AΡΙΣΟΣΕΛΟΤ ΠΟΛΙΣΙΚΑ 16 ΚΕΙΜΕΝΟ- ΜΕΣΑΥΡΑΗ ΦΟΛΙΑ ΒΑΙΚΑ ΗΜΕΙΑ ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 1
Αναγκαία αλλά όχι επαρκή κριτήρια για τον προσδιορισμό της έννοιας «πολίτης» ΠΟΛΙΣΙΚΑ 16 ΚΕΙΜΕΝΟ-ΜΕΣΑΦΡΑΗ Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστίν (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε καὶ δίκην ὑπέχειν καὶ δικάζεσθαι (τοῦτο γὰρ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν) πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς. Τίς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν. Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο το ότι είναι εγκατεστημένος σε έναν συγκεκριμένο τόπο (γιατί και μέτοικοι και δούλοι μοιράζονται (με τους πολίτες) έναν κοινό τόπο), ούτε (είναι πολίτες) αυτοί που (από όλα τα πολιτικά δικαιώματα) έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (γιατί το δικαίωμα αυτό το έχουν και όσοι μοιράζονται (έναν τόπο) χάρη σε ειδικές συμφωνίες) Με την ακριβέστερη σημασία της λέξης με τίποτε άλλο δεν ορίζεται τόσο ο πολίτης παρά με τη συμμετοχή του στις δικαστικές λειτουργίες και στα αξιώματα. Τι είναι λοιπόν ο πολίτης, από αυτά γίνεται φανερό σε όποιον δηλαδή υπάρχει η δυνατότητα να μετέχει στην πολιτική και δικαστική εξουσία λέμε ότι είναι πια πολίτης της συγκεκριμένης πόλης και πόλη από την άλλη είναι, για να το πούμε γενικά, το σύνολο από τέτοια άτομα, που είναι αρκετό για την εξασφάλιση της αυτάρκειας στη ζωή τους. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 2
ΒΑΙΚΑ ΗΜΕΙΑ 1.Σο επαρκές κριτήριο για τον προσδιορισμό της έννοιας «πολίτης» ΣΧΗΜΑ ΑΡΣΗΣ- ΘΕΣΗΣ Ο τόπος κατοικίας Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστίν (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), Το δικαίωμα συμμετοχής σε δίκες α) αυτός που συμμετέχει στη δικαστική εξουσία, που έχει δηλαδή το δικαίωμα να δικάζει ως μέλος δικαστηρίου και ειδικότερα του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας («μετέχειν κρίσεως») Συμμετοχή στη πολιτική εξουσία αυτός που συμμετέχει στην πολιτική εξουσία, αφενός δηλαδή στη διοίκηση του κράτους εκλέγοντας τους ηγέτες της πόλης του και αφετέρου μετέχοντας στα όργανα που λαμβάνουν τις πολιτικές αποφάσεις και νομοθετούν (βουλή, εκκλησία του δήμου) («μετέχειν ἀρχῆς»). 2.Ο νέος ορισμός της πόλης σε σχέση με τον πολίτη α) το σύνολο των πολιτών που έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν στην πολιτική και δικαστική εξουσία και β) το σύνολο των πολιτών που είναι αρκετοί στον αριθμό και ικανοί στην αξιοσύνη, την αρετή (διανοητική και ηθική), όχι τυχαίοι και ανάξιοι, ικανοί να εξασφαλίζουν αυτάρκεια στην πόλη. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 3
ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ οἰκεῖν, μέτοικοι, οἰκήσεως < οἰκέω -ῶ < οἶκος < Fοικ-ος: αποικία, αποικισμός, αποικιστικός, διοίκηση, διοικητής, ενοίκιο, ένοικος, ιδιοκατοίκηση, κατοικία, κάτοικος, μετοικεσία, μετοίκηση, μέτοικος, μονοκατοικία, οίκημα, οίκηση, οικήτωρ, οικία, οικισμός, οικιστικός, οικογένεια, οικοδεσπότης, οικοδόμος, οικολογία οικολόγος, οικονομία, οικονόμος, οικόπεδο, οίκος, οικόσημο, οικόσιτος, οικοσκευή, οικοσύστημα, οικότροφος, οικουμένη, παροικία, πάροικος, περίοικος, πολυκατοικία, συγκατοίκηση, συγκάτοικος, συνένοικος, συνοικία. δοῦλοι < δοῦλος (ὁ) (< από τη ρίζα του ρ. δέω-ῶ δέσ-υλος με ετεροίωση > δόσ- υλος με αποβολή το σ > δό-υλος με συναίρεση > δοῦλος): αδούλευτος, αδούλωτος, δουλειά, δουλεία, δουλεμπορία, δουλεμπόριο, δουλέμπορος, δουλευτής, δουλικός, δουλικότητα, δουλοκτήμονας, δουλοκτητικός, δουλοπαροικία, δουλοπάροικος, δουλοπρέπεια, δουλοπρεπής, δουλοφροσύνη, εθελοδουλία, εκδούλευση, υπόδουλος, υποδούλωση. κοινωνοῦσι, κοινωνεῖν < κοινωνέω -ῶ < κοινωνὸς < κοινός (θ. κοινωνέσ- + κατάληξη ω με αποβολή του σκαι συναίρεση > κοινωνέω > κοινωνῶ): ακοινώνητος, αξιοκοινώνητος, επικοινωνία, κοινό (το), κοινόβιο, κοινοβούλιο, κοινοκτημοσύνη, κοινοποίηση, κοινοπολιτεία, κοινοπραξία, κοινότητα, κοινοτικός, κοινοτοπία, κοινόχρηστος, κοινώνημα, κοινωνία, κοινωνικός, κοινωνικότητα, κοινωνιολογία, κοινωνιολόγος, κοινωνός, κοινωφελής, συγκοινωνία, συγκοινωνιολόγος. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 4
δικαίων, δίκην, δικάζεσθαι < δίκη < δίκαιος (= αυτός που ευλαβείται τα νόμιμα, τα καθιερωμένα): αδικαίωτος αδίκαστος, αδικία, άδικος, αντιδικία, αντίδικος, διαδικασία, διάδικος, διεκδίκηση, διεκδικητικός, δικαιικός, δίκαιο (το), δικαιοδοσία, δικαιολογία, δίκαιος, δικαιοσύνη, δικαίωμα, δικαιωματικός, δικαίωση, δικανικός, δικάσιμος, δικαστήριο, δικαστής, δικαστικός, δίκη, δικηγορία, δικηγορικός, δικηγόρος, δικογραφία, δικόγραφο, δικολάβος, δικονομία, εκδίκαση, εκδίκηση, εκδικητικός, καταδίκη, κατάδικος, στρεψοδικία, στρεψόδικος, συνδικαλιστής, τελεσίδικος, υπόδικος, φιλοδικία, φιλόδικος, φυγοδικία, φυγόδικος, χειροδικία. μετέχοντες, ὑπέχειν < ἔχω (θ. σεχ-, ἑχ-, σχ-, σχε-> σχη-): ακάθεκτος, αλληλουχία, αμέτοχος, ανακωχή, ανεκτικός, ανέχεια, ανοχή, αποχή, άσχετος, δικαιούχος, διπλωματούχος, ενοχικός, ένοχος, έξη, εξής, εξοχή, εποχή, εσοχή, ευεξία, ευωχία, εφεκτικός, εχεμύθεια, εχέμυθος, ζαχαρούχος, ηνίοχος, κατοχή, καχεκτικός, καχεξία, κληρουχία, κληρούχος, μέθεξη, μειονέκτημα, μειονεκτικός, μειονεξία, μετοχή, μετοχικός, μέτοχος, οχυρός, οχύρωση, παροχή, πάροχος, περιέκτης, περιεκτικός, περιοχή, πλεονέκτημα, πλεονεκτικός, πλεονεξία, προεξοχή, προνομιούχος, προσεκτικός, πτυχιούχος, ραβδούχος, σκηπτούχος, σοκολατούχος, συμβασιούχος, συνέχεια, συνοχή, συνταξιούχος, σχεδία, σχεδιαστήριο, σχεδιαστής, σχέδιο, σχεδόν, σχέση, σχετικός, σχήμα, σχηματικός, σχολαστικός, σχολείο, σχολή, τροπαιούχος. ὑπάρχει < ὑπὸ + ἄρχω: αναρχία, αναρχικός, ανύπαρκτος, ανυπαρξία, απαρχή, αρχαϊκός, αρχαίος, αρχαιότητα, αρχάριος, αρχέγονος, αρχείο, αρχέτυπος, αρχή, αρχηγείο, αρχηγία, αρχηγός, αρχίατρος, αρχικός, αρχιμάγειρας, αρχιτέκτονας, αρχομανής, αρχομανία, αρχονταρίκι, άρχοντας, αρχοντικός, αυθύπαρκτος, αυθυπαρξία, γυμνασιάρχης, δασαρχείο, δασάρχης, δυαρχία, εναρκτήριος, έναρξη, επαρχία, έπαρχος, εργοστασιάρχης, ίππαρχος, ληξίαρχος, λήσταρχος, λυκειάρχης, μεραρχία, μοίραρχος, ναύαρχος, νομάρχης, πατριαρχείο, πατριάρχης, πειθαρχία, πλοίαρχος, σταθμάρχης, στρατάρχης, συνύπαρξη, ταξιαρχία, ταξίαρχος, υπαρκτικός, υπαρκτός, ύπαρξη, υπαρχηγός, ύπαρχος, φεουδαρχία, Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 5
φεουδαρχικός. συμβόλων < σὺν + βάλλω: αδιάβλητος, αμφιβολία, αναβλητικός, αναβολή, ανυπέρβλητος, απόβλητος, απρόσβλητος, βαλβίδα, βαλλιστικός, βαλτός, βεληνεκές, βελόνα, βέλος, βλήμα, βολή, βολίδα, βόλος, διαβλητός, διαβολή, έμβλημα, έμβολο, επιβλητικός, ευμετάβολος, καταβολή, κεραυνοβόλος, λιθοβολισμός, παράβολο, περιβάλλον, πρόβλημα, προβολή, προσβλητικός, προσβολή, πυροβολισμός, συμβολή, σύμβολο, σφαιροβολία, υπερβολή, υποβλητικός. ἁπλῶς < ἁπλοῦς: απλά, απλογραφία, απλοέπεια, απλοϊκός, απλοϊκότητα, απλοποίηση, απλός, απλούστευση, απλουστευτικός, απλώς (= μόνο). ὁρίζεται < ὁρίζομαι (< FορFος > ὅρος θ. ὁρίδ- + πρόσφυμα j + κατάληξη ω > ὁρίζω): αδιόριστος, ακαθόριστος, αοριστία, αοριστολογία, αοριστολογικός, αόριστος, αφορισμός, αφοριστικός, διορισμός, εξορία, εξόριστος, καθορισμένος, καθοριστικός, μεθόριος, οριακός, ορίζοντας, οριζόντιος, οριζοντίωση, όριο, οριοθέτηση, ορισμός, οριστική, οριστικοποιημένος, οριστικός, παραμεθόριος, περιορισμός, περιοριστικός, προκαθορισμός, προορισμός, προσδιορισμός, προσδιοριστικός, συνοριακός, σύνορο. κρίσεως, κριτικῆς < κρίνω: αδιακρισία, αδιευκρίνιστος, ανάκριση, ανακριτικός, ανταπόκριση, ανταποκριτής, απόκριση, αποκριτικός, διάκριση, διακριτικός, διακριτικότητα, διευκρίνιση, έγκριση, έγκριτος, έκκριση, επίκριση, επικριτικός, ευκρίνεια, ευκρινής, κρίμα (το), κρίνω, κρίση, κρίσιμος, κρισιμότητα, κριτήριο, κριτής, κριτική, κριτικός, προκριματικός, πρόκριση, πρόκριτος, σύγκριση, συγκριτικός, υποκρισία, υποκριτής, υποκριτικός. ἐστίν, ἐξουσία, εἶναι < εἰμὶ (ρ. ἐσ-, μι-κατάληξη με αφομοίωση > ἐμ-μὶ με απλοποίηση και αντέκταση > εἰμί): ανούσιος, απουσία, εξουσιαστικός, επουσιώδης, εσθλός, ετυμολογία, ετυμολογικός, έτυμον, ομοούσιος, ον (το), οντολογία, οντολογικός, οντολογικός, όντως, ουσία, ουσιαστικός, Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 6
ουσιώδης, παρόν, παροντικός, παρουσία, παρουσιαστικό, πεμπτουσία, περιουσία, περιουσιακός, περιούσιος. φανερὸν < φαίνομαι: αφάνεια, αφανής, άφαντος, διαφάνεια, διαφανής, εμφανής, έμφαση, επιφάνεια, επιφανής, επίφαση, καταφανής, περιφανής, συκοφάντης, συκοφαντικός, υπερηφάνεια, υπερήφανος, φαεινός, φαινομενικός, φαινόμενο, φανάρι, φανερός, φανός, φαντασία, φαντασιόπληκτος, φαντασίωση, φάντασμα, φαντασμαγορικός, φανταστικός, φάσμα, φως. λέγομεν, εἰπεῖν < λέγω (θ. λέγ-, Fερε-, ἐρε-, Fρε-> ῥε-> ῥη-, Fερ-, Fεπ- > εἰπ- ): αναλογία, αναλογικός, αναντίλεκτος, ανείπωτος, απολογητικός, απολογία, απόρρητος, αρηματικός, άρρητος, δασολογία, διάλεκτος, διάλεξη, διαλογή, διαλογικός, διάλογος, δυσλεκτικός, δυσλεξία, έλλογος, επικός, επιλεκτικός, επίλεκτος, επιλογή, επιλογικός, επίλογος, επίρρημα, έπος, επύλλιο, θεολόγος, ιδιόλεκτος, κατάλογος, κυριολεκτικός, κυριολεξία, λεκτικός, λέξη, λέξημα, λεξικό, λεξικογράφος, λεξιλόγιο, λεξιπενία, λογική, λογικός, λόγος, μετεωρολογία, μετεωρολογικός, μονολεκτικός, μονόλογος, ομολογία, παράλογος, παρρησία, πολυλογάς, πρόλογος, ρήμα, ρήση, ρητό (το), ρήτορας, ρητορικός, ρητός, ρήτρα, συλλογή, συλλογικός, σύλλογος, συνδιάλεξη, υπόλογος. ἱκανὸν < ἱκνέομαι -οῦμαι: ανέφικτος, ανίχνευση, άφιξη, εξιχνίαση, εφικτός, ικανοποίηση, ικανοποιητικός, ικανός, ικανότητα, ικεσία, ικετευτικός, ικέτης, ιχνηλάτης, ίχνος, καθήκον, προίκα. αὐτάρκειαν < αὐτὸς + ἀρκέω -ῶ < ἄρκος (θ. ἀρκέσ- + κατάληξη ω με αποβολή του σ > ἀρκέω με συναίρεση > ἀρκῶ): αρκετός, αυτάρκεια, αυτάρκης, ολιγάρκεια, ολιγαρκής, ανεπάρκεια, ανεπαρκής, διάρκεια, διαρκής, επάρκεια, επαρκής. ζωῆς < ζήω -ῶ: αναζωογόνηση, αναζωογονητικός, ευζωία, ζήση, ζωγραφιά, ζωγραφική, ζωγραφιστός, ζωγράφος, ζωδιακός, ζώδιο, ζωή, ζωηράδα, ζωηρός, ζωηρότητα, ζωικός, ζωντάνια, ζωντανός, ζώο, Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 7
ζωογόνος, ζωοδότης, ζωολογία, ζωολογικός, ζωοποιός, ζωτικός, ζωτικότητα, ζωύφιο, ζωώδης, φιλόζωος. ΧΟΛΙΑ Ο Αριςτοτζλθσ ςτρεφόμενοσ ςτθ διερεφνθςθ τθσ ζννοιασ του πολίτθ τον διακρίνει από τον κάτοικο, κακϊσ ιδθ ζχει πει ότι «ἡ γὰρ πόλισ πολιτῶν τι πλῆκόσ ἐςτιν». Ο πολίτθσ αποτελεί τθν πρϊτθ φλθ τθσ πόλθσ και όχι:απλϊσ ο κάτοικοσ μιασ περιοχισ./ο ζχων το δικαίωμα του ενάγειν και του ενάγεςκαι./ο ζχων τθν ίδια καταγωγι. Η πόλθ δεν είναι απλϊσ οφτε προχποκζτει μόνο τθν κοινότθτα τόπου των μελϊν τθσ. Οι άνκρωποι, υποςτθρίηει ο Αριςτοτζλθσ, ςχθματίηουν πόλεισ για να εξαςφαλίςουν ευπραγία μζςα από τον πλιρθ και αυτάρκθ βίο τθσ πόλθσ. Φαίνεται, λοιπόν, ότι θ πόλθ είναι προϊόν ποιοτικά ανϊτερων πράξεων, γιατί προχποκζτει ανκρώπουσ που ζχουν αναπτφξει τισ ανώτερεσ θκικζσ και διανοθτικζσ ιδιότθτζσ τουσ ωσ άτομα μζςα ςτο ςφνολο υπζρ του ςυνόλου. Ειδικότερα, ο Αριςτοτζλθσ διερευνά τθν ζννοια του «πολίτθ» με τθ χριςθ του ςχιματοσ «άρςθσ - κζςθσ». Ζτςι, πρϊτα κα μασ δϊςει τα ςτοιχεία εκείνα που δεν αποδεικνφουν επαρκϊσ ότι κάποιοσ είναι πολίτθσ και ςτθ ςυνζχεια κα παρουςιάςει το επαρκζσ ςτοιχείο για τον προςδιοριςμό του. Τα ςτοιχεία, λοιπόν, που είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκι για τον χαρακτθριςμό κάποιου ωσ πολίτθ είναι: α) Ο τόποσ κατοικίασ («οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτθσ ἐςτίν»): δεν μπορεί να χαρακτθριςτεί κάποιοσ πολίτθσ ανάλογα με το ποφ κατοικεί, γιατί ςτον ίδιο τόπο εν προκειμζνω, ςτθν Ακινα μποροφςαν να κατοικοφν και μζτοικοι και δοφλοι, οι οποίοι όμωσ δεν είχαν πολιτικά δικαιϊματα και ςυνεπϊσ δεν μποροφςαν να χαρακτθριςτοφν πολίτεσ. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 8
Οι μέτοικοι ιταν ξζνοι που είχαν εγκαταςτακεί ςτθν Ακινα και αποτελοφςαν ςθμαντικό μζροσ του ακθναϊκοφ πλθκυςμοφ. Ήταν καταγεγραμμζνοι ςε ειδικό κατάλογο και πλιρωναν ετθςίωσ ζναν φόρο (12 δραχμζσ οι άνδρεσ και 6 οι γυναίκεσ), το «μετοίκιον». Δεν είχαν πολιτικά δικαιϊματα, δεν μποροφςαν να ςυμμετζχουν ςτθ διοίκθςθ του κράτουσ, οφτε να ζχουν ςτθν κατοχι τουσ κτιματα. Αςχολοφνταν με το εμπόριο και τθ βιοτεχνία και επομζνωσ, κατά ζνα μεγάλο μζροσ, ςτιριηαν τθν οικονομία τθσ Ακινασ. Οι Ακθναίοι τουσ χρθςιμοποιοφςαν ςτον ςτρατό και ςτον ςτόλο, κακϊσ και ςτισ κρθςκευτικζσ τελετζσ και ςτισ «λειτουργίεσ». Κάκε μζτοικοσ ιταν υποχρεωμζνοσ να ορίςει ζναν γνιςιο Ακθναίο πολίτθ ωσ εγγυθτι ι προςτάτθ του, ο οποίοσ ςυναλλαςςόταν για λογαριαςμό του με το κράτοσ και εγγυόταν για τθ διαγωγι του. Για τισ υπθρεςίεσ του προσ το κράτοσ ο μζτοικοσ μποροφςε να γίνει «ιςοτελισ», δθλαδι ίςοσ με τουσ γνιςιουσ Ακθναίουσ πολίτεσ ςε ό,τι αφοροφςε τουσ φόρουσ, ςπάνια όμωσ μποροφςε να γίνει πολίτθσ και ςε καμία περίπτωςθ δεν μποροφςε να αναλάβει δθμόςια αξιϊματα. Οι δούλοι κεωροφνταν μορφι ιδιοκτθςίασ («res») και, φυςικά, δεν είχαν πολιτικά δικαιϊματα. Όπωσ αναφζρει ςε άλλο ςθμείο των Πολιτικϊν ο Αριςτοτζλθσ, ο δοφλοσ ιταν ζνα «ἔμψυχον κτῆμα», αναγκαίο για να τεκοφν ςε ενζργεια τα άψυχα εργαλεία και, όπωσ κάκε «κτιμα», ο δοφλοσ ιταν όργανο προοριςμζνο να υπθρετεί τθ γενικι διαχείριςθ τθσ ηωισ (Πολιτικά, 1253b 32). Κατά τον φιλόςοφο, ο φφςει δοφλοσ (γιατί υπάρχει και ο κζςει δοφλοσ, αυτόσ που περιιλκε ςε κατάςταςθ δουλείασ εξαιτίασ πολζμου κ.τ.λ.) διακζτει εκ φφςεωσ φρόνθμα ανελεφκερο που δεν μπορεί να το χρθςιμοποιεί ςυνειδθτά, «ὁ δοῦλοσ ὅλωσ οὐκ ἔχει τὸ βουλευτικὸν» (Πολιτικά, 1059b 22) και επομζνωσ δεν είναι δυνατό να αποτελεί μζλοσ μιασ ελεφκερθσ κοινωνίασ, μιασ πόλθσ κράτουσ. β) Το δικαίωμα εμφάνιςθσ κάποιου ςτο δικαςτιριο ωσ ενάγοντοσ ι ωσ εναγόμενου («οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετζχοντεσ καὶ δικάηεςκαι»): δεν μπορεί να κεωρθκεί κάποιοσ πολίτθσ, μόνο επειδι ζχει το δικαίωμα να εμφανίηεται ςτο δικαςτιριο ωσ ενάγων ι ωσ εναγόμενοσ. Κι αυτό, γιατί πολίτεσ άλλων πόλεων μποροφν να ζχουν αυτό το δικαίωμα χάρθ ςε ειδικζσ ςυμφωνίεσ, γραπτζσ δθλαδι διατάξεισ που ορίηουν πρωτίςτωσ τισ εμπορικζσ ςυμφωνίεσ ανάμεςα ςτουσ πολίτεσ διαφορετικϊν πόλεων. Σφμφωνα με αυτζσ ζχουν το δικαίωμα να μεταβαίνουν ςτθν άλλθ πόλθ, να παραμζνουν εκεί και να διεκδικοφν από τα δικαςτιρια τθν απονομι δικαίου. «ἀπὸ ςυμβόλων»: τα «ςφμβολα» ιταν ειδικζσ ςυμφωνίεσ, κυρίωσ εμπορικζσ. Σε άλλο ςθμείο του τρίτου βιβλίου των Πολιτικϊν (1280a 35) ο Αριςτοτζλθσ κάνοντασ πάλι αναφορά ςτα «ςφμβολα» φζρνει ωσ παράδειγμα τουσ Τυρρθνοφσ και τουσ Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 9
Καρχθδονίουσ, οι οποίοι ενϊνονταν με εμπορικζσ και ςτρατιωτικζσ ςυμφωνίεσ. Αυτζσ όμωσ δεν ιταν αρκετζσ για να κεωρθκοφν ότι ανικουν ςτθν ίδια πολιτικι κοινωνία ωσ πολίτεσ. Ωςτόςο, οι οικονομικζσ ςυμφωνίεσ και εμπορικζσ ςυμβάςεισ ανάμεςα ςτισ πόλεισ προςτατεφονταν από νόμουσ που επζτρεπαν ςε κάποιον να παρουςιαςτεί ωσ διάδικοσ ςτο δικαςτιριο χωρίσ να είναι πολίτθσ τθσ ςυγκεκριμζνθσ πόλθσ. Επίςθσ, ςφμφωνα με τον Σταγειρίτθ φιλόςοφο, όπωσ αναφζρεται ςε άλλο ςθμείο των Πολιτικϊν (Πολιτικά, 1275a 15), δεν ζπρεπε να ορίηονται πολίτεσ τα παιδιά και όςοι νζοι δεν είχαν ακόμθ εγγραφεί ςτα μθτρώα των πολιτών («ἀτελεῖσ»), όςοι γζροντεσ δεν εκπλιρωναν πια τα πολιτικά τουσ δικαιώματα και τουσ οποίουσ χαρακτιριηε παρθκμαςμζνουσ («παρθκμακότασ») και τζλοσ, όςοι με δικαςτικι απόφαςθ είχαν χάςει τα δικαιϊματα του πολίτθ («περὶ τῶν ἀτίμων»), κακϊσ και οι εξόριςτοι («καὶ φυγάδων»). Για τισ απόψεισ αυτζσ του φιλοςόφου μασ προϊδεάηει θ χριςθ του επικζτου «ἱκανὸν» ςτο τζλοσ τθσ ενότθτασ. Σα επαρκή κριτήρια του οριςμού του πολίτη Μετά τθν αναφορά ςτα κριτιρια, που δεν αποδεικνφουν επαρκϊσ ότι κάποιοσ είναι πολίτθσ, ο Αριςτοτζλθσ καταλιγει ςτα δφο επαρκι γνωρίςματα προςδιοριςμοφ τθσ ζννοιασ. Πολίτθσ, λοιπόν, είναι: α) αυτόσ που ςυμμετζχει ςτθ δικαςτικι εξουςία, που ζχει δθλαδι το δικαίωμα να δικάηει ωσ μζλοσ δικαςτθρίου και ειδικότερα του λαϊκοφ δικαςτθρίου τθσ Ηλιαίασ («μετζχειν κρίςεωσ») και β) αυτόσ που ςυμμετζχει ςτθν πολιτικι εξουςία, αφενόσ δθλαδι ςτθ διοίκθςθ του κράτουσ εκλζγοντασ τουσ θγζτεσ τθσ πόλθσ του και αφετζρου μετζχοντασ ςτα όργανα που λαμβάνουν τισ πολιτικζσ αποφάςεισ και νομοκετοφν (βουλι, εκκλθςία του διμου) («μετζχειν ἀρχῆσ»). Ο οριςμόσ του πολίτθ: «πολίτθσ δ ἁπλῶσ οὐδενί τῶν ἄλλων ὁρίηεται μᾶλλον ἤ τῷ μετζχειν κρίςεωσ και ἀρχῆσ». Ο οριςμόσ αποδίδει τθν ίδια τθν ουςία τθσ πόλθσ, γιατί θ πόλθ είναι ςυμβιωτικι κοινότθτα που διζπεται από ςχζςεισ εξουςίασ μεταξφ των μελϊν τθσ με το εξισ όμωσ γνϊριςμα: θ εξουςία αςκείται μεταξφ ίςων. Ο πολίτθσ, το ίδιο και όλοι οι άλλοι, ζχει κάποια μορφι βουλευτικισ και δικαςτικισ εξουςίασ ςτθν πόλθ. Ανεξάρτθτα από το είδοσ του πολιτεφματοσ, πολίτθσ είναι αυτόσ που αναδζχεται κάποια δικαςτικι ι βουλευτικι εξουςία, αλλά οι ςυνκικεσ για τθν απόκτθςθ τθσ ιδιότθτασ του πολίτθ μεταβάλλονται ανάλογα με τα πολιτεφματα. Οι πολίτεσ είναι Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 10
εξ οριςμοφ ελεφκεροι, γιατί υπάρχουν και πράττουν για χάρθ του εαυτοφ τουσ και όχι για χάρθ άλλων. Υπάρχουν και πράττουν για χάρθ τθσ ευδαιμονίασ τουσ που αποτελεί τον τελικό ςκοπό τθσ φπαρξθσ τθσ πόλθσ. Εν ολίγοισ, ο «αριςτοτελικόσ» πολίτθσ είναι αυτόσ που ςυμμετζχει ςτθ νομοκετικι, τθν εκτελεςτικι και τθ δικαςτικι αρχι. Αυτι θ ςυμμετοχι παρουςιάηεται από τον φιλόςοφο ωσ το ςπουδαιότερο δικαίωμά του, διότι χάρθ ςε αυτό ο πολίτθσ διαχειρίηεται τα πολιτικά πράγματα, πολιτεφεται. Ιςοδυναμεί με τθ ςυμμετοχι ςτο ςφνολο ςχεδόν των λειτουργιϊν τθσ πόλθσ - κράτουσ. Φυςικά, ο φιλόςοφοσ αναφζρεται ςτθν πόλθ τθσ δθμοκρατικισ Ακινασ, τθν πόλθ τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ, αλλά και ςε όςεσ πόλεισ-κράτθ είχαν παρόμοια πολιτεφματα, γιατί ςε πολιτεφματα ολιγαρχικά ι τυραννικά, όπωσ αυτά τθσ Σπάρτθσ και τθσ Κριτθσ δεν είχαν όλοι οι πολίτεσ το δικαίωμα να ςυμμετζχουν ςτισ λειτουργίεσ του κράτουσ. Η ςημαςία τησ ςυμμετοχήσ ςτισ δικαςτικέσ λειτουργίεσ Η ςυμμετοχι ςτισ δικαςτικζσ λειτουργίεσ είναι, κατά τον Αριςτοτζλθ, απολφτωσ ςθμαντικι για τον οριςμό τθσ ζννοιασ «πολίτθσ». Και ο ίδιοσ ο Πλάτωνασ, άλλωςτε, τόνιηε ςτουσ Νόμουσ ότι θ μθ ςυμμετοχι ςε αυτζσ ιςοδυναμοφςε με μθ ςυμμετοχι ςτο ςφνολο των λειτουργιϊν τθσ πόλθσ («ὁ γὰρ ἀκοινϊνθτοσ ὢν ἐξουςίασ τοῦ ςυνδικάηειν ἡγεῖται τὸ παράπαν τῆσ πόλεωσ οὐ μζτοχοσ εἶναι» 768b 2). Μια πόλθ με ςωςτό ςφςτθμα απονομισ δικαιοςφνθσ, που λειτουργεί με ορκοφσ νόμουσ, αμερολθψία και ελευκερία, διαφυλάςςει τα δικαιϊματα των πολιτϊν (τθν ιςονομία, τθν ιςθγορία και τθν παρρθςία), ςυμβάλλει ςτθν αποφυγι κοινωνικϊν ςυγκροφςεων και αναταραχϊν, και εξαςφαλίηει θρεμία, γαλινθ, αςφάλεια και κατ επζκταςθ τθν ευδαιμονία, που είναι και ο φψιςτοσ ςκοπόσ τθσ πόλθσ. Όλα αυτά όμωσ μποροφν να επιτευχκοφν μόνο με τθ ςυμμετοχι όλων των πολιτϊν ςτισ δικαςτικζσ λειτουργίεσ. Τα παραπάνω αποδεικνφουν, βζβαια, την φπαρξη ενόσ υψηλοφ επιπζδου πολιτιςμοφ, καθϊσ η ζννοια τησ δικαιοςφνησ προχποθζτει ανθρϊπουσ ενάρετουσ, ηθικοφσ και καλλιεργημζνουσ. «πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιοφτων πλῆκοσ ἱκανὸν πρὸσ αὐτάρκειαν ηωῆσ» Ο νζοσ οριςμόσ τθσ πόλθσ ςε ςχζςθ με τον πολίτθ Στθν προθγοφμενθ ενότθτα ο Αριςτοτζλθσ διλωςε πωσ, για να προχωριςει ςτον οριςμό τθσ «πολιτείασ», πρζπει πρϊτα να ορίςει τθν ζννοια «πόλισ», που είναι το «ὅλον» και για να γίνει αυτό, πρζπει να προθγθκεί θ ζννοια του «πολίτθ», που είναι το «μζροσ» του «ὅλου». Αφοφ, λοιπόν, ζδωςε τον οριςμό του πολίτθ, ςυνκζτει Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 11
νζο οριςμό για τθν πόλθ ςε ςχζςθ όμωσ με τον πολίτθ και τθ ςυμβολι του ςτο βαςικό γνϊριςμα τθσ πόλθσ, ςε αυτό τθσ αυτάρκειασ. Η πόλθ, επομζνωσ, είναι: α) το ςφνολο των πολιτϊν που ζχουν το δικαίωμα να ςυμμετζχουν ςτθν πολιτικι και δικαςτικι εξουςία και β) το ςφνολο των πολιτϊν που είναι αρκετοί ςτον αρικμό και ικανοί ςτθν αξιοςφνθ, τθν αρετι (διανοθτικι και θκικι), όχι τυχαίοι και ανάξιοι, ικανοί να εξαςφαλίηουν αυτάρκεια ςτθν πόλθ. Με δεδομζνο ότι πόλθ είναι ζνα ςφνολο πολιτών, που διακζτει εξουςίεσ, διατθρείται ωσ ενιαία ολότθτα που υπθρετεί τον τελικό τθσ ςκοπό, τθν ευδαιμονία, θ οποία όμωσ προχποκζτει αυτάρκεια, γιατί θ αυτάρκεια που επιτυγχάνεται ςτθν πόλθ, όταν ικανοποιοφνται όλεσ οι ανάγκεσ ηωισ, είναι ςυνώνυμθ με τθν ευτυχία, το «εὖ ηῆν». Οι άνκρωποι, ωσ άτομα και ςφνολα, επειδι είναι ελλιπι όντα, είναι δυνατόν να είναι ευτυχείσ, μόνο αν είναι ςε κζςθ να ζχουν επάρκεια, τθν οποία βρίςκουν μζςα ςτθν πόλθ και από τθν πόλθ. Η πολιτικι κοινωνία ωσ πλιρθσ φπαρξθ, που δεν τθσ λείπει τίποτε και μπορεί να εγγυθκεί το «εὖ ηῆν», είναι αποτζλεςμα τθσ ςυνειδθτισ πολιτικισ πράξθσ των πολιτϊν. Ζτςι, ο Αριςτοτζλθσ προοικονομεί τθ ςυνζχεια των αναλφςεϊν του, όπου κα εκκζςει τισ απόψεισ του για τθν ποιότθτα του πολίτθ και του πολιτικοφ και για τα γνωρίςματα του ςπουδαίου πολίτθ και πολιτικοφ άρχοντα. Σε άλλο ςθμείο των Πολιτικῶν (1328b 16) ο Αριςτοτζλθσ διδάςκει ότι: «ἡ πόλισ πλῆκόσ ἐςτιν οὐ τὸ τυχὸν ἀλλὰ πρὸσ ηωὴν αὔταρκεσ, ἐὰν δζ τι τυγχάνῃ τοφτων ἐκλεῖπον, ἀδφνατον ἁπλῶσ αὐτάρκθ τὴν κοινωνίαν εἶναι ταφτθν», και, όπωσ ιδθ ζχει αναφζρει ςτθ 12θ ενότθτα, θ αυτάρκεια τθσ πόλθσ ςυνδζεται με το «εὖ ηῆν», τθν ευδαιμονία των πολιτϊν, και δεν αφορά απλϊσ τα υλικά αγακά και τθν εμπορικι τθσ ανάπτυξθ, αλλά και τθν φπαρξθ αμυντικϊν δυνατοτιτων, ςυςτιματοσ χρθςτισ διοίκθςθσ και απονομισ δικαιοςφνθσ. Ζτςι, θ πόλθ κακίςταται αυτόνομθ ςε όλουσ τουσ τομείσ. Μπιλανάκη Ελευθερία, τηλ. 6977018936, elmpilanaki@sch.gr Σελίδα 12