Κουιντέτο Πιάνου Η Πέστροφα του Φραντζ Σούμπερτ, 4η κίνηση: Μία αναλυτική προσέγγιση, Δρ Σ. Κοτσώνη-Brown

Transcript

1 Κουιντέτο Πιάνου Η Πέστροφα του Φραντζ Σούμπερτ, 4η κίνηση: Μία αναλυτική προσέγγιση, Δρ Σ. Κοτσώνη-Brown Ιστορικό Υπόβαθρο: Κατά τη ρομαντική περίοδο, το ληντ (Lied) ήταν ένα από τα πιο δημοφιλή γένη μουσικής (genres). Ο Σούμπερτ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με αυτό συνθέτοντας πάνω από 600 τραγούδια, ένα σημαντικό μέρος των οποίων συνέθεσε πριν ακόμα φτάσει στην ηλικία των 20 ετών. Η τεχνική του αυτοδανεισμού θεμάτων ή ακόμα και της χρήσης και διασκευής θεμάτων άλλων συνθετών αποτελούσε ένα συνηθισμένο φαινόμενο. Έτσι, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το βασικό θέμα της 4ης κίνησης του κουιντέτου σε Λα Μείζονα, D. 667, του Σούμπερτ είναι παρμένο από το ληντ του ίδιου συνθέτη Die Forelle ( Η Πέστροφα ). Γι αυτό το λόγο, το δημοφιλές αυτό έργο είναι ευρέως γνωστό και με την ονομασία Κουιντέτο Πιάνου Η Πέστροφα. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, το καλοκαίρι του 1819, ο Σούμπερτ (22 ετών τότε) δέκτηκε τη φιλοξενία του διάσημου βαρύτονου όπερας Johann Vogl ο οποίος ήταν θαυμαστής του στη γενέτειρα του τελευταίου (στη βόρεια Αυστρία) για διακοπές. Εκεί γνώρισε τον Sylvester Paumgartner, ένα πλούσιο ιδιοκτήτη ορυχείου, που ήταν λάτρης της μουσικής και έπαιζε βιολοντσέλλο ερασιτεχνικά. [Από την εποχή Μπαρόκ, είναι γνωστή η δράση των καλλιτεχνών υπό πατρωνεία, ένα σύστημα αριστοκρατικής προστασίας που παρείχε τόσο οικονομική όσο και κοινωνική στήριξη στους καλλιτέχνες, διευκολύνοντας και προoθώντας σημαντικά την παραγωγή του έργου τους. Πολλοί από αυτούς τους αριστοκράτες δραστηριοποιούνταν ερασιτεχνικά και οι ίδιοι στη μουσική και συμμετείχαν σε συναυλίες εντός του στενού κοινωνικού τους κύκλου.] Ο Paumgartner είχε ιδιαίτερη συμπάθεια στο ληντ του Σούμπερτ Die Forelle. Κατά συνέπεια, το θέμα από αυτό το ληντ αποτέλεσε τη βάση για τη σύνθεση του κουιντέτου για πιάνο και έγχορδα που έγραψε ο Σούμπερτ προς τιμή του Paumgartner. Δεν είναι ξεκάθαρο κατά πόσο αυτό το έργο δημιουργήθηκε κατά παραγγελία από τον παραλήπτη του ή αν ήταν ένα ευχαριστήριο δώρο από το συνθέτη προς τον αριστοκράτη. Δεν γνωρίζουμε επίσης κατά πόσο το έργο εκτελέστηκε κατά την περίοδο αυτή. Το σίγουρο είναι πως δεν εκδόθηκε παρά μόνο ένα χρόνο μετά το θάνατο του συνθέτη, το Χροιά (Timbre): Ένα τυπικό κουιντέτο πιάνου θα απαρτιζόταν από ένα κουαρτέτο εγχόρδων (δηλαδή δύο βιολιά, μια βιόλα και ένα βιολοντσέλο) και την προσθήκη του πιάνου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως, αντί δεύτερου βιολιού, ο Σούμπερτ συμπεριέλαβε το κόντρα-μπάσσο στο σύνολο, ενισχύοντας έτσι τη χαμηλή περιοχή, αλλά συνάμα διαφοροποιώντας το ρόλο του βιολοντσέλλου στο σύνολο. Η μη τυποποιημένη σύνθεση ενός μουσικού συνόλου συνήθως υπονοεί ειδικές περιστάσεις ή ένα συγκεκριμένο σκοπό. Στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται πως ο Σούμπερτ, λαμβάνοντας υπόψη πως το μέρος του βιολοντσέλλου θα εκτελούσε ο Paumgartner, αποφάσισε να τον απαλλάξει από την εκτέλεση μίας βαρετής συνοδευτικής γραμμής, δίνοντας την ευκαιρία στον ενθουσιώδη αριστοκράτη να απολαύσει μια ισάξια συμμετοχή με τα άλλα όργανα στις βασικές μελωδικές γραμμές του έργου. Υφή: Η υφή στην 4η κίνηση παρουσιάζει αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία. Το σημαντικότερο είναι η μοναδική ηχηρότητα (sonority) που οφείλεται στην εκτεταμένη χρήση του ψηλού ρέτζιστρου στο μέρος του πιάνου, η οποία συχνά χαρακτηρίζεται από την εκτέλεση των φωνών στα δύο χέρια σε διάστημα οκτάβας (βλέπε στην παρτιτούρα σημείο 1 : στην I και III παραλλαγή, τα πρώτα 4 μέτρα του Β μέρους της IV παραλλαγής, το Α μέρος της V παραλλαγής και τα τελευταία 9 μέτρα της κίνησης). Μέσα στην ομοφωνία που επικρατεί, συναντούμε μία ζεστή, πλούσια χροιά στην οποία το σόλο όργανο ρόλος που εναλλάσσεται μεταξύ του πιάνου, του βιολιού, της βιόλας και του βιολοντσέλλου στηρίζεται αρμονικά και ρυθμικά από το υπόλοιπο σύνολο. Η υφή γίνεται σταδιακά πιο πυκνή στις πρώτες πέντε παραλλαγές, αλλά στην τελευταία

2 παραλλαγή πριν από το Finale του έργου υπάρχει μια χαλάρωση, κάτι σαν λύση, αντίστοιχη με αυτή που παρατηρείται στην έκθεση του θέματος στην αρχή της κίνησης. Θεματική Ανάπτυξη και Μορφολογία: Στη μορφή Θέμα και Παραλλαγές, το κύριο θέμα (το οποίο, όπως έχει ήδη προαναφερθεί, είναι παρμένο από το ληντ Η Πέστροφα ) παρουσιάζεται στην αρχή της 4ης κίνησης, προτού παρατεθούν μια σειρά από έξι παραλλαγές του. Το θέμα είναι σε διμερή μορφή, με το Α μέρος να αποτελείται από δύο τετράμετρες φράσεις που επαναλαμβάνονται και το Β μέρος να αποτελείται από τρεις τετράμετρες φράσεις (δηλαδή, Α : Β). Αυτή η δομή διατηρείται σε όλες τις παραλλαγές που ακολουθούν με τη διαφορά ότι στην τελευταία παραλλαγή επαναλαμβάνεται και το Β μέρος. Οι πρώτες τρεις παραλλαγές καταπιάνονται κυρίως με τον εμπλουτισμό και τη διάνθιση του θέματος, το οποίο περνά από το βιολί στο πιάνο, στη βιόλα και στο βιολοντσέλλο αντίστοιχα. Στην IV και V παραλλαγή, συναντούμε πιο ουσιαστικές μεταφορές και διαφοροποιήσεις στο θέμα. Είναι λογικό να θεωρήσουμε πως αυτές οι δύο παραλλαγές αποτελούν την ανάπτυξη και επεξεργασία του θέματος στην κίνηση αυτή. Η VI παραλλαγή αποτελεί ένα είδος επανέκθεσης, επιστρέφοντας το θέμα στο βιολί, το οποίο σε διάλογο με το βιολοντσέλλο φέρνουν την κίνηση στην κατάληξη της. Το πιάνο συνοδεύει το θέμα με την ίδια μελωδική και ρυθμική φιγούρα που παρουσιάζεται στο πρότυπο της σύνθεσης αυτής, δηλαδή στο ληντ Die Forelle. Η συγκεκριμένη φιγούρα (βλέπε στην παρτιτούρα σημείο 2 ) αποτελείται από ένα εξάηχο που ανεβαίνει μελωδικά, το οποίο ακολουθείται από ένα ζευγάρι από όγδοα που κατεβαίνουν μελωδικά, το πρώτο από τα οποία είναι τονισμένο (accented) χρησιμοποιείται σαν ένα ενοποιητικό μοτίβο στο κουιντέτο, αφού εμφανίζεται στις τέσσερις από τις πέντε κινήσεις (με εξαίρεση το Scherzo). Αρμονική Γλώσσα: Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προοδευτική αρμονική γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Σούμπερτ σε αυτό το έργο. Παρατηρείται εκτεταμένη α) χρήση χρωματικής κίνησης (π.χ. στο βιολί στη II παραλλαγή και στο πιάνο στην III παραλλαγή και σε διάφορα μέρη στις επόμενες παραλλαγές) και β) μετατροπίες σε τονικότητες πιο απομακρυσμένες από τις συγγενικές κλίμακες. Η βασική τονικότητα του κομματιού είναι η Λα μείζονα. Με την VI (Φα μείζονα) και την III (Ντο μείζονα) να εμφανίζονται στις προηγούμενες κινήσεις (2η και 3 η αντίστοιχα), η τονικότητα της 4ης κίνησης (Ρε μείζονα, δηλαδή IV της βασικής τονικότητας του έργου) δεν αποτελεί έκπληξη. Το θέμα κινείται κάπως συντηρητικά, όπως θα ήταν αναμενόμενο, με μια μόνο τοπική μετατροπία στην V (Λα μείζονα / I του έργου) στην πτώση του μέρους Α, η οποία σύντομα επιστρέφει στην αρχική τονικότητα (Ρε μείζονα). Αυτό διατηρείται αμετάβλητο στις τρεις πρώτες παραλλαγές. Η IV παραλλαγή παραδοσιακά είναι σε ελάσσονα τονικότητα, στη συγκεκριμένη περίπτωση στην ομώνυμη (Ρε) ελάσσονα. Μετά από ένα μικρό πέρασμα στη σχετική (Φα) μείζονα κλίμακα, η μουσική επιστρέφει στη Ρε ελάσσονα στο τέλος αυτής της παραλλαγής. Η πιο περιπετειώδης τονική αναζήτηση συμβαίνει στην V παραλλαγή, με ένα τονικό παιγνίδι μεταξύ του μείζονα και ελάσσονα τρόπου. Με αφετηρία τη Σιb μείζονα (ελαττωμένη VI της Ρε μείζονας) η οποία καθιερώνεται στα δύο πρώτα μέτρα και αμέσως αμφισβητείται από το Ρεb που προδίδει την ομώνυμη (Σιb) ελάσσονα στο τρίτο μόλις μέτρο, η μουσική περνά με τη χρήση αλυσίδας (sequence) στην Ρεb μείζονα και μετά με χρωματική κίνηση στην ομώνυμη (Ρεb) ελάσσονα. Ακολούθως, μέσω της V της Λα ελάσσονας, οδηγεί με τη χρήση Tierce de Picardie στη Λα μείζονα, περνά από τη Φα# ελάσσονα και τέλος καταλήγει στη συγχορδία Λα μείζονα (V 7 της Ρε μείζονας) που προετοιμάζει την επιστροφή στη βασική τονικότητα της 4ης κίνησης στην VI παραλλαγή, η οποία ακολουθεί το τονικό και αρμονικό προφίλ του θέματος. 2

3 Άλλα μουσικά στοιχεία (Ένταση και Άρθρωση): Κατά κύριο λόγο, η 4η κίνηση κινείται σε χαμηλά επίπεδα έντασης (από pp μέχρι p) με μικρές αυξομειώσεις της δυναμικής, με εξαίρεση τα πρώτα 4 μέτρα της παραλλαγής IV που είναι ff. Η ποικιλία που παρατηρείται στην άρθρωση (legato, staccato, marcato) συμβάλλει ουσιαστικά στην ερμηνεία και στο χαρακτήρα της μουσικής. 3 Οδηγός Ακρόασης: Με τη συνοδεία της παρτιτούρας, ακούστε προσεκτικά την 4η κίνηση από το Κουιντέτο Πιάνου του Φραντζ Σούμπερτ Η Πέστροφα σε Λα Μείζονα, D. 667, και συμπληρώστε τα ακόλουθα κενά (ή διαγράψτε ανάλογα τις λανθασμένες δηλώσεις) κατά τη διάρκεια της ακρόασης: Θέμα: Αποτελείται από μέτρα, χωρισμένο σε δίμετρες / τετράμετρες / οκτάμετρες φράσεις. Η μορφή του είναι διμερής / τριμερής, δηλαδή Α Β Α, Α : Β ή Α : Β: Η μελωδία βρίσκεται στο βιολί / στη βιόλα / στο βιολοντσέλο / στο κοντραμπάσο / στο πιάνο. Η τονικότητα είναι, με μια τοπική μετατροπία στην, από το μέτρο μέχρι το μέτρο, όταν το θέμα επιστρέφει στην αρχική τονικότητα. Παραλλαγή I: Η μελωδία βρίσκεται στο βιολί / στη βιόλα / στο βιολοντσέλλο / στο κόντραμπασσο / στο πιάνο. Στο μέρος του πιάνου, τα δύο χέρια βρίσκονται σε διάστημα. Στη συνοδεία, χαρακτηριστικό ρυθμικό μοτίβο αποτελούν. Παραλλαγή II: Η μελωδία βρίσκεται στο βιολί / στη βιόλα / στο βιολοντσέλλο / στο κόντραμπασσο / στο πιάνο. Χαρακτηριστικό της μελωδικής γραμμής στο βιολί:. Ρυθμικό στοιχείο που επικρατεί στο βιολί:. Το πιάνο έχει το βασικό ρόλο. Παραλλαγή III: Η μελωδία βρίσκεται στο βιολί / στη βιόλα / στο βιολοντσέλλο / στο κόντραμπασσο / στο πιάνο. Στο μέρος του πιάνου, τα δύο χέρια βρίσκονται σε διάστημα. Χαρακτηριστικό ρυθμικό στοιχείο στο πιάνο:. Χαρακτηριστικό ρυθμικό στοιχείο στο βιολί και στη βιόλα:. Παραλλαγή IV: Η τονικότητα είναι, με μια μετατροπία στην, από το μέτρο μέχρι το μέτρο, όταν το θέμα επιστρέφει στην αρχική τονικότητα. Υφή:. Χρωματισμοί:.

4 Παραλλαγή V: Η αρχική τονικότητα είναι. Στο μέτρο 3, αυτή η τονικότητα αμφισβητείται με την εμφάνιση του στο μέρος του βιολιού / της βιόλας / του βιολοντσέλλου / του κόντραμπασσου / του πιάνου, προδίδοντας την τονικότητα της. Στο τελευταίο μέτρο στη σελίδα 34 της παρτιτούρας, η γίνεται μετατροπία στην με πτώση. Στα τελευταία 6 μέτρα, υπάρχει ένα πέρασμα από τρεις τονικότητες, τη, τη και τη σε όλες τις περιπτώσεις με πτώσεις. Στο τελευταίο μέτρο, σχηματίζεται η συγχορδία της, της τονικότητας που ακολουθεί στην επόμενη Παραλλαγή. Παραλλαγή VI: Η μελωδία μοιράζεται μεταξύ. Η φιγούρα στο πιάνο χαρακτηρίζεται από. 4 Εισηγήσεις για Δραστηριότητες: Τραγούδι ή εκτέλεση σε μουσικά όργανα του βασικού θέματος της κίνησης υπό μελέτη ή του Lied «Η Πέστροφα» (βλ. ΜΟΥΣΙΚΗ ΙΙ). Απομόνωση των βασικών στοιχείων του πιο πάνω θέματος και επεξεργασία τους, εμπλέκοντας τη διαδικασία της επανάληψης και διαφοροποίησής τους, π.χ. χρήση των διαστημάτων 3ης και 4ης, όπως αυτά διαγράφονται εντός της τονικής συγχορδίας στη μελωδική γραμμή του βιολιού στα πρώτα δύο μέτρα της κίνησης ή χρήση του ρυθμικού μοτίβου που εμπλέκει παρεστιγμένες και δις παρεστιγμένες αξίες. Σύνθεση ενός απλού μουσικού θέματος και ανάπτυξή του μέσα από σειρά παραλλαγών. Αυτή η άσκηση μπορεί να διεξαχθεί ομαδικά και με την εμπλοκή αυτοσχεδιασμού. Ενορχήστρωση του πιο πάνω θέματος και ανάπτυξή του μέσα από τη διαφοροποίηση της υφής και της χροιάς (timbre), δηλαδή με την επεξεργασία του ρόλου των εμπλεκόμενων φωνών.

5 5 Δραστηριότητες: 1. Τραγουδήστε ή εκτελέστε σε μουσικά όργανα το θέμα που ακολουθεί: 2. Στο πιο πάνω θέμα, κυκλώστε και αριθμήστε τέσσερα σημεία (δύο μελωδικά και δύο ρυθμικά). Στη συνέχεια, αντιγράψτε τα στα πιο κάτω πεντάγραμμα και συμπληρώστε τις τετράμετρες φράσεις με διάφορους τρόπους επεξεργασίας τους (π.χ. επανάληψη τους σε διαφορετικό τονικό ύψος, αναστροφή τους, σμίκρυνση ή μεγένθυνση τους, κ.τ.λ.). 3. α) Στα πεντάγραμμα που σας δίνονται, με τη βοήθεια μουσικών οργάνων, συνθέστε μια απλή τετράμετρη μουσική φράση. β) Στη συνέχεια, αναπτύξετε το θέμα σας σε τρεις παραλλαγές, διαφοροποιόντας το ρυθμικά και μελωδικά.

6 γ) Εκτελέστε το αποτέλεσμα σε μουσικά όργανα. δ) Ζητείστε από τους συμμαθητές σας να εντοπίσουν τις διαφοροποιήσεις που έχετε κάνει στο θέμα και να σχολιάσουν το βαθμό αποτελεσματικότητάς τους και κατά πόσο το θέμα παραμένει αναγνωρίσιμο α) Σε ομάδες των 4-5 ατόμων, με τη βοήθεια μουσικών οργάνων, συνθέστε μια απλή τετράμετρη μουσική φράση και γράψτε την στο πιο κάτω πεντάγραμμο. β) Στη συνέχεια, αυτοσχεδιάστε σε τρεις παραλλαγές με τη διαφοροποίηση της υφής (μονοφωνία / ομοφωνία / πολυφωνία) και της χροιάς (timbre). Προαποφασίστε το ρόλο του κάθε οργάνου στο σύνολο και σκεφτείτε σε ποιό όργανο θα περνά το θέμα και ποιά θα έχουν ρόλο συνοδείας κάθε φορά. Κρατείστε σταθερή την αρμονική γραμμή του θέματος σας. γ) Εκτελέστε το αποτέλεσμα σε μουσικά όργανα. δ) Ζητείστε από τους συμμαθητές σας να εντοπίσουν τις διαφοροποιήσεις που έχετε κάνει στο θέμα και στην ενορχήστρωση και να τις σχολιάσουν.