Τα Κουαρτέτα Εγχόρδων του Μπετόβεν

ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΩΝ ΗΧΟΥ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑΣ Εργασία στο Μάθημα Μουσική Θεωρία και Ανάλυση Τα Κουαρτέτα Εγχόρδων του Μπετόβεν Op. 95, Quartetto Serioso Ιουστίνη Ελούλ ΤΧ 2007027 ΚΕΡΚΥΡΑ Ιούνιος 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα 1. Τα Κουαρτέτα Εγχόρδων του Μπετόβεν... 3 1.1. Κουαρτέτα εγχόρδων πρώτης περιόδου... 3 2.2. Κουαρτέτα εγχόρδων δεύτερης περιόδου... 4 3.3. Κουαρτέτα εγχόρδων τρίτης περιόδου... 6 2. Op. 95, Quartetto Serioso... 8 Βιβλιογραφία... 16 Δισκογραφία... 16 Αρθρογραφία... 16 2

Τα Κουαρτέτα Εγχόρδων του Μπετόβεν Op. 95, Quartetto Serioso 1. Τα Κουαρτέτα Εγχόρδων του Μπετόβεν. Η συνηθέστερη μορφολογική δομή ενός έργου για κουαρτέτο εγχόρδων έχει τέσσερα μέρη. Το πρώτο μέρος έχει την μορφή σονάτα, η οποία ακολουθεί την φόρμα έκθεσηεπεξεργασία-επανέκθεση (ΑΒΑ ). Το δεύτερο μέρος χαρακτηρίζεται ως αργό σε σύγκριση με τα άλλα τρία μέρη. Το τρίτο μέρος έχει την μορφή μινουέτο και τρίο, όπου ακολουθεί την φόρμα :Α: :ΒΑ:. Το τέταρτο και τελευταίο μέρος έχει την μορφή σονάτας ρόντο, η οποία ακολουθεί την φόρμα ΑΒΑ-C-ABA (ΑΒΑ ). Τα Κουαρτέτα Εγχόρδων του Μπετόβεν αποτελούν ένα συνολικό έργο που περιλαμβάνει δεκαέξι κουαρτέτα χωρισμένα, όπως φαίνεται και στον πίνακα 1, σε τρείς χρονικές περιόδους. Περίοδος Έργο Έτη Πρώτη Op. 18 Nos. 1-6 1798-1800 Δεύτερη Op. 59 Nos. 1-3, Op. 74, Op. 95 1806-1811 Τρίτη Op. 127, Op. 130(133), Op. 131, Op. 132, Op. 135 1825-1827 Πίνακας 1: Κατανομή κουαρτέτων ανά χρονική περίοδο. 1.1 Πρώτη περίοδος Τα κουαρτέτα εγχόρδων της πρώτης περιόδου (Op. 18 Nos. 1-6, πίνακας 3) συνδέονται χρονικά, τόσο στη σύνθεση όσο και στην δημοσίευση, με τα κουαρτέτα εγχόρδων Op. 76 και Op. 77 του Haydn. Είναι αφιερωμένα στον πρίγκιπα Franz Joseph Maximilian Lobkowitz, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα φιλόμουσος και ένθερμος οπαδός του Μπετόβεν. Άρχισε να τα συνθέτει το καλοκαίρι του 1798, παραδίδοντας τα τρία πρώτα το φθινόπωρο του 1799 και τα τρία τελευταία το φθινόπωρο του 1800. Ωστόσο η δημοσίευσή τους έγινε ένα χρόνο αργότερα, το 1801. Τέλος η σειρά δημοσίευσή τους δεν αντιστοιχεί με την σειρά σύνθεσή τους, όπως φαίνεται και από τον πίνακα 2. 1 Δημοσίευση 1 2 3 4 5 6 Σύνθεση 3 1 2 5 6 4 Πίνακας 2: Σειρά δημοσίευσης και σύνθεσης των κουαρτέτων Op.18 Nos 1-6 1 Jones, 2003: 210 και Griffiths, 1983: 80-85. 3

Κουαρτέτο Τονικότητα Μέρη Op.18 No.1 2 φα μείζονα 1. Allegro con brio, 2. Adagio affettuoso ed appassionato, 3. Schrezo Allegro molto, 4. Allegro Op.18 No.2 σολ μείζονα 1. Allegro, 2. Adagio, 3. Scherzo Allegro, 4. Allegro molto, quasi presto Op. 18 No. 3 ρε μείζονα 1. Allegro, 2. Andante com moto, 3. Allegro, 4. Presto. Op.18 No.4 Op.18 No.5 Op.18 No.6 ντο ελάσσονα λα μείζονα σι μείζονα 1. Allegro ma non tanto, 2. Andante scherzoso quasi Allegretto, 3. Menuetto: Allegretto, 4. Allegro Prestissimo 1. Allegro ma non tanto, 2. Andante scherzoso quasi Allegretto, 3. Menuetto: Allegretto, 4. Allegro Prestissimo 1. Allegro con brio, 2. Adagio ma non troppo, 3. Scherzo: Allegro, 4. La Malinconia : Adagio - Allegretto quasi Allegro Πίνακας 3: Τα κουαρτέτα τρίτης περιόδου 1.2 Δεύτερη περίοδος Τα κουαρτέτα εγχόρδων της δεύτερης περιόδου, Op.59, 74 και 95, έχουν ένα διαφορετικό ύφος σε σύγκριση με τα προηγούμενα. Πιο συγκεκριμένα τα κουαρτέτα Op.59 Νο.1-3 (πίνακας 4) είναι γνωστά και ως Razumovsky, καθώς ο Μπετόβεν τα είχε αφιερώσει στον Ρώσο πρεσβευτή Andrey Kyrillovich Razumovsky, ο οποίος χαρακτηρίζεται «ως ένας από τους σπουδαιότερους προστάτες της μουσικής δωματίου στην Βιέννη». Η αφιέρωση αυτή αποσκοπούσε, όπως οι περισσότερες αφιερώσεις έργων του Μπετόβεν, σε οικονομικό όφελος. Τα τρία αυτά κουαρτέτα τα έγραψε το 1806 μεταξύ Φεβρουαρίου και Νοεμβρίου και ένα από τα χαρακτηριστικά τους είναι ότι τα δύο από τα τρία, συγκεκριμένα το πρώτο και το δεύτερο, έχουν θέμα από λαϊκό ρώσικο τραγούδι. 3 2 Αναφέρεται από τον Karl Amenda, φίλο του Μπετόβεν, ότι είναι εμπνευσμένο από μια σκηνή του έργου Romeo and Juliet του Shakespeare (Jones, 2003: 212). 3 Jones, 2003: 214-218 και Griffiths, 1983: 86-92. 4

Κουαρτέτο Τονικότητα Μέρη 1 φα μείζονα 1. Allegro, 2. Allegretto, 3. Adagio molto e mesto attacca, 4. Allegro 2 μι ελάσσονα 1. Allegro, 2. Molto Adagio, 3. Allegretto, 4. Finale, Presto 3 ντο μείζονα 1. Andante con moto - Allegro vivace, 2. Andante con moto quasi Allegretto, 3. Menuetto grazioso, 4. Allegro molto Πίνακας 4: Κουαρτέτα Op.59 Νο.1-3. Τo επόμενο κουαρτέτο του Μπετόβεν αυτής της περιόδου είναι όπως προαναφέρθηκε το Οp. 74 (πίνακας 5). Φέρει την επονομασία Harp, καθώς στο πρώτο μέρος ακούγεται χαρακτηριστικά ένα pizzicato στα όργανα που θυμίζει την άρπα. Γράφτηκε το 1809 και είναι αφιερωμένο στον πρίγκιπα Lobkowitz. 4 Κουαρτέτο Τονικότητα Μέρη Οp. 74 μι ύφεση 1. Poco adagio, allegro, 2. Adagio ma non troppo, 3. Presto, 4. Allegretto con variazioni Πίνακας 5: Κουαρτέτο Οp. 74. To τελευταίο κουαρτέτο αυτής της περιόδου είναι το Op. 95 (πίνακας 6), το οποίο φέρει την επονομασία Quartetto Serioso από την ιταλική λέξη serio (σοβαρό). Το κουαρτέτο αυτό είναι το πιο σύντομο σε διάρκεια σε σχέση με τα προηγούμενα. Γράφτηκε την περίοδο 1810-11 και δημοσιεύθηκε το 1816 από την Steiner στην Βιέννη. Το χειρόγραφο φέρει την αφιέρωση στον Nikolaus Zmeskall von Domanovecz, ο οποίος ήταν πιστός οπαδός του Μπετόβεν. 5 Για το συγκεκριμένο κουαρτέτο αναφέρεται ότι ο Μπετόβεν είχε πει ως απάντηση στον Sir George Smart, Το κουαρτέτο αυτό είναι γραμμένο για ένα μικρό κύκλο από γνώστες και δεν μπορεί ποτέ να εκτελεστεί δημόσια. 6 Η απάντηση αυτή ήρθε ύστερα από αίτηση του Smart να διαβιβάσει ένα κουαρτέτο του συνθέτη στο Λονδίνο. 7 4 Jones, 2003: 218-219 και Griffiths, 1983: 92-101. 5 Jones, 2003: 219-221 και Griffiths, 1983: 92-101. 6 Jones, 2003: 220. 7 Εκτενέστερη ανάλυση του κουαρτέτου αυτού παρουσιάζεται στο επόμενο κεφάλαιο. 5

Κουαρτέτο Τονικότητα Μέρη Op. 95 φα ελάσσονα 1. Allegro con brio, 2. Allegretto ma non troppo, 3. Allegro assai vivace ma serioso, 4. Larghetto espressivo, allegro agitato. Πίνακας 6: Κουαρτέτο Op. 95. 1.3 Τρίτη περίοδος Τα κουαρτέτα της τελευταίας περιόδου είναι τα Op. 127, 130(133), 131, 132 και 135 (πίνακας 7). Έξι χρόνια μετά από τη δημοσίευση του κουαρτέτου Op. 95, το 1822, ο Ρώσος αριστοκράτης Nikolaus Borisowitsch Galitzin από την Αγία Πετρούπολη ζήτησε από τον Μπετόβεν να συνθέσει «ένα, δύο ή τρία κουαρτέτα». Έτσι τον Μάρτιο του 1825 συνέθεσε το Op. 127, το Ιανουάριο του 1826 το Op. 130 και το Νοέμβριο του 1825 το Op. 132. Λίγο αργότερα, το 1826, συνέθεσε το Op. 131 και το Op.135. Και τα πέντε δημοσιεύθηκαν ως ενιαίο έργο από την Schott και Schlesinger. 8 Κουαρτέτο Τονικότητα Μέρη Op. 127 μι ύφεση μείζονα 1. Maestoro allegro, 2. Adagio, ma non troppo e molto cantabile, 3. Scherzando vivace, 4. Allegro Op. 130 σι ύφεση μείζονα 1. Adagio, ma non troppo, allegro, 2. Presto, 3. Andante con moto, ma non troppo, 4. Alla tedesca Danza. Allegro Assai, 5. Cavatina. Adagio molto Espressivo, 6. Finale, allegro Op. 131 ντο δίεση μείζονα 1. Adagio ma non troppo e molto espressivo, 2. Allegro molto vivace, 3. Allegro moderato, 4. Andante ma non troppo e molto cantabile, 5. Presto, 6. Adagio quasi un poco andante, 7. Allegro Op. 132 λα ελάσσονα 1. Assai sostenuto, Allegro, 2. Allegro ma non tanto. 3. Molto Adagio, Andante, 4. Alla Marcia, assai vivace, 5. Allegro appassionato, Presto Op. 135 φα μείζονα 1. Allegretto, 2. Vivace, 3. Lento assai, cantante e tranquillo, 4. Greve, allegro Πίνακας 7: Κουαρτέτα τρίτης περιόδου. 8 Jones, 2003: 221-227 και Griffiths, 1983: 101-111. 6

2. Op. 95, Quartetto Serioso Το χειρόγραφο από το κουαρτέτο Op. 95 (πίνακας 8) σώζεται στην βιβλιοθήκη της Βιέννης με τίτλο «Quartett serioso 1810 im Monat Oktober Dem Herrn von Zmeskall gewidmet von seinem Freunde L. V Bthvn, und geschreiben im Monat Oktober» 9 ενώ δημοσιεύθηκε με τον τίτλο «Eilftes Quartett fur Zwey Violinen, Bratsche und Violencelle. Seinem Freunde dem Herm Hofsekretar Nik. Zmeskall von Domanovetz gewidmet von Ludwig van Beethoven. 95tes Werk. Eigenthum der Verleger. Wien, im Verlag von S.-A. Steiner und Comp» 10 το Δεκέμβριο του 1816. 11 To κουαρτέτο αποτελείται από τέσσερα μέρη όπως τα περισσότερα κουαρτέτα εγχόρδων. Μέρος Φόρμα Μέτρα Allegro Con Brio σονάτα (ΑΒΑ ) Α Β Α 1-59 60-81 82-128 Allegretto Ma Non Troppo ΑΒ/ΒΑ Α Β Γέφυρα Β Α Allegro Assai Vivace Ma Serioso μενουέτο ( :Α: :Β Α: ) Α Β Α 1-34 35-64 65-76 77-112 112-138 1-40 σε επανάληψη 41-102, 145-182 103-144, 183-206 Larghetto Espressivo, Allegro Agitato Rondo-σονάτα (Εισαγωγή ΑΒΑ-C-BA Coda) Εισαγωγή Α Β Α C B A Coda 1-9 10-32 32-50 51-64 65-82 82-97 98-132 133-175 Πίνακας 8: Κουαρτέτο Op. 95. Στην παραδοσιακή της μορφή η σονάτα-rondo 12 έχει την μορφολογική δομή Εισαγωγή ABA-C-ABA Coda, ωστόσο όμως ο Μπετόβεν στο μέρος αυτό παραλείπει το τρίτο Α προκειμένου να ξαφνιάσει και να μην επαναλάβει για ακόμη μια φορά το ίδιο θέμα (πίνακας 9). 9 Κουαρτέτο Serioso Οκτώβριος 1810 αφιερωμένο στον Χερ φον Zmeskall από τον φίλο του Ludwing van Beethoven, και γράφτηκε κατά το μήνα Οκτώβριο. 10 Ενδέκατο κουαρτέτο για δύο βιολιά, βιόλα και τσέλο, αφιερωμένο από τον L. Van Beethoven στον φίλο του N. Z. von Domanovetz, γραμματέα του Δικαστηρίου. Op. 95 πνευματικά δικαιώματα της δημοσίευσης, S.A. Steiner & Co., Βιέννη. 11 Marliave, 1961: 176-7. 12 H σονάτα-rondo είναι ένα είδος μουσικής φόρμας, όπου συνδυάζεται ο τριμερές τύπος της σονάτας έκθεσηεπεξεργασία-επανέκθεση (Α-Β-Α ) με την δομική αρχή του ρόντο (ΑΒΑ-C-ABA). Παρατηρείται ότι όπου ΑΒΑ=Α (έκθεση), όπου C=B (επεξεργασία), και όπου ΑΒΑ=Α (επανέκθεση) (Kohs, 1976: 297). 7

Παραδοσιακή Εισαγωγή Α Β A C A B A Coda μορφή Op. 95 μέρος 4 ο Εισαγωγή A B Α C παραλείπεται B A Coda Πίνακας 9: Σύγκριση μερών μιας παραδοσιακής σονάτας Rondo με τα μέρη του Op. 95, Νο 4. Το θέμα πάνω στο οποίο στηρίζεται όλο το κομμάτι παρουσιάζεται στο Μέρος Α και αποτελείται από τρείς φράσεις, οι οποίες ακούγονται σε όλα τα μέρη του κομματιού (παράδειγμα 1). Ωστόσο η δεύτερη φράση είναι και η κύρια καθώς ακούγεται τις περισσότερες φορές στο κομμάτι, και είναι η φράση η οποία το χαρακτηρίζει. Παράδειγμα 1: Το θέμα το κομματιού, αποτελούμενο από τρείς φράσεις. Η Εισαγωγή (μέτρα: 1-9) έχει δύο τμήματα, στο πρώτο από τα οποία ακούγεται ένα μοτίβο επαναλαμβανόμενο τέσσερις φορές, όπου στις δύο τελευταίες φορές ακούγεται ανεπτυγμένο και σε διαφορετικό τόνο (παράδειγμα 2). Παράδειγμα 2: Πρώτο τμήμα της εισαγωγής, ένα μοτίβο επαναλαμβανόμενη τέσσερις φορές 8

Στο δεύτερο τμήμα ακούγεται μια δεύτερη φράση επαναλαμβανόμενη αυτή τη φορά δύο φορές (παράδειγμα 3). Το τελευταίο μοτίβο αυτής της φράσης είναι αυτό που οδηγεί μέσω των πολλαπλών επαναλήψεών του στο μέρος Α ολόκληρου του κομματιού. Παράδειγμα 3: Δεύτερο τμήμα της εισαγωγής, δεύτερη φράση επαναλαμβανόμενη δύο φορές, και το επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο τέλος της εισαγωγής. Ύστερα από την εισαγωγή ακούγεται για πρώτη φορά το μέρος Α (μέτρα: 10-32). Το μέρος αυτό χωρίζεται σε δύο άλλα τμήματα, όπου το δεύτερο τμήμα ακούγεται ως επανάληψη του πρώτου τμήματος σε μια οκτάβα χαμηλότερα. Το κάθε τμήμα αποτελείται από τρείς φράσεις οι οποίες ακούγονται δύο φορές η κάθε μια, έκτος από το τέλος του δεύτερου τμήματος όπου η τρίτη φράση ακούγεται τρείς φορές (παραδείγματα 4 και 5). Παράδειγμα 4: Το πρώτο τμήμα του Α μέρους και οι τρείς φράσεις επαναλαμβανόμενες ανά δύο φορές. 9

Παράδειγμα 5: Το δεύτερο τμήμα του Α μέρους μια οκτάβα χαμηλότερα και οι τρείς φράσης επαναλαμβανόμενες. 10

Το Β μέρος (μέτρα: 32-50) χωρίζεται σε δύο άλλα τμήματα. Στο πρώτο τμήμα (μέτρα: 32-41) ακούγονται δύο φράσεις επαναλαμβανόμενες από δύο φορές η κάθε μια (παράδειγμα 6). Παράδειγμα 6: Το πρώτο τμήμα του Β μέρους και οι δύο φράσεις επαναλαμβανόμενες ανά δύο φορές. 11

Στο δεύτερο τμήμα του Β μέρους το πρώτο βιολί παίζει μια γέφυρα, ενώ χαρακτηριστικό είναι ότι ακούγεται η κύρια φράση στο δεύτερο βιολί (παράδειγμα 7). Παράδειγμα 7: το δεύτερο τμήμα του Β μέρους και εμφάνιση της κύριας φράσης στο δεύτερο βιολί. Στην συνέχεια του κομματιού (μέτρα: 51-64) ακούγεται για δεύτερη φορά το Α μέρος το οποίο έχει δύο άλλα τμήματα, όπου στο πρώτο ακούγονται δύο φράσεις, η πρώτη δύο φορές και δεύτερη, η οποία είναι και η κύρια φράση του κομματιού, ακούγεται έξι φορές και από τα τέσσερα όργανα (παράδειγμα 8). Παράδειγμα 8: το πρώτο τμήμα του Α μέρους στην δεύτερη επανάληψη του και οι δύο φράσεις. 12

Στο δεύτερο τμήμα ακούγεται μια φράση επαναλαμβανόμενη έξι φορές και σε τρία διαφορετικά τονικά ύψη (παράδειγμα 9). Παράδειγμα 9: το δεύτερο τμήμα του Α μέρους στην δεύτερη επανάληψη του και η επαναλαμβανόμενη φράση. Στην συνέχεια ακούγεται το μέρος C (μέτρα: 65-82), όπου χαρακτηριστικό του είναι ότι στα μέτρα 73 έως 75 ακούγεται η δεύτερη φράση του μέρους Α (μέτρα: 26 έως 31) καθώς και στα μέτρα 77 έως 82 (παράδειγμα10). Παράδειγμα 10: εμφάνιση της δεύτερης φράσης του Α μέρους στο C μέρος. Η δεύτερη επανάληψη του Β μέρους (μέτρα: 82-97) χωρίζεται και εδώ σε δύο τμήματα, όπου το πρώτο αποτελείται από δύο φράσεις ενώ στο δεύτερο ακούγεται η κύρια φράση του κομματιού στο τσέλο αυτή τη φορά (παράδειγμα 11). 13

Παράδειγμα 11: Το δεύτερο τμήμα του Β μέρους και η κύρια φράση στο τσέλο. Στην συνέχεια του κομματιού επανέρχεται το μέρος Α (μέτρα: 98-132) με το οποίο δίνεται η εντύπωση ότι το κομμάτι τελειώνει με το τέλος αυτού του μέρους. Ωστόσο στην συνέχεια ακούγεται μια εντελώς διαφορετική στο ύφος και στην ταχύτητα coda (μέτρα: 133-175) σε σύγκριση με το υπόλοιπο κομμάτι. 14

Βιβλιογραφία Griffiths, Paul. The String Quartet: A History. (Thames & Hudson, 1985) Johnson, Douglas Porter, Alan Tyson, και Robert Winter. The Beethoven Sketchbooks. (University of California Press, 1985) Kinderman, William. Beethoven. (University of California Press, 1997) Kinderman, William. The String Quartets of Beethoven. (University of Illinois Press, 2006) Kohs, Ellis B. Musical Form: Studies in Analysis and Synthesis. (Houghton Mifflin, 1976) Lockwood, Lewis, Joel Smirnoff, Ronald Copes, Samuel Rhodes, και Joel Krosnick. Inside Beethoven s Quartets. (Harvard University Press, 2008) Marliave, Joseph de, και Hilda Andrews. Beethoven s Quartets. (Dover, 2004) Parker, Mara. String Quartets: a Research and Information Guide. (Routledge, 2005) Radcliffe, Philip. Beethoven s String Quartets. (Hutchinson University Library, 1965) Stowell, Robin. The Cambridge Companion to the String Quartet. (Cambridge University Press, 2003) Winter, Robert, και Robert L. Martin. The Beethoven Quartet Companion. (University of California Press, 1994) Δρόσος, Γιώργος Ν. Λ.Β. Μπετόβεν. Η Ζωή, το Έργο, η Εποχή του. (Αθήνα, Ζαχαρόπουλος: 1991) Αρθρογραφία Yudkin, Jeremy. Beethoven s 'Mozart' Quartet. Journal of the American Musicological Society 45, τχ. 1 (1992): 30-74. Drabkin, William. Fingering in Haydn s string quartets. Early Music XVI, τχ. 1 (1988): 50-57. Marston, Nicholas. Analysing Variations: The Finale of Beethoven s String Quartet Op. 74. Music Analysis 8, τχ. 3 (1989): 303-324. Δισκογραφία Alban Berg Quartet. Beethoven. Complete String Quartets. (EMI: 1997) Leipziger Streichquartet. Ludwig van Beethoven. String Quartet E Minor Op. 59,2. String Quartet F Minor Op. 95. (MDG 3070857-2, 2006). 15