στέμματα (Πίνακας 1). Η αύξηση αυτή φαίνεται να επιβαρύνει περισσότερο τις εκτάσεις χαμηλής βλάστησης και λιγότερο τους θαμνώνες και τα δάση, ενώ οι προσθαφαιρέσεις των γεωργικών σχεδόν ισορροπούν (Πίνακας 2). Το γεγονός αυτό, σύμφωνα με τα προλεχθέντα, ήταν αναμενόμενο. Πρέπει, όμως, να παρατηρήσουμε ότι ο υπολογισμός των γυμνών/τεχνητών επιφανειών περιλαμβάνει εξ ορισμού και τα χιονοσκεπή εδάφη. Πάντως, τα 175.000 στρέμματα θαμνώνων και δασών, που συνεκτιμάται ότι αποδόθηκαν στις γυμνές και τεχνητές επιφάνειες, δεν είναι ευκαταφρόνητα, δεδομένου ότι οι τελευταίες εμφανίζονται διασπαρμένες σε μεγάλη έκταση στο δασικό χώρο. Η διασπορά αυτή έχει ως αποτέλεσμα τον επιπλέον κατακερματισμό του ενιαίου δασικού χώρου και τη δυσκολία ενιαίας δια- 287