ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Πρωτόκολλο φύτρωσης, ανάπτυξης και φύτευσης του Ziziphus lotus και των χαρακτηριστικών ειδών του *1520

Συνεργαζόμενοι Φορείς ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Πρωτόκολλο φύτρωσης, ανάπτυξης και φύτευσης του Ziziphus lotus και των χαρακτηριστικών ειδών του *1520 (Δράση C.5 - Επί τόπου και πλησίον τόπου διατήρηση των χαρακτηριστικών ειδών των υπό μελέτη τύπων οικοτόπου) Ανδρέου Μ., Κωνσταντίνου Κ., Χρυσοστόμου Γ., Νεάρχου Α., Κυριάκου Γ., Μούχλης Σ., Χριστοδούλου Χ. Λευκωσία Φεβρουάριος 2017 Βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των οικότοπων προτεραιότητας *1520 και *5220 στο Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς LIFE12 NAT/CY/000758 Το Έργο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE+

Το παρόν κείμενο εκπονήθηκε από τη Μονάδα Διατήρησης της Φύσης του Πανεπιστημίου Frederick στο πλαίσιο του έργου LIFE12 NAT/CY/000758 με τίτλο «Βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων προτεραιότητας *1520 και *5220 στο Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς». Το Έργο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE+. The present report has been prepared by Nature Conservation Unit of the Frederick University in the framework of the project LIFE12 NAT/CY/000758 entitled Improving the conservation status of the priority habitat types *1520 and *5220 at the Rizoelia National Forest Park. The Project is co-funded by the European Commission in the framework of the project LIFE+. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Ανδρέου Μ., Κωνσταντίνου Κ., Χρυσοστόμου Γ., Νεάρχου Α., Κυριάκου Γ., Μούχλης Σ., Χριστοδούλου Χ. 2017. Πρωτόκολλο φύτρωσης, ανάπτυξης και φύτευσης του Ziziphus lotus και των χαρακτηριστικών ειδών του *1520. Πανεπιστήμιο Frederick. Λευκωσία. This document may be cited as follows: Andreou M., Constantinou C., Chrysostomou G., Nearchou A., Kyriacou G., Mouchlis S., Christodoulou Ch. 2017. Report on protocols of seed storage, germination, growth and outplanting of the keystone species. Frederick University. Nicosia. 1

Report on protocols of seed storage, germination, growth and outplanting of the keystone species English Summary The elaboration of the Protocols on germination, growth and outplanting of the targeted species is part of the Concrete Conservation Action C5 (In situ and inter situ conservation of the targeted habitat types keystone species), of the LIFE+ Project Improving the conservation status of the priority habitat types *1520 and *5220 at the Rizoelia National Forest Park (LIFE12 NAT/CY/000758). This report presents data from germination experiments held at the Nature Conservation Unit of Frederick University, as well as from plant growth in the nurseries of the Department of Forests and outplanting seedlings in the field. Zizizphus lotus Final germination percentages are higher at 20 C in darkness. Only half of the seeds germinated in any germination treatment tested. The mortality of the seedlings in the nursery reached 85,5%. The survival of the planted saplings in the field reached 30%. The best period for outplanting Zizizphus lotus saplings is at the end of winter (between November-February), depending on weather conditions. Campanula fastigiata Germination is promoted by light. The final germination percentages are higher at 15 C (77%), with alternating light conditions (12h light/12h dark). Gypsophila linearifolia Most Gypsophila linearifolia s seeds are dormant. Germination is promoted by light. The final germination percentages are higher at 10 C (91%) and 15 C (94%), with alternating light conditions (12h light/12h dark). Herniaria hemistemon Most Herniaria hemistemon s seeds are dormant. Germination is promoted by light (alternating light conditions - 12h light/12h dark) at temperatures from 10 C to 30 C (the highest percentage recorded at 30 C 98%). 2

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή... 4 2. Μεθοδολογία... 5 2.1 Συλλογές σπερμάτων... 5 2.2 Διαδικασία καθαρισμού σπερμάτων... 6 2.3 Πειράματα φύτρωσης... 7 2.4 Παραγωγή φυταρίων στο φυτώριο.... 8 2.5 Διασπορά σπερμάτων των χαρακτηριστικών ειδών του οικότοπου *1520... 10 2.6 Φύτευση φυταρίων για τον εμπλουτισμό του οικότοπου *5220... 10 2.7 Φύτευση φυταρίων για την επαναδημιουργία του οικότοπου *5220... 11 3. Αποτελέσματα... 13 3.1. Πειράματα φύτρωσης... 14 3.2 Παραγωγή φυταρίων στο φυτώριο.... 15 3.3 Διασπορά σπερμάτων των χαρακτηριστικών ειδών του οικότοπου *1520... 16 3.4 Φύτευση φυταρίων για τον εμπλουτισμό του οικότοπου *5220... 17 3.5 Φύτευση φυταρίων για την επαναδημιουργία του οικότοπου *5220... 17 4. Συζήτηση... 18 3

1. Εισαγωγή Το παραδοτέο με τίτλο «Πρωτόκολλο φύτρωσης, ανάπτυξης και φύτευσης του Ziziphus lotus και των χαρακτηριστικών ειδών του *1520», ετοιμάστηκε στο πλαίσιο του έργου LIFE+: «Βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων προτεραιότητας *1520 και *5220 στο Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς» (LIFE 12 NAT/CY/000758 ακρωνύμιο: LIFE RIZOELIA). Κεντρικός στόχος του έργου ήταν η βελτίωση της κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων προτεραιότητας *1520 - Γυψούχες στέπες (Gypsophiletalia) και *5220 - Θαμνώνες με Zizizphus στη Κύπρο, μέσα από τη ποσοτικοποίηση και ανάσχεση των ανθρωπογενών και φυσικών απειλών και πιέσεων, οι οποίες συμβάλλουν στην μακροπρόθεσμη υποβάθμισή τους. Το έργο υλοποιήθηκε στο Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς το μεγαλύτερο μέρος του οποίου ανήκει στο Δίκτυο Natura 2000 και στο οποίο βρίσκονται οι αντιπροσωπευτικότεροι υπό μελέτη οικότοποι στη Κύπρο. Ο οικότοπος *1520 προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή Οδηγία των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ) καθώς περιλαμβάνεται στο Παράρτημα Ι ως οικότοπος προτεραιότητας. Ο οικότοπος αυτός περιλαμβάνει χαμηλούς θαμνώνες σε ξηρά γυψούχα εδάφη με μεγάλα ανοίγματα όπου αναπτύσσονται αποικίες ποωδών ειδών. Τα χαρακτηριστικά γυψόφιλα είδη της Κύπρου είναι τα Campanula fastigiata και Gypsophila linearifolia. Ο οικότοπος *5220 προστατεύεται επίσης από την Ευρωπαϊκή Οδηγία των Οικοτόπων ως οικότοπος προτεραιότητας. Περιλαμβάνει θαμνώνες της Θερμο-Μεσογειακής ζώνης σε περιοχές με ξηρό ή ημιερημικό βιοκλίμα με κυρίαρχο είδος το Ziziphus lotus. Στη σύσταση του οικοτόπου συμμετέχουν χαμηλοί θάμνοι όπως τα είδη Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata, και Phagnalon rupestre. Το παρόν παραδοτέο (πρωτόκολλο), δίνει κατευθυντήριες γραμμές για την φύτρωση των σπερμάτων των χαρακτηριστικών ειδών των υπό μελέτη οικοτόπων (Ziziphus lotus για τον οικότοπο *5220 και Herniaria hemistemon, Campanula fastigiata και Gypsophila linearifolia για τον οικότοπο *1520), όπως επίσης και για την ανάπτυξη και φύτευση φυταρίων του είδους Ziziphus lotus και των συνοδών του ειδών (Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre). 4

2. Μεθοδολογία 2.1 Συλλογές σπερμάτων Οι συλλογές σπερμάτων (Εικόνα 1) για τους σκοπούς του έργου LIFE RIZOELIA έγιναν με βάση το Seed Collecting Manual for Wild Species που ετοιμάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Διατήρησης Σπερμάτων Αυτοφυών Φυτών ENSCONET (European Native Seed Conservation Network), έτσι ώστε να διασφαλιστεί η επιβίωση των φυσικών υποπληθυσμών των υπό μελέτη ειδών. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε καθαρισμός των σπερμάτων στο εργαστήριο της Μονάδας Διατήρησης της Φύσης του Πανεπιστήμιου Frederick. Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται οι συλλογές σπερμάτων ανά είδος. Πίνακας 1: Συλλογές σπερμάτων στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE - RIZOELIA Είδος Ημερομηνία Συλλογής Περιοχή Συλλογής 16/10/2013 Ziziphus lotus Herniaria hemistemon Gypsophila linearifolia Campanula fastigiata Asparagus horridus Noaea mucronata Thymbra capitata Phagnalon rupestre 29/8/2014 10/9/2015 28/9/2016 5/6/2014 1/7/2014 3/7/2015 15/6/2016 5/6/2014 11/6/2014 18/5/2015 7/6/2016 5/6/2014 18/5/2015 7/6/2016 7/10/2014 2/11/2015 8/1/2014 20/11/2015 8/1/2014 29/8/2014 2/11/2015 16/11/2015 8/1/2014 29/4/2015 5/4/2016 Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς Κόρνος Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς 5

Εικόνα 1. Σπέρματα του είδους Ziziphus lotus. 2.2 Διαδικασία καθαρισμού σπερμάτων Η διαδικασία καθαρισμού των σπερμάτων των υπό μελέτη ειδών περιγράφεται αναλυτικά πιο κάτω: Ziziphus lotus: Ο καρπός του είδους χαρακτηρίζεται από ένα κοκκινωπό εξωκάρπιο, ένα εδώδιμο σαρκώδες μεσοκάρπιο και ένα σκληρό ενδοκάρπιο που περιέχει 1-2 σπέρματα. Έγινε αφαίρεση από την δρύπη του σαρκώδους περικάρπιου, αφού βυθίστηκε για 24 ώρες σε χλιαρό νερό. Χρησιμοποιήθηκε σφυρί για το σπάσιμο του σκληρού ξυλώδους ενδοκαρπίου και την πρόσβαση στα σπέρματα που βρίσκονταν στο εσωτερικό του. Δεν παρατηρήθηκε να εμφανίζονται ανασταλτικές ουσίες ή βλαστοκωλήνες (αναστολείς φύτρωσης), αφού επιτυγχάνεται ψηλό ποσοστό φύτρωσης των εμβρύων. Herniaria hemistemon, Campanula fastigiata και Gypsophila linearifolia: Η διαδικασία καθαρισμού των χαρακτηριστικών ειδών του υπό μελέτη οικότοπου *1520 ήταν πιο απλή από αυτή του είδους Ziziphus lotus καθώς οι καρποί των ειδών αυτών άνοιγαν πολύ εύκολα. Η μόνη δυσκολία που αντιμετωπίστηκε ήταν το πολύ μικρό μέγεθος των σπερμάτων του είδους Campanula fastigiata (0,3 mm διάμετρο περίπου), έτσι υποχρεωτικά χρησιμοποιήθηκε στερεοσκόπιο για τον εντοπισμό τους. Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre: Η διαδικασία καθαρισμού των συνοδών ειδών του οικοτόπου *5220 είναι επίσης απλή, πλην του είδους Asparagus horridus (βλ. πιο κάτω). 6

Asparagus horridus: Αμέσως μετά την συγκομιδή αφαιρέθηκε το σαρκώδες περίβλημα των σπερμάτων με την βοήθεια περιστρεφόμενου αναδευτήρα και ξεπλύθηκαν πολύ καλά με νερό. Στη συνέχεια, τοποθετήθηκαν στους 100 o C με αλουσίβα (50% νερό και 50% στάκτη) για 24 ώρες, ώστε να ανοίξει η μικροπύλη. Τα σπέρματα που προέκυψαν από την ολοκλήρωση των σταδίων καθαρισμού αξιοποιήθηκαν για τη διενέργεια πειραμάτων φύτρωσης, αλλά και για την ενίσχυση του οικοτόπου *1520 μέσω της διασποράς σπερμάτων στο πεδίο. 2.3 Πειράματα φύτρωσης Τα πειράματα φύτρωσης (Εικόνα 2) πραγματοποιήθηκαν στο εργαστήριο της Μονάδας Διατήρησης της Φύσης του Πανεπιστήμιου Frederick. Σε κάθε περίπτωση, τα σπέρματα τοποθετούνταν για διάβρεξη ομοιόμορφα, πάνω σε δύο φύλλα διηθητικού χαρτιού, μέσα σε πλαστικά τρυβλία Petri διαμέτρου 6 cm, που περιείχαν 2 ml απεσταγμένου νερού (dh 2O) ή νιτρικού Καλλίου (KNO 3), ανάλογα με το πείραμα. Στη συνέχεια, τα τρυβλία τοποθετούνταν μέσα σε φωτοστεγή μεταλλικά δοχεία, πλην των περιπτώσεων στις οποίες η φύτρωση γινόταν κάτω από φωτεινές πηγές. Σημειώνεται ότι για το είδος Ziziphus lotus, όλα τα σπέρματα επικαλύφθηκαν με TEPPOZYM (Μυκητοκτόνο), λόγω της ταχείας ανάπτυξης μυκήτων οι οποίοι κατέστρεφαν το πείραμα. Η διάβρεξη των σπερμάτων γινόταν πάντοτε, όπως και η παρακολούθηση της φύτρωσης, στον σκοτεινό θάλαμο του εργαστηρίου, κάτω από πράσινο φως ασφαλείας, το οποίο προερχόταν από μια πράσινη λάμπα φθορισμού F 15T8 G.6 15 W Green Photo της General Electric και δύο φίλτρα Plexiglas No 478 και 700 (μέγιστο στα 550 nm, Φωτεινή Ροή στα 400-800 nm: 10 mw. m2) και σε θερμοκρασία 20-25 C. Ως κριτήριο της φύτρωσης θεωρήθηκε η ορατή έξοδος του ριζιδίου. Τα φυτρωμένα σπέρματα απομακρύνονταν από τα τρυβλία μετά από κάθε μέτρηση. Η συχνότητα των μετρήσεων ήταν ανάλογη με το τάχος φύτρωσης. Σε κάθε πειραματική διαδικασία ελέγχονταν περίπου 50 σπέρματα. Το τάχος φύτρωσης εκφράζεται από την τιμή Τ 50 το οποίο αναφέρεται στο χρόνο που απαιτείται για τη φύτρωση του 50% του τελικού ποσοστού φύτρωσης. Το Τ 50 υπολογίστηκε ως: Τ 50 = [(Ν/2 - Ν 1) x (T 2 - T 1) / (N 2 - N 1)] + T 1, όπου Ν = το τελικό ποσοστό φύτρωσης Ν 1 και Ν 2 = τα ποσοστά φύτρωσης που μετρήθηκαν εκατέρωθεν του Ν/2 και Τ 1 και Τ 2 = οι χρόνοι κατά τους οποίους μετρήθηκαν τα Ν 1 και Ν 2, αντίστοιχα (Bewley and Black 1994). Ο έλεγχος της θερμοκρασιακής εξάρτησης της φύτρωσης πραγματοποιήθηκε σε θαλάμους ελεγχόμενης θερμοκρασίας (KB 240, KBW 240, KBWF 240 - BINDER, Germany) όπου η θερμοκρασία διατηρείται σταθερή με απόκλιση 0,1 C. Σε όλες τις περιπτώσεις, η θερμοκρασία ελεγχόταν με θερμόμετρο μεγίστου ελαχίστου ή/και με ψηφιακό καταγραφέα θερμοκρασίας. Οι συνθήκες φύτρωσης των σπερμάτων που εξετάστηκαν ήταν: Ziziphus lotus: - 5, 10, 15, 20, 25, 30 και 35 C στο σκοτάδι 7

- 20 και 25 C σε εναλλασσόμενο λευκό φως σκοτάδι (12h 12h). - 20 και 25 C στο σκοτάδι, διαβρεγμένα με KNO 3. Campanula fastigiata: - 5, 10, 15, 20, 25, και 30 C στο σκοτάδι. - 10, 15, 20, 25, και 30 C σε εναλλασσόμενο λευκό φως σκοτάδι (12h 12h). Gypsophila linearifolia: - 5, 10, 15, 20, 25, και 30 C στο σκοτάδι. - 5, 10, 15, 20, 25, και 30 C σε εναλλασσόμενο λευκό φως σκοτάδι (12h 12h). Herniaria hemistemon: - 5, 10, 15, 20, 25, και 30 C στο σκοτάδι. - 10, 15, 20, 25, και 30 C σε εναλλασσόμενο λευκό φως σκοτάδι (12h 12h). Εικόνα 2. Σπέρματα των υπό μελέτη ειδών σε τρυβλία Petri σε θαλάμους φύτρωσης. 8

2.4 Παραγωγή φυταρίων στο φυτώριο. Για την δημιουργία φυταρίων στο φυτώριο ακολουθήθηκε η εξής διαδικασία: Ziziphus lotus Εγγενής πολλαπλασιασμός Πραγματοποιήθηκε άμεση σπορά με την αφαίρεση του ενδοκάρπιου, πριν χαθεί η περιεχόμενη υγρασία του σπέρματος, σε βάθος 1 cm σε χαρτόκυβους μήκους 6 cm και διάμετρου 3 cm. Οι χαρτόκυβοι τοποθετήθηκαν σε θερμοκήπιο προβλάστησης με ελεγχόμενη θερμοκρασία αέρα (30 C ± 5%). Περίοδος σποράς: Αρχές Οκτωβρίου. Το υπόστρωμα στους χαρτόκυβους ήταν μείγμα από 80% εμπλουτισμένη τύρφη τύπου TKS2 και 20% γεωργικό περλίτη. Φυτεύτηκαν 20000 σπέρματα σε 10000 χαρτόκυβους. Σε κάθε χαρτόκυβο τοποθετήθηκαν 2 σπέρματα, τα οποία δεν έτυχαν οποιασδήποτε άλλης μεταχείρισης. Τα σπέρματα στους χαρτόκυβους ποτίζονταν ελαφριά και καθημερινά μέχρι την φύτρωση. Μετά την εμφάνιση των αρτιβλάστων, το πότισμα γινόταν κάθε 2 μέρες και μετά κάθε 3 μέρες. Καμία λίπανση δεν έγινε μέχρι την μεταφύτευση. Τα αρτίβλαστα ριζοποτίζονταν με μυκητοκτόνα τύπου Rovlar και Belley με συχνότητα ένα ριζοπότισμα κάθε 15 μέρες. Αρχές Μαρτίου του επόμενου έτους πραγματοποιήθηκε μεταφύτευση των φυταρίων σε δοχεία 1,4 λίτρων με υπόστρωμα 90% φυτόχωμα προερχόμενο από δασικά οικοσυστήματα (περιέχει μυκόριζα) που είχε εμπλουτιστεί με 10% οργανικό χώμα (κομπόστα). Αρχές Απριλίου τα φυτάρια που επιβίωσαν μεταφυτεύτηκαν σε δοχεία 6 λίτρων. Αγενής πολλαπλασιασμός Παράλληλα με τον εγγενή πολλαπλασιασμό έγινε προσπάθεια ρίζωσης με αγενή πολλαπλασιασμό. Χρησιμοποιήθηκαν 3000 μοσχεύματα. Τα μισά προέρχονταν από νεαρές αναπτύξεις της τελευταίας περιόδου και τα άλλα από βλαστούς ενός έτους. Κάθε τύπος μοσχεύματος χωρίστηκε σε τρεις ομάδες των 500 μοσχευμάτων και στις οποίες χορηγήθηκαν διαφορετικές αναλογίες ορμόνης ινδουβουτιρικού οξέος (indole 3 butiric acid). Χρησιμοποιήθηκαν συγκεντρώσεις 2000 ppm, 2500 ppm και 3000 ppm. Τα μοσχεύματα τοποθετήθηκαν σε χαρτόκυβους μήκους 6 cm και διάμετρου 3 cm σε θάλαμο ριζοβολίας μοσχευμάτων με σχετική υγρασία 95% και θερμοκρασία 20 C ±5% για περίοδο 4 μηνών (Σεπτέμβριο - Δεκέμβριο). Το υπόστρωμα που χρησιμοποιήθηκε ήταν μείγμα με 80% γεωργικό περλίτη και 20% αδρανής φυτική ουσία. Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre Ακολουθήθηκε παρόμοια διαδικασία μεθοδολογίας για την ανάπτυξης φυταρίων Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre με το είδος Ziziphus lotus. Στα είδη αυτά έγινε μόνο μία μεταφύτευση σε δοχεία 1,4 λίτρων. Η συχνότητα ποτίσματος όμως διέφερε και προσαρμοζόταν ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Συγκεκριμένα, τα φυτάρια Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre ποτίζονταν περίπου κάθε 20 μέρες, ενώ φυτά του είδους Asparagus horridus κάθε 2-3 μέρες. Συνολικά φυτεύτηκαν 1700 σπέρματα Asparagus horridus, 700 σπnoaea mucronata και 1060 σπέρματα Phagnalon rupestre. Τέλος, έχουν φυτευτεί πέρα από 6000 σπέρματα Thymbra capitata για να εξασφαλιστεί ικανοποιητικός αριθμός φυτών θυμαριού, αφού παρουσίαsε μεγάλο αριθμό άγονων σπερμάτων (Εικόνα 3). 9

Εικόνα 3. Παρατήρηση άγονων σπερμάτων Thymbra capitata στο στερεοσκόπιο. 2.5 Διασπορά σπερμάτων των χαρακτηριστικών ειδών του οικότοπου *1520 H διασπορά σπερμάτων (Εικόνα 4) των χαρακτηριστικών ειδών του οικοτόπου *1520 (Campanula fastigiata και Gypsophila linearifolia) αλλά και της Herniaria hemistemon πραγματοποιήθηκε σε επιλεγμένες θέσεις, τόσο για την ενίσχυση όσο και για την αποκατάσταση του συγκεκριμένου οικοτόπου. Η περίοδος διασποράς ήταν το διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου, λίγο πριν την έναρξη των βροχοπτώσεων. Τα σπέρματα είτε αφέθηκαν ελεύθερα στο υπόστρωμα ή τοποθετήθηκαν σε αβαθή αυλάκια που έγιναν με κατάλληλο εργαλείο και στη συνέχεια σκεπάστηκαν με πολύ μικρή ποσότητα χώματος. 2.6 Φύτευση φυταρίων για τον εμπλουτισμό του οικότοπου *5220 Η αποκατάσταση του οικοτόπου *5220 έλαβε χώρα με τη φύτευση ατόμων του είδους Ziziphus lotus και των χαρακτηριστικών συνοδών ειδών του οικότοπου (Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre). Οι φυτεύσεις ενίσχυσαν τα υφιστάμενα άτομα Ziziphus lotus αλλά και τα συνοδά είδη του οικοτόπου *5220. Η αποκατάσταση κρίθηκε απαραίτητη σε σημεία όπου ο υπό μελέτη οικότοπος έχει υποβαθμιστεί κυρίως με την είσοδο εισβλητικών ειδών ή/και την φύτευση πεύκων στο πλαίσιο παλαιότερων δασώσεων. 10

Η διάνοιξη λάκκων έγινε με εκσκαφέα (DIGGER), με τη χρήση του οποίου δεν αλλοιώνεται μόνιμα το ανάγλυφο και η αυτοφυής βλάστηση. Οι λάκκοι είχαν διαστάσεις 40 cm βάθος και 40 cm διάμετρο. Ανοίχθηκαν κατά ομάδες, όπου ο αριθμός των λάκκων σε κάθε ομάδα διέφερε, καθώς σε διαφορετικές περιοχές υπήρχαν διαφορετικές ανάγκες για ενίσχυση του οικοτόπου. Δημιουργήθηκαν ομάδες των πέντε λάκκων και ομάδες των τριών λάκκων με απόσταση 1 m μεταξύ τους. Οι φυτεύσεις έγιναν κατά τους μήνες Νοέμβριο 2014, Νοέμβριο 2015 και Νοέμβριο 2016. Σε θέσεις που κρίθηκε αναγκαίο έγινε χρήση φυτοχώματος. Κατά τους μήνες Απρίλιο-Μάιο έγινε φροντίδα των λεκανών και αφαίρεση της ανεπιθύμητης, ανταγωνιστικής βλάστησης. Συνολικά ανοίχθηκαν 815 λάκκοι. Για αποτροπή της διάβρωσης κατασκευάστηκαν ξερολιθιές μήκους 20 m σε επιλεγμένα σημεία των θέσεων εμπλουτισμού του οικοτόπου *5220. Εικόνα 4. Διασπορά σπερμάτων Campanula fastigiata και Gypsophila linearifolia σε επιλεγμένες θέσεις. 2.7 Φύτευση φυταρίων για την επαναδημιουργία του οικότοπου *5220 H επαναδημιουργία του οικοτόπου *5220 επιλέχθηκε να γίνει σε θέσεις που παλαιότερα υπήρχαν βάσιμες ενδείξεις ότι κυριαρχούσε ο συγκεκριμένος οικότοπος, αλλά παράλληλα η επαναδημιουργία του οικοτόπου να μην προκαλούσε καταστροφή ή απώλεια άλλης φυσικής βλάστησης. Συγκεκριμένα, επιλέχθηκε μια περιοχή που παλαιότερα αποτελούσε καλλιέργεια σιτηρών, μια μπαζωμένη περιοχή και μία αντιπυρική λωρίδα, η οποία κρίθηκε ότι δεν εξυπηρετεί πλέον τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε. Η δημιουργία νέου οικοτόπου *5220 κατά μήκος της αντιπυρικής λωρίδας συμβάλλει επίσης στην μείωση του κατακερματισμού και αυξάνει τη συνεκτικότητα του υπό μελέτη οικοτόπου αφού συνδέει της θέσεις αποκατάστασης του οικοτόπου *5220 (βλ. κεφ. 2.6). Η επαναδημιουργία του οικοτόπου *5220 έλαβε χώρα με τη φύτευση ατόμων του είδους Ziziphus lotus και των χαρακτηριστικών συνοδών ειδών του οικότοπου (Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre) σε ομάδες. Πριν τις φυτεύσεις πραγματοποιήθηκαν μικρής 11

κλίμακας εργασίες προετοιμασίας του εδάφους (πιλοτική καταπολέμηση Oxalis pes-caprae, απομάκρυνση μπάζων κλπ). Η μεθοδολογία διάνοιξης των λάκκων και η περίοδος φύτευσης είναι όμοια με το Κεφ. 2.6. Οι λάκκοι ανοίχθηκαν (Εικόνα 6) κατά ομάδες των πέντε, των οκτώ και των δέκα, με απόσταση 1 m μεταξύ τους. Σε θέσεις που κρίθηκε αναγκαίο έγινε χρήση φυτοχώματος. Οι φυτεύσεις πραγματοποιήθηκαν κατά τους μήνες Νοέμβριο 2014, Νοέμβριο-Δεκέμβριο 2015 και Νοέμβριο 2016. Αντικαταστάσεις των ξηράνσεων έγιναν τον Φεβρουάριο του 2016.Κατά τους μήνες Απρίλιο-Μάιο έγινε φροντίδα των λεκανών και αφαίρεση της ανεπιθύμητης ανταγωνιστικής βλάστησης. Συνολικά ανοίχθηκαν 2085 λάκκοι. Για αποτροπή της διάβρωσης του εδάφους κατασκευάστηκαν ξερολιθιές συνολικού μήκους 30 m στην περιοχή της Άλωνας και 70 m στο ΕΔΠΡ. Από τον Μάιο μέχρι τον Νοέμβριο, ανά 15 ημέρες, πραγματοποιούνται ποτίσματα τόσο στο ΕΔΠΡ, όσο και στην περιοχή της Άλωνας. Εικόνα 5. Εργασίες διαμόρφωσης του εδάφους σε μία θέση επαναδημιουργίας του οικοτόπου *5220. 12

Εικόνα 6. Διάνοιξη λάκκων. Εικόνα 7. Φροντίδα λεκανών. 13

3. Αποτελέσματα 3.1. Πειράματα φύτρωσης Παρατίθενται παρακάτω τα αποτελέσματα φύτρωσης των ειδών που εξετάστηκαν: Ziziphus lotus Η φύτρωση του είδους ευνοείται σε θερμοκρασία 20 C και 25 C στο σκοτάδι. Βέλτιστη θερμοκρασία φύτρωσης θεωρείται οι 20 C. Από τα αποτελέσματα φαίνεται πως δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ της διάβρεξης των σπερμάτων με απεσταγμένο νερό (dh 2O) ή με νιτρικό κάλλιο (KNO 3), αφού το ποσοστό φύτρωσης είναι σχεδόν παρόμοιο (50,9% και 52%, αντίστοιχα, στους 20 C). Τα αντίστοιχα Τ50 ήταν 18 και 15,2 ημέρες. Τα πειράματα στους 25 C στο σκοτάδι είχαν ποσοστά φύτρωσης λίγο χαμηλότερα (~40%) από αυτά στους 20 C. Campanula fastigiata Τα σπέρματα της Campanula fastigiata είναι ως επί το πλείστον ληθαργικά, αφού στο σκοτάδι φυτρώνουν μόνο σε ποσοστό 19% στους 20 C. Η φύτρωση προωθείται με λευκό φως. Συγκεκριμένα, σε θερμοκρασίες 15, 20 και 25 C, σε εναλλασσόμενο λευκό φως σκοτάδι (12h 12h) καταγράφονται ποσοστά φύτρωσης από 67-77%. Σε χαμηλότερες ή ψηλότερες θερμοκρασίες τα ποσοστά φύτρωσης μειώνονται. Το ψηλότερο ποσοστό φύτρωσης των σπερμάτων του είδους καταγράφηκε στους 15 C (12h φως/12h σκοτάδι 77%). Το αντίστοιχο Τ50 ήταν 9,5 ημέρες. Gypsophila linearifolia: Τα σπέρματα της Campanula fastigiata είναι όλα ληθαργικά (μηδενικά ποσοστά φύτρωσης στο σκοτάδι). Η φύτρωση προωθείται με λευκό φως, όπως και στην Campanula fastigiata. Συγκεκριμένα, σε θερμοκρασίες 15, 20 και 25 C, σε εναλλασσόμενο λευκό φως σκοτάδι (12h 12h) καταγράφονται ποσοστά φύτρωσης από 80-94%. Σε χαμηλότερες ή ψηλότερες θερμοκρασίες τα ποσοστά φύτρωσης μειώνονται. Το ψηλότερο ποσοστό φύτρωσης του είδους καταγράφηκε στους 15 C (12h φως/12h σκοτάδι 94%). Το αντίστοιχο Τ50 ήταν 8,3 ημέρες. Herniaria hemistemon Τα σπέρματα της Herniaria hemistemon είναι ως επί το πλείστον ληθαργικά, αφού στο σκοτάδι φυτρώνουν μόνο σε ποσοστό 28% στους 20 C. Η φύτρωση προωθείται επίσης με λευκό φως. Η φύτρωση του είδους ευνοείται σε όλες τις θερμοκρασίες που εξετάστηκαν (10, 15, 20, 25 και 30 C) όταν τα σπέρματα βρίσκονταν σε εναλλασσόμενο λευκό φως σκοτάδι (12h 12h). Το υψηλότερο ποσοστό φύτρωσης καταγράφηκε στους 30 C (98%). Το αντίστοιχο Τ50 ήταν 2,4 ημέρες. Στις υπόλοιπες θερμοκρασίες (10, 15, 20 και 25 C) το ποσοστό φύτρωσης παρέμεινε πολύ ψηλό (92%, 92%, 93% και 92% αντίστοιχα). Γρηγορότερο τάχος φύτρωσης (Τ 50=1,2) καταγράφηκε στους 20 C. 14

3.2 Παραγωγή φυταρίων στο φυτώριο. Ziziphus lotus Εγγενής πολλαπλασιασμός Κατά τον εγγενή πολλαπλασιασμό, παρατηρήθηκε ικανοποιητικό ποσοστό φύτρωσης (60%), 25 μέρες μετά τη φύτευση. Από τις πρώτες εβδομάδες βλάστησης, τα αρτίβλαστα (Εικόνα 8)αναπτύσσουν μακρύ ριζικό σύστημα. Φυτά 20 ημερών, με ύψος φυτού 2 cm ανέπτυξαν 20 cm μήκος ριζικού συστήματος. Τα περισσότερα ριζίδια εντοπίζονται στο άκρο του ριζικού συστήματος. Η παραμικρή μετακίνηση φυτών είχε ως αποτέλεσμα την αποκοπή μέρους του κάτω μέρους του ριζικού συστήματος, που οδηγούσε τελικά στην ξήρανση των φυτών. Στο φαινόμενο αυτό οφείλεται η μεγάλη απώλεια φυτών κατά τις μεταφυτεύσεις. Κατά την πρώτη μεταφύτευση, μετά από ένα μήνα είχε επιβιώσει μόνο το 48% των φυτών. Κατά την δεύτερη μεταφύτευση επιβίωσε μόνο το 50%. Σημειώνεται ότι, μετά από 8 μήνες, μικρός αριθμός φυτών που είχαν ξεραθεί, έδειξαν σημεία ανάκαμψης (παρατηρήθηκε αναγέννηση από την ρίζα). Συνολικά παρήχθησαν 2900 φυτάρια Ziziphus lotus. Εικόνα 8. Αρτίβλαστα Ziziphus lotus στο φυτώριο. 15

Αγενής πολλαπλασιασμός Η εφαρμογή αγενούς πολλαπλασιασμού στο είδος Ziziphus lotus δεν έδωσε οποιαδήποτε αποτελέσματα (ποσοστό επιτυχίας 0%). Σε μερικά από τα μοσχεύματα παρατηρήθηκε ανάπτυξη κάλλου. Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre Τα είδη Noaea mucronata και Phagnalon rupestre παρουσίασαν υψηλά ποσοστά επιτυχίας κατά την ανάπτυξή τους στο φυτώριο (95% επιτυχία). Η επιτυχής φύτρωση στο είδος Asparagus horridus άγγιξε το 60%. Το είδος Thymbra capitata παρουσίασε πολύ μικρά ποσοστά επιτυχίας, όχι λόγω αδυναμίας ανάπτυξης ή μη κατανόησης των αναγκαίων συνθηκών φύτρωσής του, αλλά λόγω του γεγονότος ότι τα σπέρματα ήταν άγονα (μη γονιμοποιημένα). Συνολικά παρήχθησαν: 1008 φυτάρια αγρελιάς (Asparagus horridus), 598 φυτάρια θυμάρι (Thymbra capitata), 1010 φυτάρια ασπροθύμαρο (Phagnalon rupestre) 660 φυτάρια αντρούκλιαγρο (Noaea mucronata). Εικόνα 9. Φυτάρια Thymbra capitata στο φυτώριο. 3.3 Διασπορά σπερμάτων των χαρακτηριστικών ειδών του οικότοπου *1520 Για την ενίσχυση και αποκατάσταση του οικοτόπου *1520, έχουν διασπαρθεί 13000 σπέρματα Gypsophila linearifolia, 1100 σπέρματα Campanula fastigiata και 9000 σπέρματα Herniaria hemistemon σε συνολική έκταση 1 ha. H προβλεπόμενη με βάση το έργο έκταση ενίσχυσης και 16

αποκατάστασης ήταν 0,2 ha. Συγκεκριμένα, έχει πραγματοποιηθεί διασπορά σπερμάτων σε πέντε θέσεις: δύο θέσεις αποκατάστασης και τρεις θέσεις ενίσχυσης. 3.4 Φύτευση φυταρίων για τον εμπλουτισμό του οικότοπου *5220 Για τον εμπλουτισμό και την επαναδημιουργία του οικοτόπου *5220 έχουν φυτευτεί συνολικά 2520 Ziziphus lotus, 490 Asparagus horridus, 270 Thymbra capitata, 395 Phagnalon rupestre και 320 Noaea mucronate, συμπεριλαμβανομένων των φυτών που χρησιμοποιήθηκαν για αναπληρώσεις. Το ποσοστό επιτυχούς εγκατάστασης φυταρίων στο πλαίσιο εμπλουτισμού του οικοτόπου *5220 είναι: 29,4% για το είδος Ziziphus lotus, 28,7% για το Asparagus horridus, 60% για το Noaea mucronata, 79,5% για το Thymbra capitata και 92% για το Phagnalon rupestre. 3.5 Φύτευση φυταρίων για την επαναδημιουργία του οικότοπου *5220 Το ποσοστό επιτυχούς εγκατάστασης φυταρίων στο πλαίσιο επαναδημιουργίας του οικοτόπου *5220 είναι: 30,7% για το είδος Ziziphus lotus, 56,3% για το Asparagus horridus, 87,9% για το Noaea mucronata, 98,1% για το Thymbra capitata και 92,1% για το Phagnalon rupestre. Εικόνα 10. Φύτευση φυταρίων για την επαναδημιουργία του οικότοπου *5220. 17

4. Συζήτηση Στο πλαίσιο της Δράσης C5, έχει αποκτηθεί σημαντική νέα γνώση όσο αφορά στη φύτρωση των ειδών Ziziphus lotus, Campanula fastigiata, Gypsophila linearifolia και Herniaria hemistemon. Τα σπέρματα του Ziziphus lotus είναι σκληροπεριβληματικά και απαιτείται η διάρρηξη του καρπού με μηχανικό τρόπο για την είσοδο του νερού σε αυτό. Εντούτοις, μεγάλο μέρος των σπερμάτων δεν φύτρωσε, παρά τις διαφορετικές συνθήκες (θερμοκρασίας, φωτός και υποστρώματος) που εξετάστηκαν. Τα υπόλοιπα τρία είδη (είδη του οικοτόπου *1520) παράγουν σπέρματα πολύ μικρού μεγέθους στοιχείο που δικαιολογεί την απαίτησή τους σε λευκό φως για την προώθησή της φύτρωσής τους. Τα σπέρματα των ειδών Campanula fastigiata, Gypsophila linearifolia και Herniaria hemistemon προϋποθέτουν να βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους (όχι θαμμένα), ούτως ώστε όταν διαβρεχθούν να ξεκινήσει η φύτρωσή τους. Στην ίδια δράση εντάχθηκε η παραγωγή φυταρίων των ειδών Ziziphus lotus, Asparagus horridus, Noaea mucronata, Thymbra capitata και Phagnalon rupestre. Γενικά, η ανάπτυξη των εν λόγω φυτών στο φυτώριο δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερα προβλήματα πέρα από το είδος Ziziphus lotus. Το συγκεκριμένο είδος, αν και παρουσίασε ικανοποιητικά ποσοστά δημιουργίας αρτιβλάστων από σπέρματα, στη συνέχεια παρατηρήθηκε μεγάλη θνησιμότητα, σε κάθε στάδιο μεταφύτευσης που έλαβε χώρα. Ενδεχομένως οι απώλειες αυτές να οφείλονται στον τραυματισμό ή αποκοπή του ριζικού συστήματος κατά τις μεταφυτεύσεις. Επιπρόσθετα, οι προσπάθειες που έγιναν για αγενή πολλαπλασιασμό του Ziziphus lotus μέσω μοσχευμάτων δεν ευόδωσαν, παρόλο που εξετάστηκαν τρεις διαφορετικές συγκεντρώσεις συγκεκριμένης ορμόνης και μοσχεύματα δύο διαφορετικών ηλικιών. Σε κάθε περίπτωση ο αγενής πολλαπλασιασμός του είδους χρήζει περαιτέρω μελέτης. Η εγκατάσταση των φυτών στο πεδίο, στο πλαίσιο των Δράσεων C3 και C6 του ίδιου έργου, παρουσίασε υψηλά ποσοστά επιτυχίας, πλην και πάλι του είδους Ziziphus lotus. Το ποσοστό επιτυχούς εγκατάστασής του άγγιξε το 33%. Το ποσοστό όμως δεν διαφέρει από αντίστοιχες προσπάθειες που έγιναν στην Ισπανία, όπως υποστήριξε το μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής Dr Reyes Tyrado. Το Τμήμα Δασών, μέσω του After LIFE Cnservation Plan, θα παρακολουθεί την ανάπτυξη των φυτών και θα εξασφαλίσει την παρουσία τουλάχιστον ενός φυτού Ziziphus lotus σε όλες τις ομάδες φυτών που δημιουργήθηκαν στις θέσεις όπου εφαρμόσθηκαν οι Δράσεις C3 και C6 (βλέπε «Έκθεση με τα αποτελέσματα της επανεγκατάστασης του οικοτόπου *5220, στο Εθνικό Δασικό Πάρκο Ριζοελιάς»). Όσο αφορά στην ενίσχυση και αποκατάσταση του οικοτόπου *1520, μέσω της διασποράς σπερμάτων των ειδών Gypsophila linearifolia, Campanula fastigiata και Herniaria hemistemon, σημειώνεται ότι δεν έχουν παρατηρηθεί οποιαδήποτε φυτά Gypsophila linearifolia, Campanula fastigiata ή Herniaria hemistemon, τουλάχιστον στις περιοχές αποκατάστασης του οικοτόπου, στις οποίες εύκολα θα μπορούσαν να παρατηρηθούν αφού στις συγκεκριμένες θέσεις δεν απαντούσαν τα εν λόγω είδη. Τα γεγονός αυτό φαίνεται να συνδέεται άμεσα με τις χαμηλές βροχοπτώσεις των ετών αναφοράς. Σε κάθε περίπτωση, τα σπέρματα παραμένουν στο έδαφος, ενισχύουν την εδαφική τράπεζα και αναμένεται ότι όταν παρουσιαστούν οι κατάλληλες συνθήκες θα φυτρώσουν. 18