ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΛΙΒΑΔΙΩΝ POSIDONIA & CYMODOCEA ΣΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΜΕΤΩΠΟ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΙΤΕΑΣ 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Δρακοπούλου Π., Κυριακίδου Χ., Παναγιωτίδης Π. Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, vivi@ath.hcmr.gr, hkyriakid@ath.hcmr.gr, ppanag@ath.hcmr.gr Περίληψη Η παρούσα εργασία αφορά στη χαρτογράφηση των θαλάσσιων τύπων οικοτόπων του μετώπου από Ναύπακτο έως Ιτέα. Εστιάζεται ιδιαίτερα στην αποτύπωση των υποθαλάσσιων λιβαδιών Posidonia oceanica και Cymodosea nodosa που αποτελούν το κύριο βενθικό οικοσύστημα του μαλακού υποστρώματος της υποπαράλιας ζώνης της Μεσογείου. Το υπό χαρτογράφηση θαλάσσιο μέτωπο καλύπτει έκταση 24.885 στρεμμάτων και εκτείνεται σε βάθος 0 50μ. Τα πυκνά λιβάδια βρέθηκε ότι καταλαμβάνουν περίπου 8% της συνολικής έκτασης. Δεν είναι εκτεταμένα, ωστόσο, για μια ημίκλειστη θαλάσσια περιοχή όπως ο Κορινθιακός, η παρουσία τους θεωρείται κρίσιμη για τη βιώσιμη διαχείριση της αλιείας. Για τη χαρτογράφηση χρησιμοποιήθηκαν δορυφορικές εικόνες υψηλής ανάλυσης και πραγματοποιήθηκαν παρατηρήσεις εργασίες πεδίου. Η αποτύπωση των οικοτόπων και η συνολική παραγωγή των χαρτών πραγματοποιήθηκε με το εξειδικευμένο λογισμικό Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών ArcGIS Desktop/Workstation 9.2 plus Desktop Extensions. Λέξεις κλειδιά: θαλάσσιοι οικότοποι, Κορινθιακός κόλπος, GIS, Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. MAPPING OF POSIDONIA & CYMODOCEA SEABEDS IN MARINE FRONT FROM NAFPAKTOS TO ITEA Drakopoulou P., Kyriakidou Ch., Panagiotidis P. Institute of Oceanography, Hellenic Center for Marine Research, vivi@ath.hcmr.gr, hkyriakid@ath.hcmr.gr, ppanag@ath.hcmr.gr Abstract The aim of the present study is the mapping of the marine habitats of the area extending from Nafpaktos to Itea. Great emphasis has been given in the survey of the seabeds of Posidonia oceanica and Cymodosea nodosa, which constitute the major benthic ecosystem dominating the soft bottom of sublittoral zone in Mediterranean Sea. The study region covers an area of 24.885 acres and extends in depths ranging from 0 to 50 m. It has been found that the denser meadows comprise the 8% of the total study area. This extend cannot be considered significant, however for semi-enclosed systems like Corinthiakos Gulf, the existence of these beds is of great importance for the sustainable development of the fishery. The mapping of Posidonia oceanica and Cymodosea nodosa meadows was based on: i) the analysis of high resolution satellite images ii) field observations and measurements. The marine habitat survey and map production was accomplished using the specific software associated with Geographic Information Systems, ArcGIS Desktop/Workstation 9.2 plus Desktop Extensions. Keywords: Marine habitats, Corinthiakos Gulf, GIS, Directive 92/43/EEC. 1. Εισαγωγή Η παρούσα εργασία αφορά στη χαρτογράφηση των θαλάσσιων τύπων οικοτόπων του μετώπου από Ναύπακτο έως Ιτέα. Εστιάζεται ιδιαίτερα στην αποτύπωση των υποθαλάσσιων λιβαδιών, κυρίως του αγγειόσπερμου Posidonia oceanica (L.) Delile που αποτελούν το κύριο βενθικό οικοσύστημα του μαλακού υποστρώματος της υποπαράλιας ζώνης της Μεσογείου, αλλά και οικοτόπους προτεραιότητας για το θαλάσσιο οικοσύστημα σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Τα λιβάδια του είδους P. oceanica μειώνουν την κινητική ενέργεια του νερού, σαν φυσικό φράγμα και προστατεύουν άμεσα την ακτογραμμή. Παράλληλα προσφέρουν ενδιαίτημα σε πλήθος οργανισμών και συμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Ειδικότερα ως προς τη βιώσιμη διαχείριση -572-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι της αλιείας τα λιβάδια παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αναπαραγωγή των ψαριών. Τα νεογέννητα ψάρια (δηλαδή ο «γόνος») βρίσκουν καταφύγιο στα λιβάδια και η προστασία τους αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την ανανέωση των ιχθυο-αποθεμάτων. Στο πλαίσιο της εφαρμογής της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ στην Ελλάδα έχει χαρτογραφηθεί, με την επιστημονική καθοδήγηση του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), το θαλάσσιο μέτωπο περίπου 60 περιοχών του δικτύου NATURA 2000, με καταγραφή της έκτασης των υποθαλάσσιων λιβαδιών Ποσειδωνίας (Panayotidis et al., 2001, Υπουργείο Περιβάλλοντος, 2002). Είναι όμως βέβαιο ότι σε άλλες 50-100 περιοχές NATURA 2000 - που δεν έχουν χαρτογραφηθεί - υπάρχουν σημαντικές εκτάσεις υποθαλάσσιων λιβαδιών, καθώς και σε πολλά άλλα σημεία της Ελληνικής ακτογραμμής, που βρίσκονται εκτός του δικτύου. Με το άρθρο 4 παράγραφος 1, εδάφιο 1, του Κανονισμού (ΕΚ) αρ. 1967/2006 που αναφέρεται σε μέτρα διαχείρισης για τη βιώσιμη εκμετάλλευση αλιευτικών πόρων στη Μεσόγειο, απαγορεύεται γενικά η αλιεία με συρόμενα εργαλεία πάνω από υποθαλάσσια λιβάδια και ιδιαίτερα πάνω από λιβάδια Ποσειδωνίας. Κατά παρέκκλιση από τη γενική απαγόρευση του ανωτέρω κανονισμού (άρθρο 5) και με την προϋπόθεση ύπαρξης διαχειριστικού σχεδίου, επιτρέπεται η συνέχιση της αλιευτικής δραστηριότητας με βιντζότρατα σε μικρές εκτάσεις με υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας (όχι περισσότερο από το 1/3 της έκτασης σε κάθε περιοχή και συνολικά όχι πάνω από το 1/10 της έκτασής τους). Έπειτα από αίτημα της Ομοσπονδίας Παράκτιων Αλιέων Στερεάς Ελλάδας και Εύβοιας (α.π. 1650/ 3-4-2008) το ΕΛΚΕΘΕ ανέλαβε τη χαρτογράφηση των οικοτόπων του θαλάσσιου μετώπου της περιοχής του δικτύου ΝATURA-2000 GR2450004 (Ναύπακτος-Ιτέα), με έμφαση στα υποθαλάσσια λιβάδια των αγγειόσπερμων Posidonia oceanica και Cymodocea nodosa (Ucria) Ascherson και στόχο τη βελτίωση της εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Κανονισμού Μεσογειακής Αλιείας στην περιοχή αυτή του Κορινθιακού Κόλπου (Εικ. 1). Στο θαλάσσιο μέτωπο της ανωτέρω περιοχής υπάρχουν σημαντικά υποθαλάσσια λιβάδια που ωστόσο, δεν έχουν χαρτογραφηθεί στο πλαίσιο της εφαρμογής της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ στην Ελλάδα. Στην παρούσα εργασία περιγράφεται η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε, για τη χαρτογράφηση των θαλάσσιων οικοτόπων του μετώπου της περιοχής από Ναύπακτο έως Ιτέα. Αναπτύσσονται αναλυτικά τεχνικά θέματα που αφορούν τα θεματικά επίπεδα που χρησιμοποιήθηκαν, το σύστημα αναφοράς συντεταγμένων στο οποίο εφαρμόστηκε η χαρτογράφηση, τη δημιουργία του ζητούμενου θεματικού επιπέδου των οικοτόπων και την παρουσίαση και χαρτογραφική απόδοσή του. Εικ. 1: Περιοχή μελέτης Ναύπακτος - Ιτέα. -573-
-574-9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι 2. Υλικά και Μέθοδοι Το υπό χαρτογράφηση θαλάσσιο μέτωπο της περιοχής από Ναύπακτο έως Ιτέα καλύπτει έκταση 24.885 στρεμμάτων (Εικ. 1). Δεδομένης της έκτασης που καταλαμβάνει η περιοχή μελέτης η χαρτογράφηση βασίστηκε αφενός μεν σε δορυφορικές εικόνες υψηλής ανάλυσης και αφετέρου σε παρατηρήσεις εργασίες πεδίου. Συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν δορυφορικές εικόνες IKONΟS με ανάλυση pixel 1m για τη χαρτογράφηση του ανώτερου ορίου των λιβαδιών, καθώς και την ψηφιοποίηση της ακτογραμμής (όριο χαρτογράφησης). Ο κύριος όγκος όμως των λιβαδιών καταγράφηκε με τη χρήση καταδυόμενης συρόμενης κάμερας από πλωτό μέσο, όπου έγιναν παρατηρήσεις σχετικά με τη γενική δομή των λιβαδιών και τη συνολική έκταση τους. Επίσης πραγματοποιήθηκαν στοχευμένες αυτόνομες καταδύσεις με στόχο την επαλήθευση των δεδομένων από τις δορυφορικές εικόνες (απαραίτητο στάδιο για την ολοκλήρωση της αποτύπωσης των λιβαδιών), αλλά και τη συλλογή δειγμάτων. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης βαθυμετρικοί χάρτες της Υδρογραφικής Υπηρεσίας Στρατού, γεωγραφικές βάσεις δεδομένων του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας (ΟΚΧΕ 1999) για την περιοχή μελέτης με τη διοικητική και τοπογραφική πληροφορία. Η αποτύπωση των οικοτόπων και η συνολική παραγωγή των χαρτών πραγματοποιήθηκε με το εξειδικευμένο λογισμικό Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών ArcGIS Desktop/Workstation 9.2 plus Desktop Extensions (ESRI 2006). Δημιουργήθηκαν θεματικά επίπεδα που δομήθηκαν σε μια γεωβάση - geodatabase με τη μορφή feature class για τα διανυσματικού τύπου (vector) επίπεδα και raster mosaic για τα πλεγματικού τύπου (raster). Σε κάθε περίπτωση το σύστημα αναφοράς είναι το Ελληνικό Γεωδαιτικό (ΕΓΣΑ 87). Τα βήματα που ακολουθήθηκαν για την αποτύπωση και παρουσίαση των θαλάσσιων τύπων οικοτόπων της περιοχής μελέτης περιγράφονται αναλυτικά ακολούθως. Βήμα 1. Ψηφιοποίηση ακτογραμμής. Για την ακριβέστερη απεικόνιση των οικοτόπων επιλέχθηκε η δημιουργία της ακτογραμμής και κατά συνέπεια του ανώτερου ορίου τους, από τις δορυφορικές εικόνες IKONΟS υψηλής ανάλυσης (1m). Από τις δορυφορικές εικόνες δημιουργήθηκε φωτομωσαϊκό σε μορφή geodatabase raster-mosaic και στη συνέχεια ψηφιοποιήθηκε η ακτογραμμή της περιοχής. Η ψηφιοποίηση έλαβε χώρα σε κλίμακα 1:10.000. Βήμα 2. Βαθυμετρία Ψηφιακό μοντέλο πυθμένα. Για τη δημιουργία του βαθυμετρικού υποβάθρου της περιοχής χρησιμοποιήθηκαν: α) οι ναυτικοί χάρτες της Υδρογραφικής Υπηρεσίας Στρατού, Patraikos Gulf Aigio (1983) και Korinthiakos Gulf (1999) και β) τα βαθυμετρικά δεδομένα από τις εργασίες πεδίου που συλλέχθηκαν στα πλαίσια της παρούσας μελέτης. Αρχικά οι εν λόγω χάρτες σαρώθηκαν και στη συνέχεια ψηφιοποιήθηκαν οι ισοβαθείς καμπύλες και τα βάθη. Ακολούθως δημιουργήθηκε το ψηφιακό μοντέλο του βυθού, με τη μέθοδο ARC-TOPOGRID με μέγεθος φατνίου (pixel size) τα 5μ. Από το ψηφιακό μοντέλο GRID στη συνέχεια εξήχθησαν βαθυμετρικές καμπύλες με ισοδιάσταση 5μ. Βήμα 3. Δημιουργία θεματικού επιπέδου θαλάσσιων οικοτόπων. Για τη χαρτογράφηση των οικοτόπων διακρίθηκαν δύο ζώνες χαρτογράφησης, τη ζώνη 0-10μ και τη ζώνη 10-50μ βάθος, για τις οποίες ακολουθήθηκε διαφορετική μεθοδολογική προσέγγιση. Συγκεκριμένα για τη χαρτογράφηση της ζώνης 0-10μ βάθος χρησιμοποιήθηκαν έγχρωμες δορυφορικές πολυφασματικές εικόνες IKONOS υψηλής ανάλυσης (ανάλυση 1m). Από τις δορυφορικές εικόνες εξήχθησαν τα πολύγωνα όσων οικοτόπων ήταν διακριτοί και επαληθεύτηκαν από παρατηρήσεις στο πεδίο. Για τη χαρτογράφηση της ζώνης 10-50μ βάθος χρησιμοποιήθηκαν τα σημειακά δεδομένα με τα στοιχεία του τύπου υποστρώματος που συλλέχθηκαν κατά τις εργασίες στο πεδίο, καθώς και οι βαθυμετρικές καμπύλες (ανά 5μ) που εξήχθησαν από το ψηφιακό μοντέλο (βήμα 2). Η χρήση των βαθυμετρικών δεδομένων στη χαρτογράφηση αφορά στον καθορισμό των δυνητικών ορίων εξάπλωσης των οικοτόπων, καθώς και του κατώτερου ορίου χαρτογράφησης (Boudouresque &
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι Meinesz, 1984). Βήμα 4. Παρουσίαση χαρτογραφική απόδοση οικοτόπων. Η επιλογή των σταθεροτύπων και χρωμάτων που χρησιμοποιήθηκαν για την απεικόνιση των οικοτόπων είναι σύμφωνη με τον οικολογικό κώδικα του Gaussen. 3. Αποτελέσματα Στη θαλάσσια περιοχή Ναυπάκτου - Ιτέας τα υποθαλάσσια λιβάδια της Posidonia oceanica απαντούν από την επιφάνεια μέχρι το βάθος περίπου των 30m. Η παρουσία τους είναι εντονότερη στο ανατολικό τμήμα της περιοχής μελέτης. Σε ότι αφορά τη δομή του πυθμένα, στην ανατολική πλευρά υπάρχει μία μεγάλη έκταση μαλακού υποστρώματος που καλύπτει τον πυθμένα μέχρι το βάθος των 20m, ενώ όσο πλησιάζουμε προς την Ιτέα απαντούν βραχώδεις ακτές όπου κυριαρχούν τα φωτόφιλα φύκη (Εικ. 2-4). Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται η συνολική έκταση που καταλαμβάνουν τα λιβάδια, αλλά και οι υπόλοιποι τύποι οικοτόπων που χαρτογραφηθηκάν. Πίνακας 1: Έκταση θαλασσίων οικοτόπων περιοχής Ναυπάκτου - Ιτέας. Τύπος οικοτόπου Έκταση (στρμ.) Έκταση (%) Αμμοσύρσεις με αραιή Cymodocea nodosa 2240 9 Μαλακό υπόστρωμα χωρίς βλάστηση 4721 19 Μαλακό υπόστρωμα με βλάστηση* 15583 63 Πυκνά λιβάδια Posidonia oceanica 1194 5 Πυκνά λιβάδια Cymodocea nodosa 731 3 Ύφαλοι 230 1 Βράχια με άμμο 186 1 * Η βλάστηση αυτή περιλαμβάνει κυρίως είδη που αναπτύσσονται σε μαλακό υπόστρωμα όπως χλωροφύκη Caulerpa prolifera και Caulerpa racemosa. Όταν στο βυθό υπάρχουν και διάσπαρτες πέτρες ή κελύφη, τότε πάνω τους αναπτύσσονται φύκη του σκληρού υποστρώματος όπως τα φαιοφύκη Sargassum natans και Dictyota dichotoma. Από τη μελέτη του βαθύτερου ορίου εξάπλωσης του είδους P. oceanica και της συνολικής μορφής των υποθαλάσσιων λιβαδιών σημειώνονται οι εξής παρατηρήσεις: Ακρωτήριο Κοκκινόβραχος: Σε ό,τι αφορά το λιβάδι του είδους P. oceanica, αυτό είχε αρκετά περιορισμένη έκταση και σε γενικές γραμμές παρουσίαζε μία συνέχεια και ομοιογένεια στη δομή του. Στο βαθύτερο όριο του λιβαδιού, περίπου 11m βάθος, παρατηρήθηκε πολύ αραιή κάλυψη με μετρήσιμη πυκνότητα <100 δεσμίδες / m 2. Στο ρηχότερο όριο, περίπου 3m βάθος, η κάλυψη ήταν μεγαλύτερη με μετρήσιμη πυκνότητα >500 δεσμίδες / m 2. Επίσης, στα περιθώρια του λιβαδιού και σε βάθος μέχρι 15m παρατηρήθηκε η ύπαρξη του αγγειόσπερμου Cymodocea nodosa. Εικ. 2: Θαλάσσιοι οικότοποι στην περιοχή του Ακρ. Κοκκινόβραχος. -575-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Τριζόνια: Το λιβάδι του είδους P. oceanica είχε πολύ περιορισμένη έκταση και παρουσίαζε μία συνέχεια και ομοιογένεια στη δομή του. Στο βαθύτερο όριο του λιβαδιού, περίπου στα 16m βάθος, παρατηρήθηκε σχετικά αραιή κάλυψη, με μετρήσιμη πυκνότητα <200 δεσμίδες / m 2. Στον κύριο όγκο του λιβαδιού η πυκνότητα μετρήθηκε περίπου στις 250 δεσμίδες / m 2. Επίσης, παρατηρήθηκε ένας σχετικά μεγάλος αριθμός intermatte (μπαλώματα με νεκρά φυτά) τα οποία, όμως, κάλυπταν μικρή επιφάνεια το καθένα της τάξης των 2-3 m 2. Εικ. 3: Θαλάσσιοι οικότοποι στην περιοχή Τριζόνια. Πάνορμος: Το λιβάδι του είδους P. oceanica είχε αρκετά μεγάλη έκταση, συνέχεια και ομοιογένεια στη δομή του. Στο βαθύτερο όριο του λιβαδιού, περίπου 18m βάθος, παρατηρήθηκε αραιή κάλυψη του πυθμένα με μετρήσιμη πυκνότητα περίπου στις 350 δεσμίδες / m 2. Παρομοίως, στον κύριο όγκο του λιβαδιού η πυκνότητα που μετρήθηκε ήταν περίπου 350 δεσμίδες / m 2. Εικ. 4: Θαλάσσιοι οικότοποι στην περιοχή του όρμου Πάνορμος. 4. Συμπεράσματα - Συζήτηση Από όσα προαναφέρθηκαν συμπεραίνουμε ότι στην περιοχή Ναυπάκτου Ιτέας απαντούν υποθαλάσσια λιβάδια που αποτελούν σημαντικό καταφύγιο του γόνου στις βόρειες ακτές του Κορινθιακού. Τα λιβάδια αυτά δεν είναι εκτεταμένα, συγκρινόμενα με εκείνα των ακτών του βόρειου Ιόνιου, ωστόσο για μια ημίκλειστη θαλάσσια περιοχή όπως ο Κορινθιακός η παρουσία τους θεωρείται κρίσιμη για τη βιώσιμη διαχείριση της αλιείας στην περιοχή. Για την προστασία των λιβαδιών στην περιοχή που μελετήθηκε προτείνουμε αυστηρή εφαρμογή του ευρωπαϊκού κανονισμού μεσογειακής αλιείας που απαγορεύει γενικά την αλιεία με συρόμενα εργαλεία πάνω από υποθαλάσσια λιβάδια και ιδιαίτερα πάνω από λιβάδια Ποσειδωνίας. Συγκεκριμένα ως βάση του διαχειριστικού σχεδίου στην περιοχή Ναυπάκτου Ιτέας προτείνουμε απόλυτη απαγόρευση χρήσης συρόμενων εργαλείων στη θαλάσσια περιοχή από το Φανάρι Μόρνου μέχρι το Μοναστηράκι και από τη Σεργούλα μέχρι το ακρωτήριο Ανδρομάχη, με στόχο την προστασία των -576-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι υποθαλάσσιων λιβαδιών και συνέχιση της αλιείας με βιντζότρατα, κατά παρέκκλιση στην περιοχή, από Μοναστηράκι μέχρι Στεργούλα, μέχρι το 2010 οπότε θα ολοκληρωθεί η χαρτογράφηση των οικοτόπων του θαλάσσιου βυθού με την προσθήκη του τμήματος Ανδρομάχη - Ιτέα. 5. Βιβλιογραφικές Αναφορές Braun-Blanquet, J. 1951. Plant sociology: the study of plant communities. McGraw Hill, New York. EEC, 1992. Council Directive for the Habitats, 92/43/EEC Official Journal of the E.C. 22/7/1992. Panayotidis, P., Siakavara, A., Orfanidis, S. & Haritonidis, S., 2001. Identification and description of habitat types at sites of interest for conservation. Study 5: Marine habitats. Final Technical Report, Athens October 2001. Boudouresque, Ch. F. & Meinesz, A., 1984. Decouverte de l herbier de Posidonie. Cahier numero 4. Editions du Parc National de Port Cros, 80 pages. Boudouresque, Ch.F., Giraud, G. & Panayotidis, P., 1981. Végétation marine de l île de Port-Cros (Parc national), XIX: Mise en place d un transect permanent. Trav. sci. Parc nation. Port-Cros, Fr., 6: 107-22. Francour, P. & Gravez, V., 1990. Les fonds marins, et en particulier l herbier a Posidonia oceanica, entre les ports de la Pointe Rouge et de la Madrague (Marseille, Mediterranee). Technical Report GIS Posidonie, 32 pp. Meinesz, A. & Laurent, R., 1978. Cartographie de la limite inferieure de l herbier a Posidonia oceanica dans les Alpes Maritimes. Botanica Marina 21(8): 513-526. -577-