98 Λέρος Περίπατοι σε ιστορικά μονοπάτια on air6.indd 98
99 Καθώς προσγειώνεται το αεροπλάνο στο διεθνές αεροδρόμιο της Λέρου, δεν μπορείς να μη σκεφτείς πόση Ιστορία κρύβεται σ αυτή την κουκκίδα γης, στην άκρη του Αιγαίου Leros: Wandering along historical trails. As your flight lands in Leros International Airport you can t help marvelling at how much history is concentrated in this speck of land at the edge of the Aegean Του Γιάννη Νικολόπουλου_By Giannis Nikolopoulos on air6.indd 99
100 Ο Θουκυδίδης ανέφερε πόσο σημαντικά ήταν τα αγκυροβόλια της Λέρου κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Περνώντας από τα ελληνικά στα ρωμαϊκά χέρια, το κοντινό Φαρμακονήσι «φιλοξένησε» τον Ιούλιο Καίσαρα ως όμηρο ντόπιων πειρατών για πάνω από ένα μήνα. Από τους Ρωμαίους στους Βυζαντινούς και το 13ο αιώνα, το νησί πέρασε στους Γενουάτες και μετά στους Ενετούς και ύστερα στους Ιωαννίτες ιππότες, καθώς αυτοί μετακινούνταν αργά από την Ιερουσαλήμ προς τη Μάλτα. Όλοι θέλανε τα ασφαλή, απάνεμα και βαθιά λιμάνια του νησιού! Ύστερα πέρασε στους Οθωμανούς, για λίγο μετά το 1821 έγινε ελληνικό, μετά ξανά τουρκικό και κατόπιν ιταλικό. Οι άνεμοι της Ιστορίας έφεραν βία και πόνο στο ειρηνικό νησί. Το βομβάρδισαν οι Βρετανοί στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά όταν παραδόθηκαν οι Ιταλοί, που το κατείχαν, το βομβάρδισαν και οι Γερμανοί, βυθίζοντας το ελληνικό αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα» και σκοτώνοντας μεγάλο μέρος του πληρώματός του. Οι Λέριοι σίγουρα έχουν πληρώσει πολύ βαρύτερο τίμημα απ όσο μπορεί να αντέξει ένα μικρό νησί 53 τετ. χιλιομέτρων και 8.000 κατοίκων. Κι όταν επιτέλους ενώθηκε η Λέρος με την Ελλάδα, για δεκαετίες χρησίμευε ως αποθήκη ψυχών, αρχικά από το 1957 με το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο, που έφτασε να στεγάζει 2.000 «ανεπιθύμητους» σε άλλα νοσοκομεία ασθενείς και να απασχολεί περί τους 1.000 ντόπιους (αλλά μόνο δύο ψυχιάτρους), και αργότερα επί δικτατορίας ως τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων στο Παρθένι, το βορειότερο χωριό του νησιού, εκεί που είναι σήμερα το αεροδρόμιο. Τα σύννεφα πέρασαν Ευτυχώς αυτά πέρασαν οριστικά και επειδή «ουδέν κακόν αμιγές καλού», που έλεγαν και οι αρχαίοι, η Λέρος, που όλα αυτά τα χρόνια δεν χτυπήθηκε από την ερήμωση και τη μετανάστευση (ακριβώς λόγω του ψυχιατρείου), ανοίγεται σιγά σιγά στον τουρισμό, αποφεύγοντας τα σφάλματα που τόσο τραυμάτισαν άλλα νησιά μας. Επιπλέον, οι Ιταλοί, όσο απεχθές κι αν ήταν το καθεστώς στα 30 χρόνια που έμειναν στο νησί, από το 1913 μέχρι το 1943, άφησαν πίσω τους μια σημαντική αρχιτεκτονική κληρονομιά. Εκτός από τα στρατόπεδα και τις παράκτιες αμυντικές πυροβολαρχίες, που ακόμα στολίζουν τις παραλίες του νησιού, έκτισαν στο μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου ένα ολόκληρο χωριό με τη λεγόμενη ορθολογιστική αρχιτεκτονική, το οποίο ονόμασαν Portolago, στο οποίο ο Μουσολίνι οραματιζόταν μια μεγάλη ναυτική βάση-κλειδί μεταξύ Δαρδανελλίων και Σουέζ. Το πώς κολλάει ο φασισμός με τον ορθολογισμό, ίσως να μην το μάθουμε ποτέ, σημασία έχει όμως ότι, όπως και σ όλα τα Δωδεκάνησα, έφτιαξαν δρόμους, πεζοδρόμια, δημόσια κτήρια σε κλίμακα που οι «ανορθολογιστές» Έλληνες μάλλον δεν συνηθίζουμε. Οι Λέριοι, όταν απελευθερώ- Thucydides stressed the importance of the bays and harbours of Leros during the Peloponnesian War. During the transition from Greek to Roman rule, Julius Caesar was held hostage by local pirates on the neighbouring island of Farmaco for over a month. Leros was consecutively seized and occupied by the Byzantines, the Genoese in the 13th c., then the Venetians and after them the Knights of St John, as each moved their forces from Jerusalem to Malta. Clearly, the safe, leeward and deep harbours of the island were much-coveted! It was then passed over to the Ottomans, became Greek for a short spell after 1821, and then was handed back to Turkish and Italian rule successively. The winds of history unleashed violence and suffering upon the peaceful island. Leros was bombarded by the British in World War II but after the Italian armistice it was bombarded by the Germans as well, causing the Greek Navy's flagship, the Queen Olga, to sink and a large number of its crew to be killed. The Lerians have surely paid a disproportionate price considering they were 8.000 people inhabiting an island of 53sq m. And when at long last Leros was unified with Greece, the island served as a soul storage facility for decades, beginning in 1957 with the opening of the mental hospital that came to host 2.000 patients, unwanted by other hospitals, and employ over 1.000 local people (but just two psychiatrists), and later, during the junta of the Colonels, as a place of internal exile for political dissenters who were detained in Partheni, the northernmost village of the island, the current site of Leros airport. The clouds have drifted away It is most fortunate that all this is over for good. Every cloud has a silver lining, as the saying goes, and Leros, which had never been hard hit by desolation and emigration (thanks to the mental hospital) gradually opened itself to tourism avoiding the mistakes that have marked many other Greek islands. What is more, however odious the Italian regime had been, its 30-year-long rule (1913-1943) had left behind a notable architectural heritage. Besides the army camps and the defense battery still lining the island s coast, the Italians had built an entire village as a model of rationalist architecture in the largest natural harbor of the Mediterranean, which they had named Portolago. Mussolini had envisioned it as a key-naval base between the Dardanelles and the Suez Canal. The association of fascism with rationalism still remains a mystery; however, what matters is that, as in all of the Dodecanese islands, the Italians had constructed roads, sidewalks and public buildings on a scale uncommon among the irrational Greeks. After the liberation, the Lerians simply restored Portolago s original name: Lakki. Other large bays are Alinda, Gourna, Vro-
102 θηκαν, απλά μετονόμασαν το Portolago στο όνομα που πάντα είχε το μέρος: Λακκί. Άλλοι μεγάλοι όρμοι είναι των Αλίντων, της Γούρνας, του Βρωμόλιθου, στο Παρθένι, το Μπλεφούτι και το Παντέλι. Όπως αντιλαμβάνεστε, το νησί είναι ο παράδεισος του ιστιοπλόου. Εκδρομές με καΐκια στα γύρω νησάκια γίνονται από αργά την άνοιξη μέχρι νωρίς το φθινόπωρο. Υπάρχουν σε μικρό βάθος αρκετά ναυάγια από τον Β Π.Π., τα οποία μπορούν να παρατηρήσουν οι καταδύτες. Επίσης, διοργανώνονται και αγώνες ψαρέματος. Η περιοχή αποτελεί τον παράδεισο του ψαρά και του ψαροντουφεκά. Πλάτανος, Παντέλι, Λακκί Ο Πλάτανος είναι ο παλαιότερος και πιο παραδοσιακός οικισμός του νησιού, η πρωτεύουσα ας πούμε. Το κάστρο στο διπλανό Παντέλι, με την υπέροχη θέα, έχει χτιστεί πάνω σε αρχαία ακρόπολη. Μέσα στο κάστρο βρίσκεται η εκκλησία της Παναγιάς του Κάστρου. Δίπλα, στο Απιτύκι, υψώνονται στη σειρά αναπαλαιωμένοι ανεμόμυλοι. Στην Αγία Μαρίνα, molithos, Partheni, Blefouti and Panteli. The island, as you may well have guessed, is a surfers heaven on earth. Boat tripping to the surrounding islands is an option from late spring to early autumn. Divers can explore several shipwrecks from World War II still lying submerged in shallow waters. Fishing contests also take place. The area is a prime location for anglers and spear fishermen. Platanos, Panteli, Lakki Platanos is the oldest and most tradition-rich settlement on the island, its capital so to speak. The castle in nearby Panteli, built on the ruins of an ancient acropolis, affords spectacular views. Inside, visitors can see Panaghia tou Kastrou Church (Virgin Mary of the Castle Church). Next to it, on Apityki Hill, stands a group of restored windmills. In Aghia Marina, Brouzi (a variant for Bourtzi), the Byzantine fortress standing at the entrance to the bay, and several old mansions are not to be missed. In Alinda you can visit Bellenis Tower where the Folklore Atlantide Phototravel/Corbis/Apeiron δείτε το Μπρούζι (όπως Μπούρτζι), το βυζαντινό φυλάκιο στην είσοδο του κόλπου και τα παλιά αρχοντικά. Στα Άλιντα επισκεφθείτε τον πύργο Μπελλένη, που στεγάζει το ιστορικό-λαογραφικό μουσείο. Πρόκειται για μια καλοσυντηρημένη νεομπαρόκ έπαυλη του 1925, σίγουρα ασυνήθιστη για το ελληνικό τοπίο αλλά πάντως όμορφη. Από εκκλησίες, δείτε στο Λακκί την Παναγία τη Γουρλομάτα και στον Ξηρόκαμπο την Παναγία την Καβουράδαινα, ένα εκκλησάκι ενσωματωμένο στο βράχο, δίπλα στη θάλασσα. Στο Παρθένι, δείτε το εκκλησάκι της Αγίας Κιουράς ή Ματρώνας με τοιχογραφίες που έφτιαξαν οι εξόριστοι, οι οποίοι κατοικούσαν στους παλιούς ιταλικούς στρατώνες. Ακόμα, αξίζει να επισκεφθείτε το πολεμικό μουσείο-τούνελ στη Μερικιά, με σημαντικά εκθέματα από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. and History Museum is housed. It is a well-renovated 1925-built neo-baroque mansion, uncommon in the Greek landscape but fetching. One comes across the church of Panaghia Gourlomata (literally, the Virgin with the Bulging Eyes) in Lakki and the church of Panaghia Kavouradena (Virgin Mary of the Crabs) in Xirokampos, a little country church literally encased in the rocks of the coast. In Partheni, the church of Aghia Kioura or Matrona is definitely worth visiting for the murals created by the exiled political prisoners who were detained in the former Italian barracks. Moreover, the War museumtunnel located in Merkia displays notable exhibits from World War II. Ανοιξιάτικα περπατήματα Spring walking tours Ιδιαίτερα την άνοιξη, το νησί προσφέρεται για περπάτημα, καθώς η ζέστη δεν είναι εξοντωτική και οι μυρωδιές των άγριων θάμνων είναι υπέροχες. Τα μονοπάτια δεν έχουν μεγάλες διαφορές υψομέτρου και τα περισσότερα, ακόμα κι αν δεν είναι σημαδεμένα, είναι ευκρι- on air6.indd 102 The island is ideal for strolling, particularly in the spring, as the heat is not so intense and wild shrubs emit delightful fragrances. Walking trails are at similar altitudes and most of them, though not signposted, are clearly visible. All the trails are quite short. The trail off
104 Atlantide Phototravel/Corbis/Apeiron νή. Όλες οι διαδρομές είναι σύντομες. Η ανηφορική διαδρομή από τον Πλάτανο, περιλαμβάνει 500 σκαλοπάτια που καταλήγουν στην είσοδο του Κάστρου. Στο Βορρά, ξεκινώντας από το Φράγμα Παρθενίου, προσπερνάτε το αρχαίο οχυρό-ναό Αρτέμιδος, για να καταλήξετε στο πέτρινο κιόσκι του δήμου στη θέση Φακουδιά (περιοχή Μάρκελου). Μπροστά βρίσκονται τα ερείπια της πυροβολαρχίας Φαρινάτα και ιταλικά καταφύγια. Στο Νότο, στον Ξηρόκαμπο, ξεκινώντας από την Παναγιά Καβουράδαινα μπορείτε να φτάσετε ως το ακρωτήρι Διαπόρι. Στο τέλος της διαδρομής υπάρχει πέτρινο κιόσκι και ιταλικές πυροβολαρχίες, όπου διακρίνονται ακόμη τοιχογραφίες από τον πόλεμο. Το μονοπάτι κατηφορίζει ως το τέλος του ακρωτηρίου, προς τις βραχονησίδες Βελόνια και Γλαρονήσια. Platanos rises uphill climbing up the 500 steps that lead to the gates of the Castle. In the northern section of the island, starting off at the Partheni dam, you can go past the ancient temple-fortress of Diana (Artemis) to reach the municipal stone pavilion at Fakoudia (Markelos). The remains of the Farinata battery and the Italian shelters lie ahead. In the south, in Xirokampos, you can set off at Panaghia Kavouradena heading for Cape Diapori. At the end of the trail you come across a stone pavilion and Italian batteries where you can still see war-time murals. The trail winds downhill to the tip of the cape facing the rocky islets of Velonia and Glaronisia. Πεινάσαμε! Table time! Κι επειδή σίγουρα τόσο περπάτημα θα σας άνοιξε την όρεξη, σας προτείνουμε να δοκιμάσετε το λεμονάτο κατσίκι. Το αλμυρό τυρί «τσιτσίρι» πάει πολύ με το ούζο, όπως φυσικά και οι θαλασσινοί μεζέδες, για τους οποίους φημίζεται η Λέρος: παστοί κολιοί, ψάρια μαρινάτα με δενδρολίβανο, χταποδάκια, αχινοσαλάτα και φούσκες και φυσικά την υπέροχη κακκαβιά. Since a walking tour surely has the added bonus of working up your appetite, lemon goat is highly recommended. Ouzo ideally accompanies tsitsiri salty cheese as well as the sea delicacies Leros is renowned for: salted chub mackerel (kolios), rosemary marinaded fish, octopus, sea urchin salad, sea violets (fouska) and, last but not least, delicious Greek fisherman s soup (kakavia). Info Στη Λέρο μπορείτε να μεταβείτε γρήγορα και με ασφάλεια με την Olympic Air. Πληροφορίες και on line κρατήσεις για εισιτήρια, στο www.olympicair.com. on air6.indd 104 Olympic Air provides fast and safe access to Leros. For information and on line bookings visit www.olympicair.com.