1 ΕΛΠ 44 ΣΧΕ ΙΑΓΡΑΜΜΑ Β ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΘΕΜΑ: Α. Ποια η σηµασία της µουσικής και του τραγουδιού ως προσδιοριστικά χαρακτηριστικά και ως δοµικά στοιχεία του κωµειδυλλίου. Β. Παρουσιάστε αναλυτικά τον τρόπο που λειτουργούν όλα τα τραγούδια στην «Τύχη της Μαρούλας» του ηµητρίου Κοροµηλά, σε σχέση µε την πλοκή του έργου. ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ: Α. Η µουσική και το τραγούδι στο κωµειδύλλιο. Η µουσική και το τραγούδι ως προσδιοριστικά χαρακτηριστικά στο κωµειδύλλιο. Η δοµική λειτουργία της µουσικής και του τραγουδιού στο κωµειδύλλιο. Β. Τα τραγούδια στην «Τύχη της Μαρούλας» και ο ρόλος τους στην πλοκή του έργου: Έχουν ενιαία µορφή; Ακολουθούν την εξέλιξη της πλοκής; Προσθέτουν κάτι στην πλοκή; Προωθούν την εξέλιξή της; Η στιχουργία. Ποιοι τραγουδούν και σε ποιες περιστάσεις; Η Μαρούλα µέσα από τα τραγούδια. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: (αναφορά στο Κωµειδύλλιο γενικά, στο θέµα της εργασίας και σε όσα πρόκειται να αναλυθούν σε αυτή) Η µελέτη που θα ακολουθήσει έχει ως βασικό αντικείµενό της το Κωµειδύλλιο. Πιο συγκεκριµένα, θα ασχοληθεί µε τη µουσική και το τραγούδι, τα οποία αποτελούν αναπόσπαστα µέρη του Κωµειδυλλίου. Θα γίνει προσπάθεια, λοιπόν, να αναδειχτεί η σηµασία της µουσικής και ο τρόπος µε τον οποίο αυτή σε συνδυασµό µε το τραγούδι, προσδιόριζαν το θεατρικό είδος του κωµειδυλλίου και συνέθεταν τη δοµή του. Στη συνέχεια, θα περιγραφεί ο τρόπος µε τον οποίο λειτουργούν τα τραγούδια στην «Τύχη της Μαρούλας» του ηµητρίου Κοροµηλά και το εάν και κατά πόσο επηρεάζουν την πλοκή του έργου. Ως Κωµειδύλλιο ορίζεται η µουσική κωµωδία που χαρακτηρίζεται από ηθογραφικές τάσεις, η οποία εµφανίστηκε κατά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι. και άκµασε στις αρχές της δεκαετίας του 1890. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι
2 αντλεί τα θέµατά του από τη σύγχρονη καθηµερινότητα του ελληνικού λαού και ότι εισάγει ηθογραφικά θέµατα στο νεοελληνικό θέατρο. «Ωστόσο, το κύριο στίγµα του Κωµειδυλλίου δεν είναι µόνο η θεµατολογία της υπαίθρου και της επαρχίας αλλά η χρήση της µουσικής και του τραγουδιού». 1 Ενώ τα ηθογραφικά ενδιαφέροντα προέκυψαν απρογραµµάτιστα και διαφοροποίησαν το Κωµειδύλλιο από τα γαλλικά πρότυπα, το τραγούδι θεωρήθηκε απολύτως απαραίτητο από τους κωµειδυλλιογράφους, ως προσδιοριστικό του είδους. ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ (ανάλυση των κύριων σηµείων της εργασίας) Μετά την ίδρυση του Ωδείου το 1871 και την εκπαίδευση πολλών Ελλήνων καλλιτεχνών, αρχικά σε αυτό, και αργότερα στο εξωτερικό, πολλοί πίστευσαν πως ήταν η κατάλληλη στιγµή για να αποκτήσει και η Αθήνα θέατρο µε µουσική και τραγούδι. «Η Αθήνα όµως δεν θα αξιωθεί να αποκτήσει θέατρο ελληνικό µετ άσµατος και µετά µουσικής ελληνικής, έτσι που το ονειρευόταν η συντροφιά του Κοροµηλά, πριν από την µετεωρική εµφάνιση του µελοδραµατικού θιάσου του Ιωάννη Καραγιάννη, στα 1888, και την επικράτηση του Κωµειδυλλίου, µετά το 1889». 2 (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α) Το Κωµειδύλλιο κατά τη διαµόρφωσή του δέχτηκε την επίδραση τόσο των γαλλικών όσο και των αρµένικων έργων. Η παράσταση του «Λεπλεπιτζή Χορ- χόρ Αγά» υπήρξε σταθµός, αφού δίδαξε τους Έλληνες πως να συνδυάσουν την ευρωπαϊκή µουσική µε τα ανατολίτικα θέµατα αλλά και το πως να αναµειγνύουν επιτυχηµένα την ανατολικοµεσογειακή ηθογραφική κωµωδία µε την γαλλική οπερέτα. Το έργο του «Λεπλεπιτζή Χορ- χόρ Αγά» αποτέλεσε πρότυπο για τη µουσική επένδυση των κωµειδυλλίων, ενώ ο µύθος του Τσοχατζιάν, µε τον επαρχιώτη που έρχεται στην πρωτεύουσα και αντιµετωπίζεται χλευαστικά από τους πρωτευουσιάνους, αποτέλεσε πρότυπο ηθογραφικής πλοκής και φόρµουλα για το ελληνικό κωµειδύλλιο (π. χ η «Τύχη της Μαρούλας). (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α) Το Κωµειδύλλιο εµφανίστηκε πρώτη φορά στα Επτάνησα, και συγκεκριµένα στη Ζάκυνθο, δεκαπέντε χρόνια πριν παρουσιαστεί στην Αθήνα. Οι οµοιότητες µε το αντίστοιχο είδος της Αθήνας είναι πολλές. ιαφορά αποτελεί το γεγονός ότι, ως προς τη µουσική, τα πρώτα Κωµειδύλλια φαίνεται να δέχτηκαν επιδράσεις από την Ιταλία, 1 Πούνχερ Β., Νεοελληνικό Θέατρο (1600-1940)- Κινηµατογράφος, Το Νεότερο Θέατρο µέχρι τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, Τόµος Α, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σελ. 334. 2 Χατζηπανταζή Θ., Το Κωµειδύλλιο. Εισαγωγή. Το Κωµειδύλλιο και η Εποχή του, Τόµος Α, Εκδ. Εστία, Αθήνα 2002, σελ. 58.
3 ενώ τα µουσικά πρότυπα των Αθηναίων κωµειδυλλιογράφων ήταν περισσότερο γαλλικά. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α) Η µουσική αποτελεί προσδιοριστικό στοιχείο του Κωµειδυλλίου µαζί µε την ηθογραφική τάση. Παρ όλα αυτά, οι δηµιουργοί θεωρούσαν απαραίτητη τη µουσική. εν νοούνταν Κωµειδύλλιο χωρίς µουσική. Η µουσική επένδυση ήταν µια συνειδητή επιλογή και εκφραζόταν µε το τραγούδι. Το Κωµειδύλλιο µπορούσε να έχει από δεκαπέντε έως εικοσιτέσσερα τραγούδια. Εικοσιτέσσερα τραγούδια έχει και η «Τύχη της Μαρούλας», ενώ η πλειοψηφία τους είχε περίπου είκοσι. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α) Ήταν συχνό το φαινόµενο τα Κωµειδύλλια να ξεκινούν ως απλές µελωδίες και στη συνέχεια, µε την προσθήκη µουσικής, να εξελίσσονται στο συγκεκριµένο είδος. Οι δηµιουργοί έντυναν τα έργα τους µε τραγούδια για λόγους που εξυπηρετούσαν τις θεατρικές παραστάσεις. Άλλες πάλι φορές, οι κωµειδυλλιογράφοι πρόσθεταν και αφαιρούσαν τραγούδια για λόγους µόδας ή και για να εξάψουν το ενδιαφέρον του κοινού. Αυτό σε άλλες περιπτώσεις υπαγορευόταν από συγκεκριµένους εκτελεστές και θιασάρχες. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α) Το τραγούδι δεν ήταν πάντα διακοσµητικό στοιχείο δευτερεύουσας σηµασίας για το έργο. Υπήρχαν φορές που αποτελούσε αναπόσπαστο µέρος του έργου µε οργανική σηµασία και καθοριστικό ρόλο για τη δράση. Συνήθως η χρήση του ήταν σχετική µε την έκφραση των συναισθηµάτων των ηρώων, όταν βρίσκονταν σε κορύφωση. Σε άλλες περιπτώσεις, το τραγούδι είχε αφηγηµατικό ή γνωµικό χαρακτήρα. Οι ήρωες αναγνώριζαν τα τραγούδια ως µια µορφή έκφρασης, όπως ήταν και ο διάλογος, και όχι σαν κάτι ξεκοµµένο από την πλοκή. Με το τραγούδι µπορούσαν να είναι πιο εκφραστικοί και να παρουσιάζουν ζωηρότερα τον εσωτερικό τους κόσµο και τις βαθύτερες σκέψεις τους. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α) Σπάνια τα τραγούδια λειτουργούσαν ως τραγούδια σε ρεαλιστική βάση, όπως γινόταν στο ραµατικό Ειδύλλιο. Στο Κωµειδύλλιο αποτελούν µέσο έκφρασης ενταγµένο στο σύνολο του έργου, στη δράση και την πλοκή του. Η µέθοδος της µουσικής επένδυσης των αθηναϊκών Κωµειδυλλίων αρχικά ήταν όµοια µε αυτή των Ζακυνθινών. Οι στίχοι που γράφονταν ήταν βασισµένοι σε γνωστές και δηµοφιλείς µουσικές µελωδίες ευρωπαϊκών έργων. Η «Τύχη της Μαρούλας» µουσικά ήταν βασισµένη σε γνωστές οπερέτες της εποχής που ανταποκρίνονταν στο θέµα. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α)
4 Το Κωµειδύλλιο δεν διακρίθηκε για την πρωτότυπη µουσική σύνθεσή του, η οποία παρέµεινε περιορισµένη. Το Κωµειδύλλιο ξεκίνησε σαν µίµηση του γαλλικού βωντβίλ. Οι δηµιουργοί βασίστηκαν στην ανάµιξη της ανατολικής και δυτικής µουσικής παράδοσης, σύµφωνα µε την αρµένικη οπερέτα. Τα τραγούδια των επαρχιωτών ηρώων συνήθιζαν να τα ξεχωρίζουν και να τα εµπλουτίζουν µε λαϊκές µελωδίες της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Οι κωµειδυλλιογράφοι πέτυχαν ένα είδος συµβιβασµού ανάµεσα στην εγχώρια και ευρωπαϊκή µουσική παράδοση. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Α) Το έργο του Κοροµηλά, η «Τύχη της Μαρούλας», στην υπόθεσή του επεξεργάζεται τις περιπέτειες ενός γέρου αµπελουργού από την Άνδρο. Ο γέρος, πατέρας της Μαρούλας, ανακάλυψε στο κτήµα του έναν αρχαίο δακτυλιόλιθο και πήγε στην Αθήνα προκειµένου να του εκτιµήσουν την αξία του και να το πουλήσει. «Η πρωτοποριακότητα της Τύχης της Μαρούλας τελικά δεν βρίσκεται στη µορφή, αλλά στο περιεχόµενό της, στο θέµα και στους ήρωές της, στην τολµηρή απόφαση του συγγραφέα της να συνδέσει και πάλι, ύστερα από τόσες δεκαετίες, την ελληνική κωµωδία µε την έξω από την πόρτα του θεάτρου ελληνική πραγµατικότητα». 3 Η «Τύχη της Μαρούλας» θεωρήθηκε έργο επαναστατικό και είναι από τα χαρακτηριστικά του είδους, αφού συνδυάζει µουσικά και ηθογραφικά στοιχεία. Κάποιοι κριτικοί, ωστόσο, χαρακτήρισαν τα τραγούδια εντελώς περιττά ή και επιζήµια για το σύνολο του έργου. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Β) Η «Τύχη της Μαρούλας» αποτελείται, όπως προαναφέρθηκε, από εικοσιτέσσερα τραγούδια. Στο σύνολό τους παρουσιάζουν κάποια σχετική οµοιοµορφία. Τα περισσότερα τραγούδια αποτελούνται από τρεις έως πέντε τετράστιχες στροφές µε στίχο εντεκασύλλαβο και πλεκτή οµοιοκαταληξία (τα δώδεκα πρώτα τραγούδια). Ωστόσο, παρατηρείται κυρίως στις διωδίες ή και στις τριωδίες, εκτός από την τετράστιχη στροφή, η ύπαρξη µεµονωµένων ελεύθερων στίχων(15 ο, 16 ο, 22 ο τραγούδι). Επίσης το 22 ο τραγούδι έχει ζευγαρωτή οµοιοκαταληξία και όχι πλεκτή. Υπάρχουν τραγούδια και σε ελεύθερο στίχο χωρίς οµοιοκαταληξία, όπως είναι το 14 ο (διωδία Χρήστου-Κωσταντή). Οι διωδίες και οι τριωδίες λειτουργούν σαν διάλογοι ανάµεσα σε δύο ή τρία πρόσωπα και κυριαρχούν στη δεύτερη και τρίτη πράξη. Τέλος, υπάρχουν τραγούδια στα οποία συµµετέχουν 3 Χατζηπανταζή Θ., Το Κωµειδύλλιο. Η Τύχη της Μαρούλας. Ο Μπαρµπαλινάρδος. Η Λύρα του Γερονικόλα, Τόµος Β, Εκδ. Εστία, Αθήνα 2002, σελ. 14.
5 όλοι οι πρωταγωνιστές, εκτός από ορισµένα πρόσωπα κάποιες φορές, όπως είναι το 6 ο και το 24 ο. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Β) Όσον αφορά την πλοκή και τα τραγούδια, είναι γεγονός πως δεν αποτελούν δύο ξεκοµµένα στοιχεία του Κωµειδυλλίου. Τα τραγούδια ακολουθούν την εξέλιξη της πλοκής και είναι πάντοτε σχετικά µε αυτήν, είτε προσθέτουν κάτι καινούριο σε αυτή είτε λειτουργούν απλά ως διακοσµητικά στοιχεία. Τις περισσότερες φορές µέσα από αυτά εκδηλώνεται και εξωτερικεύεται ο εσωτερικός κόσµος των πρωταγωνιστών ή των δευτερευόντων προσώπων. Περιγράφονται µε τον τρόπο αυτό τα συναισθήµατά τους, οι ανησυχίες τους, τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν στην καθηµερινότητά τους ή και στη δουλειά τους. Αυτό το στοιχείο εντοπίζεται στα τραγούδια του Χρήστου, του Κωσταντή, της Ζαµπέτας, της Μαρούλας, του Λινάρδου και των υπολοίπων. Στη διωδία του Χρήστου και του Κωσταντή, ο πρώτος πληροφορείται ποιος έφαγε πραγµατικά το γλυκό που ετοίµασε για τη Μαρούλα, ενώ σε αυτή του Κωσταντή και της Μαρούλας, η Μαρούλα πείθεται για τη ψεύτικη αγάπη του Κωσταντή. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Β) Πέρα όµως από την εξέλιξη της πλοκής και της δράσης, τα τραγούδια προσθέτουν στο Κωµειδύλλιο ζωντάνια, ενεργητικότητα και παραστατικότητα. Λειτουργούν εύστοχα και µε επιτυχία, αφού εξάπτουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη αλλά και του θεατή, όταν πρόκειται για θεατρική παράσταση. Οι πρωταγωνιστές µε απλοϊκό τρόπο και κάποιες φορές µε τοπικούς ιδιωµατισµούς και στοιχεία της ντοπιολαλιάς τους κάνουν το έργο περισσότερο εύθυµο και αποκαλύπτονται αµεσότερα στο κοινό τους. Η παρουσία των τραγουδιών κρίνεται απαραίτητη αφού πρόκειται για θεατρικό έργο, το οποίο ίσως να ήταν µονότονο και κουραστικό χωρίς αυτά.(το Κωµειδύλλιο, τόµος Β) Τα άτοµα που τραγουδούν είναι απλοί, λαϊκοί άνθρωποι που ανήκουν στο υπηρετικό προσωπικό του σπιτιού (οι υπηρέτριες, η πλύστρα, ο µάγειρας, ο αµαξάς, κ. α.). Οι άνθρωποι αυτοί τραγουδούν στην προσπάθειά τους να εκφράσουν τα συναισθήµατά τους, συνήθως αγανάκτηση, λύπη και θυµό για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Η Μαρούλα συγκεκριµένα, στο πρώτο της τραγούδι δηλώνει την αγανάκτησή της για την κουραστική δουλειά της. Στη συνέχεια, εκφράζει τα συναισθήµατά της και τη στενοχώρια της για την αδιαφορία που της δείχνει ο Κωσταντής. Πιο κάτω, σε µια διωδία µε τον πατέρα της, τον προτρέπει να πουλήσει στο αφεντικό της τον δακτυλιόλιθο, ενώ στις διωδίες µε τον Κωσταντή, αρχικά αντιλαµβάνεται το δόλο του, αλλά αργότερα υποκύπτει στην ψεύτικη αγάπη του. Στο
6 20 ο τραγούδι (τριωδία µε Λινάρδο και Κωσταντή), η Μαρούλα αποκαλύπτει την τιµιότητά της, ενώ στο 24 ο τραγούδι (τριωδία µε Λινάρδο και Χρήστο) απορρίπτει την αγάπη του Χρήστου εξαιτίας της ταπείνωσης και της ντροπής που νιώθει για τη συµπεριφορά της και την ανοησία µε την οποία φέρθηκε στην εκδήλωση της αγάπης του. Είναι εµφανής η σηµασία και ο ρόλος του τραγουδιού όσον αφορά το πρόσωπο της Μαρούλας. Με τα τραγούδια της βοηθά στην εξέλιξη της πλοκής αλλά και προσφέρει µια ηθογραφική περιγραφή του εαυτού της. (Το Κωµειδύλλιο, τόµος Β) ΕΠΙΛΟΓΟΣ (Συµπέρασµα- σύντοµη αναφορά στα όσα προηγήθηκαν) Στη σύντοµη µελέτη που προηγήθηκε κεντρικός άξονας ήταν η µουσική και το τραγούδι στο Κωµειδύλλιο. Μέσα από µια σύντοµη περιγραφή, διαπιστώθηκε ότι πράγµατι ο ρόλος του τραγουδιού είναι διττός, αφού δεν προσδιορίζει απλά το κωµειδύλλιο αλλά αποτελεί και δοµικό συστατικό του µε οργανική λειτουργία. Πιο συγκεκριµένα, η µελέτη των τραγουδιών του έργου η «Τύχη της Μαρούλας» βοήθησε στο να εξαχθεί το συµπέρασµα πως το τραγούδι και η µουσική έχουν σηµαντικό ρόλο στο θεατρικό είδος του Κωµειδυλλίου. Συµπερασµατικά, το τραγούδι εµπλουτίζει και στολίζει την υπόθεση και τα ηθογραφικά χαρακτηριστικά του Κωµειδυλλίου φωτίζοντας παράλληλα κρυφές πτυχές των ηρώων και ενισχύοντας τη ζωντάνια, το ενδιαφέρον και την ενεργητικότητα του θεατρικού αυτού είδους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πούνχερ Β., Νεοελληνικό Θέατρο (1600-1940)- Κινηµατογράφος, Το Νεότερο Θέατρο µέχρι τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, Τόµος Α, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002. Χατζηπανταζή Θ., Το Κωµειδύλλιο. Εισαγωγή. Το Κωµειδύλλιο και η Εποχή του, Τόµος Α, Εκδ. Εστία, Αθήνα 2002. Χατζηπανταζή Θ., Το Κωµειδύλλιο. Η Τύχη της Μαρούλας. Ο Μπαρµπαλινάρδος. Η Λύρα του Γερονικόλα, Τόµος Β, Εκδ. Εστία, Αθήνα 2002.
7