Οι Θετικές Επιστήμες στο Βυζάντιο Μέρος 1: Η πολιτικοκοινωνική κατάσταση Δρ Μάνος Δανέζης Επίκουρος Καθηγητής Αστροφυσική Τμήμα Φυσικής ΕΚΠΑ www..manosdanezis.gr
Πως δημιουργείται ένα πολιτισμικό ρεύμα
Ένα πολιτισμικό ρεύμα εκφράζει την εκάστοτε προσπάθεια του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τρία είδη φόβου.
1. Ο φόβος της φυσικής ανθρώπινης επιβίωσης Εξασφάλιση πόρων κοινωνικής επιβίωσης (τροφή, στέγη), του κοινωνικού αποκλεισμού και η άσκηση βίας από τον δυνατότερο. Η ανάγκη κατασιγασμού του φόβου αυτού οδήγησε στη δημιουργία: Οργανωμένης κοινωνικής ζωής Κοινωνικής φιλοσοφίας
Κοινωνική Φιλοσοφία Μετασχηματισμός: Με την πάροδο του χρόνου «γεννάει» τα Κοινωνικά συστήματα και αυτά με τη σειρά τους τα Πολιτικά κόμματα.
2. Ο φόβος της βίαιης δράσης του φυσικού περιβάλλοντος Κατακλυσμοί, σεισμοί, βροντές, αστραπές, το μυστήριο έναστρου ουρανού και αιφνίδια μεταβολή κλιματολογικών συνθηκών. Η ανάγκη καταπολέμησης αυτής της φοβίας, δημιούργησε την ανάγκη της: Γνώσης Επιστημονική Κοσμοθεωρία
Επιστημονική Κοσμοθεωρία Μετασχηματισμός: Μέσω της πειραματικής επιβεβαίωσης των απόψεών της και της ανακάλυψης των νόμων ανάπτυξης τους, γεννιέται η Επιστήμη. Η επιστήμη γεννά την Τεχνολογία, την εφαρμογή των επιστημονικών δεδομένων.
Ο μεταφυσικός φόβος Ο φόβος του θανάτου. Ο πόνος που συνοδεύει την ανθρώπινη ύπαρξη γεννά την: Θρησκευτικότητα
Θρησκευτικότητα Μετασχηματισμός: Προκειμένου να γίνει ανθρωπίνως κατανοητή, περιβάλλει αρκετά από τα αρχικά φιλοσοφικά χαρακτηριστικά της με τον μανδύα εξανθρωπισμένων δογμάτων και προτύπων Γέννηση Θεολογίας Ενσωματώνοντας ήθη,έθιμα, κανόνες και τύπους λατρείας Θρησκεία
Πολιτισμικά ρεύματα ενός πυλώνα Θεοκρατικό Αποτέλεσμα του γιγαντισμού των διοικητικών δομών των Θρησκευτικών δομών. Η δυνατότητα εξέλιξης των άλλων δύο πυλώνων, έγκειται στη συμφωνία και επικρότηση των φιλοδοξιών του γιγαντισμού (Ισλαμικό, Μεσαίωνας). Διοικητικό Η δογματική κατάργηση κάθε άλλου φόβου, εκτός του φόβου της φυσικής επιβίωσης, τον οποίο υποτίθεται ότι κατασιγά μια δίκαιη και ορθολογιστική κοινωνική δομή. Η επιστήμη στην υπηρεσία της κοινωνικής δομής (κοινωνίες σοβιετικού τύπου) Θετικιστικό Πραγματικό άρα και αντικειμενικά υπάρχον, είναι μόνο ότι αντιλαμβάνονται οι ανθρώπινες αισθήσεις και η κοινή ανθρώπινη Λογική (Περίοδος μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων 16ου και 17ου αιώνα).
Στα Χρόνια του Βυζαντίου
Οι Βυζαντινοί περίοδοι Η βυζαντινή ιστορία χωρίζεται σε τρεις μεγάλες χρονικές περιόδους: Πρωτοβυζαντινή από 324 (έτος έναρξης της ανοικοδόμησης της Κωνσταντινούπολης) έως το 610 (έτος έναρξης της βασιλείας του Ηράκλειου), Μεσοβυζαντινή από το 610 έως το 1204 (έτος άλωσης της Κων/λης από τους Σταυροφόρους της Δ Σταυροφορίας) και την Υστεροβυζαντινή από το 1204 έως το 1453 (έτος άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους).
Η Πρωτοβυζαντινή περίοδος Η πρωτοβυζαντινή περίοδος χαρακτηρίζεται από ηθική και θρησκευτική κρίση καθώς υπήρχε πάλη του Χριστιανισμού με τις παλαιότερες θρησκείες. Το Πολιτισμικό Βυζαντινό Ρεύμα εκείνης της περιόδου υπήρξε Θεοκρατικό Για να διευκολυνθούμε στη μελέτη της τη χωρίζουμε στις εξής τρεις υποπεριόδους: από το 326 έως το 395μΧ, από το 395 έως το 518 και από το 518 έως το 610.
Η πρώτη υποπερίοδος της πρωτοβυζαντινής περιόδου περιλαμβάνει τους αυτοκράτορες: Μέγα Κωνσταντίνο (324-337), το γιο του Κωνστάντιο (337-361), τον ανιψιό του Ιουλιανό (361-363), Τον Ιοβιανό (364-378) και τον Μέγα Θεοδόσιο (379-395).
Μέγας Θεοδόσιος Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Θεοδοσίου ο Χριστιανισμός κατέστη κρατική θρησκεία. Αυτό είχε ως συνέπεια ο Μέγας Θεοδόσιος ή αλλιώς Θεοδόσιος Α να δώσει πολλά προνόμια στους χριστιανούς και μόνο αυτούς να διορίζει στις δημόσιες θέσεις. Το 390 κατήργησε τους Ολυμπιακούς αγώνες κι έκλεισε τα μαντεία των Δελφών και της Δωδώνης. Σκληρά μέτρα σαν κι αυτά οδήγησαν το λαό σε φανατισμό ο οποίος εκδηλώθηκε κυρίως με την καταστροφή έργων αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων και το γκρέμισμα ναών. Όπως ήταν λοιπόν φυσικό η δύναμη της Εκκλησίας γιγαντώθηκε παράλληλα με την κρατική εξουσία σε τέτοιο βαθμό ώστε ο θρησκευτικός και ο κρατικός πυλώνας να γίνουν ένα. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι οι αυτοκράτορες δώριζαν συνεχώς εκτάσεις γης στην Εκκλησία η οποία έφτασε στο σημείο να κατέχει σχεδόν το 33% των βυζαντινών εδαφών.
Δεύτερη υποπερίοδο της πρωτοβυζαντινής περιόδου Αναστάσιος Α (491-518). Στη δεύτερη υποπερίοδο της πρωτοβυζαντινής περιόδου ο αυτοκράτορας με τη σπουδαιότερη συμβολή ήταν ο Αναστάσιος Α (491-518). Στα χρόνια του οι αγρότες ευνοήθηκαν από τη θέσπιση νέου νομίσματος και την κατάργηση της βαριάς τους φορολογίας. Με την ορθολογική πολιτική του το δημόσιο ταμείο απέκτησε τεράστιο πλεόνασμα χρυσού. Παρ όλα αυτά θα λέγαμε ότι ο επιστημονικός τομέας δε μπόρεσε να αναπτυχθεί ικανοποιητικά επειδή δύο μεγάλες αιρέσεις ο Νεστοριανισμός και ο Μονοφυσιτισμός φόρτισαν αρνητικά το λαό κι έφθειραν την ενότητα της αυτοκρατορίας. Επομένως η οποιαδήποτε αποδοχή νέων ιδεών ήταν αδύνατη.
Τρίτη υποπερίοδος της πρωτοβυζαντινής περιόδου Ιουστινιανός Στην τρίτη υποπερίοδο (518-610) κυριαρχεί ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός. Ενώ ήταν διορατικός με πλούσιο νομοθετικό έργο, αγνόησε επιδεικτικά την παιδεία. Δαπάνησε όλα τα χρήματα του κράτους στην ανάπτυξη του στρατού για την ανακατάληψη ολόκληρης της Ιταλίας. Επιβάρυνε το λαό με βαριά φορολογία. Αυτό είχε ως συνέπεια το 532 να ξεσπάσει η γνωστή μας Στάση του Νίκα. Μετά από διάρκεια έξι ημερών καταπνίγηκε στο αίμα από τους τρεις στρατηγούς του αυτοκράτορα: Βελισάριο, Ναρσή και Μούνδο. Πάνω από 35000 πολίτες βρήκαν τραγικό θάνατο στον Ιππόδρομο.
Διωγμοί Εθνικών. Παρακμή Θετικών Επιστημών Ο Ιουστινιανός έκλεισε όλες τις εθνικές φιλοσοφικές σχολές. Μια τέτοια ενέργεια, όπως άλλωστε ήταν φυσικό, επέφερε τρομακτική οπισθοδρόμηση στην έρευνα και στις θετικές επιστήμες. Μετά το θάνατο του Ιουστινιανού το Βυζάντιο έχοντας στο θρόνο αυτοκράτορες με αδύναμη βούληση έχασε όλα αυτά τα εδάφη που με τόσες θυσίες σε υλικό και ανθρώπινο δυναμικό είχε αποκτήσει.
Πριν τις εκστρατείες Μετά τις εκστρατείες
Η Μεσοβυζαντινή Περίοδος Η μεσοβυζαντινή περίοδος εμπεριέχει τρεις μεγάλες υποπεριόδους. 1.Η πρώτη εκτείνεται από το 610 έως το 867μΧ, 2. Η δεύτερη από το 867 (δυναστεία των Μακεδόνων) έως το 1071 (μάχη του Ματζικέρτ) και 3. Η τρίτη από το 1071 έως το 1204 (πτώση της Πόλης στους σταυροφόρους).
Η πρώτη υποπερίοδος είχε ως σημαντικότερο αυτοκράτορα τον Ηράκλειο (629-641). Στα χρόνια του η ελληνική γλώσσα καθιερώνεται ως επίσημη και η Ορθοδοξία υπερισχύει των αιρέσεων. Ο Ηράκλειος πέτυχε σημαντικές νίκες εναντίον των Περσών, όμως οι μαχητές του Ισλάμ, κατέκτησαν σημαντικές βυζαντινές επαρχίες όπως τη Συρία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και την Κυρηναϊκή.
Έκταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας επί Ηράκλειου λίγο πριν την απώλεια των ανατολικών επαρχιών που αναφέρθηκαν. Με τα μωβ βέλη φαίνονται οι εξωτερικές επιδρομές που απειλούσαν τα σύνορα της.
Το ισχυρότερο όμως πλήγμα για τις θετικές επιστήμες ήταν η κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες το 641μΧ. Μαζί με αυτό το λίκνο του πολιτισμού χάθηκε κι ολόκληρη η Αίγυπτος η οποία τροφοδοτούσε την αυτοκρατορία με σιτάρι. Χάθηκε και το βυζαντινό εμπόριο με την Ερυθρά θάλασσα και τον Ινδικό ωκεανό. Έκταση βυζαντινής αυτοκρατορίας λίγο πριν την κατάληψη της Αλεξάνδρειας. Έκταση του Βυζαντίου λίγο μετά το 641μΧ
Ο Κωνσταντίνος Δ (668-685) νίκησε το στόλο του χαλίφη της Δαμασκού Μωαβιά έξω από την Κων/λη με τη χρήση του υγρού πυρός που εφήυρε ο Σύριος μηχανικός Καλλίνικος σημαντικό επίτευγμα της χημείας για εκείνη την εποχή. Η επιστήμη βοήθησε την άμυνα του κράτους Άλλη μια οπισθοδρόμηση στα γράμματα συνέβη στα χρόνια του Λέοντα Γ Ίσαυρου (717-741) που σταμάτησε τη λειτουργία του πανεπιστημίου. Από τη δυναστεία των Ισαύρων (717) έως σχεδόν τη δυναστεία των Μακεδόνων η αυτοκρατορία υπέφερε από την Εικονομαχία (727-787 α φάση, 813-843 β φάση).
Η εικονομαχία ήταν μια θρησκευτική διαμάχη του λαού για το αν επιτρέπεται ή όχι η λατρεία των εικόνων. Με τη λήξη της Εικονομαχίας ισχυροποιήθηκαν οι στρατιωτικοί και οι κληρικοί κι έτσι μπορούσαν από κοινού να ελέγχουν ενεργά την εξουσία του αυτοκράτορα. Για πρώτη φορά παρατηρούμε ότι ο πυλώνας της επιστημονικής κοσμοθεώρησης είναι σχετικά αυτοτελής ως προς το θεολογικό. Οι μορφωμένοι αριστοκράτες διοικούσαν τις Ανώτατες Σχολές από τις οποίες αποφοίτησαν οι λόγιοι της μεσοβυζαντινής περιόδου. Κάποιοι από αυτούς στέφθηκαν αυτοκράτορες εκθρονίζοντας τους νόμιμους διαδόχους του θρόνου.
Η άνθιση των επιστημών στιγματίστηκε στη δεύτερη φάση της μεσοβυζαντινής περιόδου. Το έτος 1028 ο αυτοκράτορας Ρωμανός Γ ο Αργυρός με μια νομική πράξη, που ονομάζεται αλληλέγγυον, κατήργησε την ειδική φορολογία των μεγάλων γαιοκτημόνων. Οι μικροκαλλιεργητές, οι οποίοι αποτελούσαν τον εθνικό βυζαντινό στρατό, εξαθλιώθηκαν οικονομικώς. Έκτοτε τα στρατεύματα ήταν μισθοφορικά Έτσι ήρθε η καταστρεπτική ήττα των Βυζαντινών στο Μαντζικέρτ (26 Αυγούστου 1071) από τους Σελτζούκους Τούρκους. Ολόκληρη η Μ. Ασία περιήλθε στα χέρια των τελευταίων.
Η τρίτη μεσοβυζαντινή υποπερίοδος (1071-1204) χαρακτηρίζεται από έντονη παρακμή της κοινωνίας και των γραμμάτων. Λίγο πριν την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόρους, η αυτοκρατορική δυναστεία των Αγγέλων κατέστρεψε ακόμα περισσότερο το Βυζάντιο με δημεύσεις περιουσιών, επιβολή βαρύτατης φορολογίας, υποτίμηση του νομίσματος και πώληση θέσεων έναντι παχυλής αμοιβής. Με λίγα λόγια υπήρχε διαφθορά στο έπακρον. Η ανυπολόγιστη λοιπόν καταστροφή της Κων/λης από τους Σταυροφόρους σφράγισε και ολοκλήρωσε το διαφθορά αυτής της περιόδου.
Υστεροβυζαντινή περίοδος Στην περίοδο αυτή (1204-1453) δεν υπάρχει πλέον η παλιά ενιαία Βυζαντινή αυτοκρατορία. Στη θέση της έχουν ιδρυθεί πολλά μικρότερα λατινικά και ελληνικά κρατίδια. Τα τρία σπουδαιότερα ήταν: 1. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, 2. Το δεσποτάτο της Ηπείρου και 3. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας.
Στον χάρτη φαίνεται η ακριβής δομή της Βυζαντινής Αυτοκρατορλιας την υστεροβυχαντινή περίοδο
Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Η Τραπεζούντα (1204-1461) αναδείχτηκε σε λαμπρό κέντρο ελληνικών γραμμάτων και τεχνών. Διέθετε και φημισμένη Ακαδημία θετικών επιστημών με δικό της αστεροσκοπείο. Η δε λειτουργία της πραγματοποιούταν στο ναό του Αγίου Ευγενίου έως το 1340 (έτος πυρπόλησης του ναού) και μετά στο ναό της Αγίας Σοφίας Τέλος σημειώνουμε ότι η Τραπεζούντα ήταν σπουδαίο κέντρο του Ελληνισμού ως το πρώτο τέταρτο του 20 ου αιώνα που οι Οθωμανοί Τούρκοι εκδίωξαν βίαια καθετί ελληνικό.
Το δεσποτάτο της Ηπείρου Στο δεσποτάτο της Ηπείρου δεν ξεχώρισαν μορφές στον χώρο των θετικών επιστημών αλλά τα γράμματα αναπτύχθηκαν μεμονωμένα από εκλεκτούς λόγιους της περιοχής. Μερικοί από αυτούς είναι: ο Ιωάννης ο Απόκαυκος (μητροπολίτης Ναυπάκτου), ο Γεώργιος Βαρδάνης (μητροπολίτης Κέρκυρας) καθώς επίσης και άλλοι εκπρόσωποι του κλήρου.
Αυτοκρατορίας της Νίκαιας Η συμβολή της αυτοκρατορίας της Νίκαιας στις θετικές επιστήμες υπήρξε μεγάλη. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ Δούκας Βατάτζης ενθάρρυνε την ανάπτυξη της γεωργία δίνοντας κίνητρα στους γεωργούς. Με μετρημένη οικονομική πολιτική έκανε το κρατίδιο της Νίκαιας αυτάρκες. Το υψηλό βιοτικό επίπεδο των υπηκόων του ώθησε πνευματικά τις τέχνες και τις επιστήμες. Ιδρύθηκαν πολλές βιβλιοθήκες καθώς επίσης και Σχολή Φιλοσοφίας. Επιπλέον, ο μισθός των καθηγητών αυξήθηκε κατά πολύ. Έτσι η απασχόλησή τους με τη διδασκαλία και την έρευνα γινόταν με ενδιαφέρον, ζήλο και ιδιαίτερη προσήλωση. Αυτή η τεράστια, αλματώδης και πολύπλευρη ανάπτυξη του κρατιδίου της Νίκαιας το έκανε να ανακτήσει την Κων/λη από τους Φράγκους το 1261.
Γενικά συμπεράσματα Η νέα Βυζαντινή αυτοκρατορία όμως που δημιουργήθηκε ήταν αδύναμη και σπαρασσόταν από εμφυλίους πολέμους. Την εποχή αυτή των Παλαιολόγων αυτοκρατόρων το Βυζάντιο αποτελούταν από την Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρα όπως ακριβώς φαίνεται στον παρακάτω χάρτη. Το Βυζάντιο επί αυτοκράτορα Ιωάννη Ε Παλαιολόγου
Το Βυζάντιο ασφυκτιούσε οικονομικά αφού οι ιταλικές πόλεις Βενετία και Γένουα εμπόδιζαν το εμπόριο μέσω των λιμανιών τους. Ο ένας βυζαντινός αυτοκράτορας εκθρόνιζε τον άλλο, με κάθε μέσο που διέθετε, προκειμένου να πάρει την εξουσία και να ικανοποιήσει τις προσωπικές του φιλοδοξίες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Ιωάννη Ζ Παλαιολόγου (γιος του Ανδρόνικου Δ ) που πολιόρκησε την Πόλη κι ανέτρεψε τον παππού του Ιωάννη Ε Παλαιολόγο με τη βοήθεια του Τούρκου σουλτάνου Βαγιαζήτ. Βλέπουμε λοιπόν, ότι οι Τούρκοι από την πλευρά τους ευνοούσαν τους βυζαντινούς εμφυλίους πολέμους και κατακτούσαν σταδιακά τις μεγάλες πόλεις της παραπαίουσας αυτοκρατορίας. Το αποτέλεσμα της όλης κατάστασης που μόλις περιγράψαμε ήταν ο τελευταίος βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ Παλαιολόγος να παραλάβει κυριολεκτικά ένα χάος.
Τα δημοσιονομικά ήταν σε άθλια κατάσταση και ο λαός διχασμένος σε ενωτικούς και ανθενωτικούς στο πλαίσιο μιας σκληρής διαμάχης με αιτία τη σχεδιαζόμενη ένωση των Εκκλησιών Η πολυπόθητη βοήθεια από τη χριστιανική Δύση στην οποία ήλπιζαν όλοι οι Παλαιολόγοι αυτοκράτορες δεν ήρθε ποτέ. Έτσι στις 29 Μαΐου του 1453 η Κωνσταντινούπολη περιήλθε οριστικά στα χέρια του Μωάμεθ Β του πορθητή. Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι ο Μωάμεθ Β είχε παντρευτεί συμβολικά την ανιψιά του Κωνσταντίνου ΙΑ Ελένη Παλαιολογίνα για να ισχυροποιήσει την κατάκτησή του.