ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ* DAYVASSOS ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΝ * ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΝΟΝ ΤΟΜΟ* Ι<Γ'. ΑΙ>. 3 (ΙΟΥΛΙΟ* -*<ΠΤ<Μ&ΝΟ 1*7^ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΩ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ό άνθρωπος στή σύγχρονη εποχή (Μελέτη) ΓΡ. ΚΑΣΙΜΑΤΗ... Ό χριστιανισμός, ή κοινωνική έξέλιξις καί το δίκαιον (Μελέτη) ΔΗΜ. ΚΟΥΡΕΤΑ....Ή ψυχαναλυτική ερμηνεία τής αρχαίας τραγωδίας (Μελέτη) ΒΑΣ. ΛΑΖΑΝΑ Ή αρχαία επιγραμματική ποίηση καί οί συλλογές επιγραμμάτων (Μελέτη) ΓΕΩΡΓ. ΔΗΜΗΤΡΡΚΑΛΛΗ, Οί κατά τον IT' αΐώνα μητροπολίτες Παροναξίας (Μελέτη) ΙΩ. ΑΙΛΙΑΝΟΥ... "Ο Pierre Fauchard πατήρ τής νεωτέρας οδοντιατρικής (Μελέτη) Ρ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Τα «Στοιχεία ηθικής» τοϋ Βενιαμίν Λεσβίου καί ή παιδεία τής ΝΑ. Ευρώπης (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ Έκθεσις περί τής έν Έπτανήσω καταστάσεως έπί αρμοστείας Μαίτλανδ κατά τάς παραμονάς τής Ελληνικής επαναστάσεως (Μελέτη) Ι. ΖΕΓΚΙΝΗ 'Ανέκδοτα από τήν ζωήν τοϋ Θεοδώρου Κολοκοτρώνη (Μελέτη) Μ. ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ Διορθώσεις σέ κείμενα τής δημώδους λογοτεχνίας (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ Σύμμεικτα Φιλολογικά: "Αγνωστον έλεγείον είς 'Αλέξανδρον ΣοΟτσον (Μελέτη) ΧΡΟΝΙΚΑ Γ.0.Ζ Τής Συντάξεως (Χρονικόν). Ό Φ.Σ. «Παρνασσός» δια τήν Κύπρον (Χρονικόν) + Έκδοσις Βυζαντινών Φιλοσόφων (Χρονικόν) μ.μ Ό τρίτος τόμος τής «Φιλοσοφίας» τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών (Σημείωμα) μ.μ.... Ιταλική βιβλιογραφία τής Νεοελληνικής λογοτεχνίας (1900 1970) (Σημείωμα) μ.μ.... 'Από τήν κίνησιν τοΰ Φ. Σ. «Παρνασσός» (Αελτίον αριθ. 21, Ιούλιος Σεπτέμβριος 1974) (Χρονικόν). Νέα δημοσιεύματα (Χρονικόν)
Π Α Ρ ΚΑ f S Ο * ΙΑΦΑΦΝΚΦΗ Π<Ν*ΑΙΚ*Η ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΚΙΑΚ «ΚΛΙΑ4ΚΚΗ4Κ Ιδιοκτήτης: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 'Αθήναι (Τ Τ. 124) Επιτροπή Συντάξεως: Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού Έκδότης-Διευθυντής Συντάξεως: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103) Γραμματεύς Συντάξεως : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Προϊστάμενος τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεΐζάνη 5, Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 60 (Ν. Δ. 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 240 Εξωτερικού Δολ. 12 Δια Συλλόγους, Σχολεία, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς Δρχ. 300 Δια Τράπεζας, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 350 Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.
PA^KA**^* ΤΟΜΟΣ IT' ΙΟΥΛΙΟΣ Σ<ΡΤ<Μ&ΝΟΣ ]ï7k ANO. 3 ΙΩΑΝΝΟΥ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγητού Πανεπιστημίου Άκαδημαϊκοϋ Προέδρου Φ.Σ. «Παρνασσός» Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Ή ζωή του συγχρόνου ανθρώπου χαρακτηρίζεται άπο δ,τι γενικώς όνομάζομε πρόοδο. Πρόοδος είναι ή διαδικασία εκείνη, όπου πάντοτε και κατ' α νάγκην το μεταγενέστερο σημείο μιας σειράς μορφών και δημιουργημάτων είναι καλύτερο άπο το προγενέστερο. Έτσι το σύγχρονο άροτρο εϊναι καλύτερο άπό το προηγούμενο, το παλαιότερο. Ή πρόοδος όμως αυτή περιορίζεται και ισχύει μόνον μέσα στον τομέα της τεχνικής και δεν περιλαμβάνει ούτε τον τομέα της ηθικής οΰτε τον τομέα τής αισθητικής. Τόσον στην ηθική όσον και στην αισθητική ζωή του άνθρωπου δεν δυνάμεθα να εϊπωμεν ότι κατ' ανάγκην τό μεταγενέστερον είναι οπωσδήποτε καλύτερον άπό το προγενέστερον. 'Ακριβώς εδώ έγκειται μία άπό τις βαθειές αντινομίες στή ζωή του συγχρόνου άνθρωπου, δτι δηλαδή, ενώ ή πρόοδος στή τεχνική και μηχανική σφαίρα τής ζωής του είναι αναμφισβήτητη, στην ηθική και αισθητική σφαίρα ô σύγχρονος άνθρωπος παρουσιάζει μεγάλη ακαταστασία, ασυνέπεια και κάποτε μειωμένη αξιοπρέπεια. Έξ άλλου όμως οι αγώνες του συγχρόνου άνθρωπου για τήν πολιτική του ελευθερία ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο σκληροί και συνεπείς όσο είναι σήμερα, αν και πολλές φορές ή ζητούμενη έννοια τής πολιτικής ελευθερίας παρουσιάζεται ώς κάτι διφορούμενο. Ή αισθητική ακαταστασία και αμορφωσιά του συγχρόνου άνθρωπου εϊναι ενα αναμφισβήτητο γεγονός. Ό σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται νά εχη χάσει τα αισθητικά του μέτρα και γι' αυτό ή αισθητική διαμόρφωση του περιβάλλοντος του δεν είναι πλέον άπό τα κύρια προβλήματα τής ζωής του. Ικανοποιείται μόνον άπό τή μηχανική διαμόρφωση τών πραγμάτων. "Αν μάλιστα θελήσωμε νά είδικεύσωμε το θέμα τοοτο και νά τό παρακολουθήσωμε στή σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, βλέπομε τότε ότι οί σημερινοί Έλληνες έχασαν τήν παραδεδομένη αισθητική των και αδιαφορούν σχεδόν για τήν αισθητική διαμόρφωση τής κατοικίας των και του περιβάλλοντος των. Ή διάβρωση τής παραδεδομένης αισθητικής εκτείνεται μάλιστα τόσον πολύ, ώστε δεν κατέστρεψε μόνον τήν Πρωτεύουσα άλλα 21
324 Σοφοκλής και ό Ευριπίδης συγκλονίζονται από βαθύτατα μεταφυσικά βιώματα και ή ποίηση των εκφράζει ακριβώς τα βιώματα των αυτά. Έξ άλλου όσα και αν λέγωνται περί της ποιήσεως στην εποχή μας και δσα ποιήματα και αν γράφωνται ενα πράγμα είναι βέβαιον, ότι ή εποχή μας δεν έχει ποίηση ούτε και φαντασία καί τοϋτο διότι δεν έχει ακριβώς μεταφυσικά βιώματα. Επίσης ό Δάντης καί ό Σαίξπηρ καθώς καί ό Γκαίτε είναι μεγάλοι ποιηταί γιατί κατακλύζονται ή ψυχή καί το πνεύμα τους από μεταφυσικά βιώματα καί οράματα, καταυγάζονται από ενα φως πού έρχεται άπο έναν άλλον κόσμο. Ίο ίδιο ισχύει καί για τον Γκρέκο, τον Θεοτοκόπουλο, τον μεγάλο Έλληνα ζωγράφο, ό όποιος ξεπέρασε τήν εποχή του με το έργο του καί κατορθώνει να εϊναι σύγχρονος σε κάθε εποχή. Ό Θεοτοκόπουλος ξεπέρασε τήν αΐσθηματολογία της 'Αναγεννήσεως καθώς επίσης καί τήν υπερτροφία του σώματος όπου είχε καταλήξει ή 'Αναγέννηση κατ' αντίδραση προς τήν λιποσαρκία του Μεσαίωνος. Οι μορφές του Γκρέκο έρχονται άπό έναν άλλο κόσμο, ομιλούν μια γλώσσα αιώνια καί γι' αυτό μας αγγίζουν τόσο έντονα. Έξ άλλου ή βαθύτατη σχέση μεταξύ μεταφυσικής καί μουσικής εκφράζεται κλασσικά στον Μπαχ, ακόμη δέ στον Μότσαρτ καί στον Μπετόβεν. Έτσι ή μουσική του Μπαχ μας οδηγεί στον περίβολο της θεϊκής παρουσίας, αισθανόμαστε ότι οι φθόγγοι του Μπαχ μας ανοίγουν μια βαθύτατη προοπτική, ή οποία οδηγεί κατ' ευθείαν προς τήν παρουσία του Θεού. Έν αντιθέσει προς αυτόν τον μεταφυσικό πλούτο της δημιουργίας στην ποίηση, στην ζωγραφική καί στή μουσική ό σύγχρονος άνθρωπος ή μάλλον ολόκληρη ή σύγχρονη άνθρωπότης έχει περιπέσει σέ μια πεζότητα καί έπιπέδωση άγνωστη ως τώρα στην ιστορία. 'Ακόμη καί λαοί πανάρχαιοι με υψηλό πολιτισμό, όπως είναι οί Κινέζοι, με αφορμή τήν φυλλάδα του Μαρξ έχουν κατεδαφίσει καί γενικώς κατεδαφίζουν όλες τις ιστορικές αξίες τής ζωής των, τελευταία μάλιστα άνεκάλυψαν ότι ό Λάο τσέ καί ό Κομφούκιος είναι επιζήμιοι για τή ζωή τους. 'Αρκεί να ρίψωμε ενα βλέμμα στή σημερινή ανθρωπότητα για να βεβαιωθούμε γι' αυτή τήν καθολική πεζότητα καί έπιπέδωση τής ζωής. "Ολοι οί λαοί τής γής, οιονδήποτε σύστημα πολιτικό καί αν ακολουθούν, επιδιώκουν τα ϊδια πράγματα, τήν τεχνική καί μηχανική πρόοδο, ή οποία είναι συνάμα ταυτόσημη καί μέ δ,τι λέγομε εξευρωπαϊσμό. Συντηρητικοί, δημοκράται καί κομμουνισταί όλοι βιομηχανοποιούνται καί όλοι ζητούν τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής άπό τήν εξωτερική εμφάνιση, από τήν ενδυμασία, ως τήν εσωτερική οργάνωση τής οικιακής των ζωής. Στην αρχή οί κομμουνισταί στή Ρωσία, όταν κατέλαβον τήν έξουσίαν, επιχείρησαν να καθιερώσουν ιδιαίτερη αμφίεση για τον εαυτό τους. Σήμερα όμως έχουν παραιτηθή απ' αυτό καί προσαρμόζονται όλοι προς τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής καί προς τήν εύρω
325 παϊκή αμφίεση. Παλαιοί, άλλα και οί πρωτόγονοι, λαοί, οί όποιοι απέκτησαν τήν έλευθερίαν τους δίχως να αγωνισθούν γι' αυτήν ώς έτοιμο δώρο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, εγκαταλείπουν ήθη και έθιμα και επιζητούν γενικώς τον τρόπο του βίου τών Ευρωπαίων και επιδιώκουν δια παντός μέσου να εξευρωπαϊσθούν, να αποκτήσουν όλα τα τεχνικά μέσα και όλες τις τεχνικές ευκολίες της ζωής. Έξ άλλου οί Ευρωπαϊκοί λαοί καί ιδίως οί μεγάλοι, Γάλλοι, "Αγγλοι, Γερμανοί καί 'Ιταλοί έχουν μεγάλα ιστορικά παραδοσιακά στοιχεία καί όσον καί αν ό τεχνικός πολιτισμός αναπτύσσεται στή ζωή τους δέν μπορεί να κατακαλύψη καί να πρόσχωση τα ιστορικά καί παραδοσιακά δημιουργήματα τους όπως φαίνεται να συμβαίνη στους λαούς με λιγώτερη ιστορία καί παράδοση. 'Έτσι ό μαύρος της 'Αφρικής φαίνεται ότι γρήγορα θα λησμονήση τις παραδόσεις του καί θα άφοσιωθή στα τεχνικά επιτεύγματα τών Ευρωπαίων καί τών 'Αμερικανών καί θα άφομοιωθή απ' αυτά. 'Οπωσδήποτε ό ευρωπαϊκός πολιτισμός καί όνομάζομεν ευρωπαϊκό πολιτισμό ό,τιδήποτε έδημιουργήθη καί δημιουργείται από τήν 'Αναγέννηση καί έπειτα, καθώς επίσης ό,τι δήποτε έδημιουργήθη καί δημιουργείται στην προέκταση της Ευρώπης, τήν 'Αμερική, στον τομέα τής τεχνικής καί μηχανικής, ακόμα δέ καί στους τομείς του πνεύματος ό ευρωπαϊκός λέγω πολιτισμός έγινε παγκόσμιος. Καί είναι πρώτη φορά είς τήν ιστορία πού ένας πολιτισμός έχει γίνει παγκόσμιος. Καμμιά γωνιά τής γης δέν ξεφεύγει αργά ή γρήγορα άπό τον εξευρωπαϊσμό. 'Ακόμη καί ό κομμουνισμός, ό όποιος κατά τήν πρώτη εφαρμογή στή Ρωσία ώμίλησε περί τής δημιουργίας ενός νέου τύπου ανθρώπου καί νέας μορφής πολιτισμού, ακολουθεί καί μάλιστα δουλικώς τον δυτικό πολιτισμό. Τό γεγονός ότι δέν προφθάνει να τον άκολουθήση δέν σημαίνει ότι δέν θέλει. Κατ' ούσίαν θέλει μόνον αυτό καί τίποτε άλλο. Ούτε καί μπορεί να θέλη τίποτε άλλο, διότι δέν υπάρχει τίποτε άλλο. Είναι υποχρεωμένος να κάνη εργοστάσια, να κατασκευάση μηχανές καί να έκβιομηχανήση τή Ρωσία. 'Αρχικώς ό κομμουνισμός, προτού ακόμα γίνει κράτος, όταν ήταν ακόμα επαναστατική ιδεολογία, εΐχε ύποσχεθή στους Ρώσους ότι δέν θα είχε όπλα καί ότι θα καταργούσε τον πόλεμο. Ή όλη του όμως εξέλιξη ήταν όχι μόνον να απόκτηση όπλα άλλα καί να όπλισθή καλύτερα άπό τους άλλους, συνάμα δέ να όπλίζη καί όσους άλλους μπορεί. Ό Λένιν ήταν εκείνος, ό όποιος, όταν έφθασε στή Ρωσία καί εύρήκε άοπλο τον πρώτο κομμουνισμό, διότι οί οπαδοί του είχαν ακριβώς πετάξει τα όπλα, έκήρυξε μέ φανατισμό καί επέβαλε αμέσως τον ένοπλο κομμουνισμό. Ό Λένιν ήταν άλλωστε εκείνος, ό όποιος έχρησιμοποίησε ώς απλά μέσα τους αρχικώς αθώους κομμουνιστάς, έδίδαξε δέ και εφήρμοσε στην πράξη τήν περιφρόνηση προς τον εργάτη καί είπε τότε ότι θα ήταν «ή μεγαλύτερα ανοησία να παραδώση τήν εξουσία στους εργάτες». Τό παράδοξο κατά τον σύγχρονο εξευρωπαϊσμό τών λαών τής γής,
326 κατά τή γενική διάδοση τοϋ Ευρωπαϊκού Πολιτισμού είναι δτι, ένώ από το ενα μέρος οί λαοί της γης παραλαμβάνουν τα υλικά αγαθά ακόμα δε και τα πνευματικά αγαθά του Ευρωπαϊκού και τοϋ 'Αμερικάνικου Πολιτισμού, ό όποιος εϊναι προέκταση τοϋ Εύρωπαϊκοΰ, άπό το άλλο μέρος οί περισσότεροι λαοί της γης, και ιδίως οί υπανάπτυκτοι με επικεφαλής τή Ρωσία ώς δάσκαλο, μισούν θανασίμως τους Ευρωπαίους. Ποτέ δέν υπήρχε τόσο μίσος στον κόσμο και ποτέ δέν ήταν τοϋτο τόσο οργανωμένο, όσον και όπως εϊναι σήμερα. Ή διδασκαλία και ή οργάνωση αυτή τοϋ μίσους εναντίον των ευρωπαϊκών λαών εϊναι έργο τής Ρωσίας ή μάλλον τής Κομμουνιστικής Ηγεσίας τής Ρωσίας. Και όμως ό κομμουνισμός ώς διδασκαλία, ώς θεωρία είναι ευρωπαϊκό δημιούργημα και συγκεκριμένως είναι παρακλάδι τής γερμανικής φιλοσοφίας. Επίσης τα πνευματικά δημιουργήματα των Ρώσων στην τέχνη και στην επιστήμη όχι μόνον κατά τον περασμένο αιώνα αλλά και σήμερα δέν νοοΰνται δίχως τον επιστημονικό και τον πνευματικό δανεισμό άπό τους Ευρωπαίους και τους 'Αμερικανούς. Προκειμένου μάλιστα για τα απόλυτα πολεμικά όπλα δέν πρόκειται μόνον περί δανεισμοΰ άλλα χάρις στην αφέλεια και αμεριμνησία τών 'Αμερικανών πρόκειται περί υποκλοπής. Άπό τή σκοπιά τής πολιτικής, έτσι όπως διαμορφώθηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ή κατάσταση τών πραγμάτων, ή ζωή τοϋ συγχρόνου άνθρωπου παρουσιάζει μια μοιραία τραγικότητα. Ή έννοια τοϋ πολίτου ακόμη και στις κλασσικές δημοκρατίες τής Δύσεως περιωρίσθη πάρα πολύ εξ αιτίας τής πλούσιας γραφειοκρατίας, ή οποία ώς επί τό πλείστον έχει προσλάβει και απόκρυφο χαρακτήρα. Και όμως ή Δημοκρατική Πολιτεία πρέπει να είναι ανοιχτό βιβλίο τό όποιο να μπορή να διαβάζη ό κάθε πολίτης. Και αυτό ακριβώς ήταν ή Αθηναίων Πολιτεία κατά τήν 'Αρχαιότητα. Έν τούτοις σήμερα τα περισσότερα κεφάλαια και θέματα τής πολιτείας παραμένουν μυστικά και άγνωστα στους πολίτες. Οί πολίτες, και όπου υπάρχει δημοκρατία, καλοΰνται απλώς κατά διαστήματα τεσσάρων ετών να εκλέξουν τους εκπροσώπους των και τοϋτο ισοδυναμεί προς τήν υποθήκευση τής πολιτικής των ιδιότητος στους εκλεκτούς των. Κατά τα άλλα οφείλουν να πληρώνουν κανονικώς τους φόρους και να εφαρμόζουν και να τηρούν τους νόμους, οί όποιοι κάποτε εϊναι και παράλογοι. 'Αλλά θα άντείπη κανείς ότι ή ελευθερία τής γνώμης τοϋ πολίτου είναι δυνατόν να εκφρασθή δια τοϋ τύπου. Τοϋτο όμως είναι πλάνη και φενάκη, διότι και ό Τύπος εϊναι ώργανωμένος μέ βάση τα συμφέροντα και τήν ώρισμένη κατεύθυνση ή οποία τον εμπνέει. 'Αληθινή λοιπόν Δημοκρατία είναι ή άμεση και όχι ή έμμεση. Ή άμεση Δημοκρατία υπήρξε στην αρχαία 'Αθήνα και στην αρχαία Ρώμη, κατά δε τον Μεσαίωνα και τή νεώτερη εποχή στις πόλεις τής 'Ιταλίας και σέ ώρισμένες πόλεις τής Γερμανίας. Γι' αυτό και οί πόλεις αυτές έγιναν κέντρα πνεύματος και γενικού πολιτισμού. 'Αν
327 δμως ό πολίτης του Δυτικού Κόσμου έχει χάσει πολλά άπό τα υψηλά του δικαιώματα για τα όποια τόσοι αγώνες έγιναν κατά τή νεώτερη εποχή και τόσον αίμα έχύθη άπό τή Γαλλική 'Επανάσταση και έπειτα, οί υπήκοοι τών κομμουνιστικών καθεστώτων δεν έχουν κανένα άπό τα δικαιώματα πού έχουν οί πολίτες του Δυτικού Κόσμου. Καλοϋνται και αυτοί όχι βεβαίως για να ψηφίσουν και να έχουν τή γνώμη τους αλλά για να παραλάβουν τον κατάλογο τών ονομάτων πού το κόμμα έχει καταρτίσει και αυτόν να τον ρίξουν άδιαμαρτυρήτως στην κάλπη. Τί γίνεται τώρα στους υπανάπτυκτους λαούς κατά τήν διαδικασία τών εκλογών ό καθένας δύναται νά φαντασθή. "Αν ό κομμουνισμός είναι ώργανωμένη δικτατορία ενός κόμματος, τα καθεστώτα τών υπανάπτυκτων είναι ώς επί τό πλείστον τυραννίες ισχυρών προσώπων, τα όποια υποστηρίζονται αμέσως ή εμμέσως άπό τους ισχυρούς της γης. Πολιτικώς ό άνθρωπος μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δένύψώθη εις ανώτερο επίπεδο οΰτε απέκτησε τα δικαιώματα για τα όποια έχύθησαν ποταμοί αίματος. "Ενα άπό τα τραγικά αποτελέσματα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είναι ότι ώρισμένοι λαοί έδιχοτομήθησαν και ό μισός πληθυσμός έγινε εχθρός του άλλου μισού. Τούτο αποτελεί πράγματι στίγμα της ιστορίας. Στίγμα επίσης της ιστορίας αποτελεί και τό γεγονός ότι μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ό κόσμος έδιχάσθηκε και κατ' ούσίαν διενεμήθη μεταξύ τών δύο ισχυρών της γης, 'Αμερικανών και Ρώσων. Έν τω μεταξύ δεν έπαψαν βεβαίως οί πόλεμοι άλλα περιωρίσθηκαν στους μικρότερους λαούς, οί όποιοι λαμβάνουν τα όπλα άπό τους μεγάλους και τα δοκιμάζουν στο κορμί τους. "Ετσι οί πόλεμοι μεταξύ τών μικρότερων λαών είναι πόλεμοι πειραματισμού και δοκιμής τών όπλων τα όποια κατασκευάζουν οί μεγάλοι. Δύο άπό αυτούς τους πολέμους έγιναν μεταξύ τών τμημάτων ενός και του αυτού λαού, όπως συνέβη εις τήν Κορέα και τό Βιετνάμ. Τό μέλλον λοιπόν τών μικρότερων λαών προμηνύεται ζοφερό και τούτο διότι οί μεγάλοι, ανεξαρτήτως κοινωνικού συστήματος, τους εφοδιάζουν συνεχώς με όπλα και μάλιστα με αδρά πληρωμή. "Ετσι όμως ανακόπτεται ή ανάπτυξη τών μικρότερων λαών και μάλιστα τών υπανάπτυκτων. Γενικώς ό άνθρωπος εξήλθε άπό τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όχι μόνον ύλικώς, πράγμα φυσικόν, άλλα ηθικώς και πνευματικώς άπαθλιωμένος. Ή ηθική και πνευματική άπαθλίωση για τον δυτικό άνθρωπο έλαβε φιλοσοφικώς τήν έκφραση του υπαρξισμού και τοΰ μηδενισμού. Οί δύο κύριοι εκπρόσωποι τοΰ υπαρξισμού, ό Heidegger στή Γερμανία και ό Sartre στή Γαλλία, έδίδαξαν απροκάλυπτα τον μηδενισμό. Μόνον ό Jaspers, ό φιλόσοφος της Χαϊδελβέργης, αν και τό Χιτλερικό καθεστώς τον έδιωξε και τον ταπείνωσε, διετή ρήσε ακέραια τήν ανθρώπινη αξιοπρέπεια και εγκράτεια, δίχως νά περιπέση στο μηδενισμό, άλλα έκράτησε υψηλά τήν υπόθεση τού άνθρωπου. Ό άπαθλιω
328 μένος ηθικώς και πνευματικούς άνθρωπος αποτέλεσε το κατάλληλο έδαφος για τον υπαρξισμό του μηδενισμού. Ό τρόπος με τον όποιο έληξε ο Παγκόσμιος Πόλεμος, τόσον για τους ηττημένους όσον και για τους νικητές, ώδήγησε κατ' ευθείαν στην πνευματική, ηθική και κοινωνική άπαθλίωση. Τό γεγονός δέ ότι δεν υπήρξε συνθήκη οΰτε υπεγράφη κατ' ούσίαν ειρήνη ενέτεινε στή συνείδηση των πολεμιστών τήν ηθική και πνευματική άπαθλίωση. Καμμία άπό τις αρχές, για τις όποιες υποτίθεται έγινε ό πόλεμος και οί όποιες διακηρύχθησαν με μεγαλοστομία άπό τους ισχυρούς, δεν πραγματοποιήθηκε. Έτσι ό άνθρωπος εξήλθε άπό τον πόλεμο γυμνός άπό κάθε ιδανικό. Οί ηττημένοι μάλιστα εξήλθαν άπό τον πόλεμο ώς ένοχοι και υπόδικοι ενώπιον της ιστορίας. Ή ενοχή αυτή δεν περιωρίσθη μόνον σ' αυτούς, άλλα έπεξετάθη και στα τέκνα των. Στή Γερμανία μάλιστα τα τέκνα των πολεμιστών κατήγγειλαν και κατηγόρησαν τους γονείς των και πολύ δικαίως για τα εγκλήματα των. "Ετσι ό άνθρωπος εξ αιτίας του πολέμου άπεγυμνώθη ηθικώς και πνευματικώς και έμεινε δίχως μεταφυσικά ερείσματα μέσα του και δίχως ηθικά αιτήματα προς τον εαυτό του. Ό άνθρωπος απόμεινε ώς μία γυμνή ύπαρξη μέσα στον αδιάφορο χρόνο, δίχως καμμιά σχέση με τό Θεό, ό όποιος εϊχε εν τω μεταξύ λησμονηθή εξ ολοκλήρου. Ό μηδενισμός του Δυτικού άνθρωπου έφθασε τώρα μέχρι του σημείου να αμφισβήτηση και τα 2.000 χρόνια της προϊστορίας του, τήν οποίαν εΐδε ώς ενα σύνολο πλανών και παραλογισμού. Έξ άλλου ό μηδενισμός του κομμουνισμού, επειδή δεν ήταν δυνατό να σπάση τα είδωλα, τα όποια του είχε ανεγείρει τό Κόμμα, μετεβλήθη σ' ενα ψυχικό χάος, γνώριμο άπό τήν προγενέστερη ιστορία τών Ρώσων. Τό χάος τούτο έλαβε μεγάλες διαστάσεις και αυτές ανάγκασαν τό Κόμμα να καταρίψη και να σύντριψη τό είδωλο τοΰ Στάλιν. Οΰτε ό γυμνός άπό κάθε αξία και άπό κάθε ιδανικό δυτικός Ευρωπαίος ούτε ό χαώδης άνθρωπος της στέππας ήταν δυνατόν να άποτελέση τώρα τό μέτρο τών πραγμάτων. Ή ισορροπία τοΰ κόσμου, τα μέτρα και οί αναλογίες είχαν για τή ζωή χαθή και έφαίνονταν ότι οί άνθρωποι δέν θα τα ξαναβρούν. Υπήρχε όμως τότε μία ισορροπία, απότοκος τοΰ πολέμου, ή ισορροπία τοΰ τρόμου, δηλαδή τών ϊσων μέσων καταστροφής. Δέν είναι παράδοξο ότι ό άνθρωπος μέσα άπό τήν απόγνωση και τό μηδενισμό άρχισε τήν ανοικοδόμηση τών κατεστραμμένων πατρίδων τόσο στην δυτική Ευρώπη όσον και στή Ρωσία. Οΰτε είναι παράδοξον ότι οί ηττημένοι ανοικοδόμησαν μάλιστα τις πόλεις των ενωρίτερα και τελειότερα άπό τους νικητές. Με τήν ανοικοδόμηση υποχωρεί σιγά σιγά ή απόγνωση και τό χάος, κατά βάσιν όμως ό μηδενισμός μένει και μεταβάλλεται σε ήδονισμό. Ένα νέο όραμα υψώνεται τώρα ενώπιον τών απεγνωσμένων νικητών και ηττημένων. Τό όραμα τούτο είναι ή ευημερία. Ή ζωή τακτοποιείται
329 σχολαστικώς και πολύ τελειότερα άπό την προπολεμική κατάσταση. "Ολη όμως αυτή ή προσπάθεια δεν επιδιώκει τίποτε άλλο παρά τήν ευημερία. Έτσι προκύπτει ή έννοια της τελειότητος, της τεχνικής για το κάθε τί, για όλα τα μικροπράγματα τής ζωής. "Ολα πρέπει να είναι τέλεια από το γραφείο ώς το αυτοκίνητο και άπό το ψυγείο ώς το ραδιόφωνο καί τήν τηλεόραση. Υπάρχουν βεβαίως και μερικές φωνές διαμαρτυρίας εναντίον αυτής τής τυπικής τελειότητος, ή οποία συστηματικώς αχρηστεύει τό χθεσινό ώς ατελέστερο. Τώρα πια ή έννοια τής προόδου κυριαρχεί κυριολεκτικώς στη ζωή του συγχρόνου άνθρωπου, τό χθες είναι ωσάν νά μήν ύπάρχη, ή ακατάπαυστη αλλαγή διέπει τήν ζωή όλων, ή οποία συνεχώς λαχανιάζει πίσω άπό τήν ευημερία. Καί ό ένας λαός συναγωνίζεται τον άλλο σ' αυτό τό λαχάνιασμα. 'Ακόμη και ή 'Ιαπωνία συναγωνίζεται τήν 'Αμερική καί ή Ευρώπη, αν δεν έχει ξεπεράσει τήν 'Αμερική, πάντως τήν έχει φθάσει. 'Ακόμη καί ό Κροϋστσεφ, όταν έπισκέπεται τήν 'Αμερική, λέγει αφελώς ότι στα 1980 ή Ρωσία θα εχη ξεπεράσει τήν 'Αμερική σέ όλα. Έν τω μεταξύ όμως θαυμάζει τον πλούτο καί τήν καταπληκτική ευφορία του αμερικανικού εδάφους. Θύμα τής ποθητής αστικής ευημερίας καί του φθόνου ό όποιος γεννάται άπ' αυτήν υπήρξε ό Κροΰστσεφ. Δέν έζησε όμως για νά δή ότι ή πατρίδα του είναι ακόμη υποχρεωμένη νά άγοράζη σιτάρι αξίας δισεκατομμυρίων δολλαρίων άπό τήν 'Αμερική καί τον Καναδά! Ή ευημερία στή δυτική Ευρώπη καί στην 'Αμερική έφθασε σέ υψηλά επίπεδα, τα όποια καμμία φαντασία άπό πριν δέν ήταν δυνατόν νά προΐδη ή νά προσχεδιάση. 'Επίσης ή βιομηχανοποίηση τής ζωής καί ή αντίστοιχη απομάκρυνση τοΰ ανθρώπου άπό τή φύση υπερέβη κάθε προσδοκία. Ό συνωστισμός τής ζωής στα βιομηχανικά κέντρα τοΰ κόσμου έφθασε μέχρις ασφυξίας. Καί, ένώ ή ευημερία καί ή κοινωνία τής αφθονίας θριαμβεύει, παρουσιάζονται δύο άγνωστοι καί απροσδόκητοι έπισκέπται: τά ψυχικά νοσήματα καί ή ρύπανση τοΰ περιβάλλοντος. Ό άνθρωπος ευρέθη αίφνης αιχμάλωτος των συνθηκών, τάς οποίας μέ τόσον μόχθον ό ίδιος έδημιούργησε. Ή ευημερία σήμερα μέ τον νόμο τής αιτίας καί τοΰ αποτελέσματος, ό όποιος είναι αμείλικτος, μεταβάλλεται σέ δυστυχία. Ή ζωή στις μεγάλες πόλεις γίνεται αφόρητη καί οί άνθρωποι νοσταλγούν τήν έξοδο στον καθαρό αέρα και στο πράσινο. Αισθάνονται ότι είναι φυλακισμένοι καί μάλιστα άπό τον ϊδιο τον εαυτό τους. Ή Πολιτεία, ή οποία κατά τό διάστημα μετά τον πόλεμο παραμέλησε τις κύριες λειτουργίες της, τήν παιδεία καί τήν δικαιοσύνη, καί ανέλαβε πολλά, ποικίλα καί αλλότρια προς τήν αποστολή της έργα, ευρέθηκε καί αυτή αιχμάλωτη τοΰ νεοπλουτισμού της. Γιατί ό νεοπλουτισμός τής πολιτείας είναι ακριβώς εκείνος πού ώδήγησε τον σύγχρονον άνθρωπο στο αδιέξοδο. Δέν είναι βεβαίως δυνατό νά άναλύσωμε εδώ πόσα νεοπλουτικά έργα ανέλαβε ή πολιτεία κατά τήν μεταπολεμική περίοδο. Θα αναφέρω
330 με μόνον ενα, τον τουρισμό, ό όποιος έθεωρήθη ώς πανάκεια και ώς καλύτερος τροφοδότης του δημοσίου ταμείου. Το ότι ό Τουρισμός έγινε αφορμή να καταστρέψη ή πολιτεία όλη την ποίηση τών ελληνικών ακτών, να άποκλείση σχεδόν τους Έλληνας άπό την χρησιμοποίηση των, τό ότι κατέστρεψε τους ιερούς χώρους του τόπου, τό ότι ώδήγησε σε εύκολο πλουτισμό πολλούς, τό ότι παραμέλησε την γεωργία και τήν κτηνοτροφία για να κτίση τερατώδη ξενοδοχεία, τό ότι κατέστρεψε τα ήθη και τα έθιμα της χώρας, τό ότι μετάβαλε σε υπηρέτες χιλιάδες νέους, οί όποιοι έτσι έμειναν δίχως πραγματικό επάγγελμα, όλα αυτά ή νεοπλουτική πολιτεία τα παραγνώρισε για να είσπραξη ολίγα δηνάρια άλλα συγχρόνως και όλο τό ρύπο τών τουριστών. Ισχυρίζομαι ότι ή οικονομία της χώρας θα ήταν περισσότερον εύρωστη, αν τα χρήματα πού εδόθησαν στον τουρισμό, έδίδονταν στή γεωργία και στην κτηνοτροφία. Άλλα και αν ακόμη δεν έφθάναμε σε τόσον βαθμό ευρωστίας, θα ήταν καλύτερο να μείνωμε φτωχότεροι και να μή καταστραφή ή ξηρά και ή ελληνική θάλασσα, καθώς επίσης να μή καταστραφούν τα ήθη της χώρας αυτής και του λαού της με τήν πανάρχαια ιστορία τους. Υπάρχει ακόμα ενα μεγάλο θέμα πού επιθυμώ να αναπτύξω, έστω και σύντομα κατά τήν ομιλία αυτή, γιατί συνδέεται στενότατα με τό πρόβλημα του ανθρώπου στην εποχή μας. Πρόκειται για τήν τύχη της επιστήμης πρώτα εις τήν χώραν μας και έπειτα στις μεγάλες χώρες, όπου και αποφασίζεται τό μέλλον της. Ή πολιτεία ώς γνωστόν παρέχει τα χρήματα στα Πανεπιστήμια για να λειτουργήσουν ώς ανώτατα εκπαιδευτήρια και να μορφώσουν επιστημονικώς τήν νεότητα και γενικώς να αναπτύξουν τήν επιστήμη, δηλαδή τήν αλήθεια. Έξ ορισμού τα Πανεπιστήμια πρέπει να είναι ελεύθερα, δηλαδή χώροι ελεύθεροι, όπου αναζητείται ή αλήθεια και μόνον αυτή. "Αν εξαιρέσωμε τήν ελληνική αρχαιότητα, οπότε ή πολιτεία δεν είχε καθόλου συμβάλει για τήν ίδρυση τών Φιλοσοφικών Σχολών, όπου τό πνεύμα του άνθρωπου έφθασε στα ακρότατα όρια του, στον κολοφώνα της ζωής του, στή νεώτερη εποχή και μάλιστα κατά τον 19ον αιώνα τα Πανεπιστήμια υπήρξαν κέντρα επιστημονικής και γενικώς πνευματικής ζωής και προόδου, διότι ή πολιτεία κατά τήν εποχή εκείνη επενέβαινε, όσον ήταν δυνατόν όλιγώτερο στή ζωή τών ιδρυμάτων αυτών. Ό 19ος αιών εϊναι ό ένδοξος αιών τών Πανεπιστημίων της Ευρώπης. Τα πράγματα όμως της επιστήμης δεν είναι σήμερα πλέον, όπως ήταν άλλοτε. Ή πολιτεία, ή οποία επεμβαίνει σήμερα σχεδόν σε όλα τα πράγματα, σε εποχές μάλιστα ανατροπών, επεμβαίνει στα Πανεπιστήμια με τή δικαιολογία, ότι δίδει τα χρήματα της λειτουργίας των. Τό επιχείρημα όμως τούτο είναι σαθρό, διότι ή επιστήμη δεν γίνεται με τα χρήματα άλλα μέ τον νου. Τά χρήματα εϊναι απλούν μέσον, για να ζήσουν εκείνοι πού ασκούν και προάγουν τήν επιστήμη. "Αν όμως
331 ή επέμβαση αύτη της πολιτείας στα Πανεπιστήμια ανακόπτει την πρόοδο της επιστήμης και πολλές φορές προκαλεί κατακόρυφη πτώση τοϋ επιστημονικού επιπέδου, υπάρχει μία άλλη επέμβαση, ή οποία απειλεί το μέλλον της επιστήμης άλλα και το μέλλον της ελευθερίας τοϋ άνθρωπου γιατί χωρίς επιστήμη δέν υπάρχει ελευθερία. Ή επέμβαση αυτή εϊναι εκείνη κατά τήν οποία ή πολιτεία κατευθύνει τήν έρευνα και τήν επιστήμη τήν οποία χρειάζεται για πολεμικούς σκοπούς. Δέν υπάρχει αμφιβολία ότι ενα μεγάλο μέρος της συγχρόνου επιστήμης, τουλάχιστον στα μεγάλα κράτη, είναι διευθυνόμενο και μάλιστα αποκλειστικώς για πολεμικούς σκοπούς. "Ολη ή πυρηνική έρευνα είναι σήμερα διευθυνομένη και περιχαρακωμένη άπό τήν πολιτεία. Έδώ εκτελούνται προγράμματα τα οποία ετοιμάζονται άπό τήν ίδια τήν πολιτεία και σ' αυτό ακριβώς έγκειται ό μέγας κίνδυνος για τό μέλλον της επιστήμης, ότι δηλαδή ή διευθυνομένη και άπό τήν πολιτεία περιχαρακωμένη επιστήμη είναι δυνατόν σιγά σιγά να μεταβληθή σε μια άψυχη τεχνική, δηλαδή να χάση τήν πηγή της, ή οποία εϊναι ή φαντασία και ή έμπνευση. Γνωρίζομε βεβαίως καλώς ότι δέν υπάρχει επιστήμη χωρίς πειθαρχία και λογική συνέπεια, όμως ή πειθαρχία και ή συνέπεια πρέπει να είναι ατομική και να πηγάζη άπό τήν ελευθερία της σκέψεως. Ό διευθυνόμενος επιστήμων δέν είναι ελεύθερος, δέν έχει τήν άνεση της ελευθερίας. "Ολες όμως οί επιστημονικές αλήθειες μέχρι σήμερα ήρθαν είς φώς άπό άτομα τά όποια είχαν απόλυτη ελευθερία. Και ή ελευθερία ακριβώς αυτή της επιστήμης καθώς και ό ελεύθερος επιστήμων κινδυνεύουν σήμερα άπό τήν πολιτεία, ή οποία θέλει να διευθύνη και νάτπεριχαρακώνη τήν επιστήμη.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΚΑΣΙΜΑΤΗ 'Ακαδημαϊκού. Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ, Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟΝ (700 χρόνια άπα τον θάνατον του 'Αγίου Θωμά του Άκινάτη) Προ ολίγου καιρού, την 7qv Μαρτίου 1974, συνεπληρώθησαν επτακόσια χρόνια άπό τότε πού ό κοινός διδάσκαλος (Doctor Communis) της καθολικής Εκκλησίας, "Αγιος Θωμάς ό Άκινάτης, άπέθνησκε καθ' όδόν προς την Σύνοδον της Λυών πού εκήρυξε την έφήμερην ενωσιν τών 'Εκκλησιών, εις ήλικίαν τεσσαράκοντα εννέα ετών. Ό καθολικός κόσμος έώρτασε τήν έπέτειον με ολην την σοβαρότητα πού προσήκει εις τό έργον και εις το μήνυμα, πού κατέλιπεν ό Doctor Angelicus. Άλλα και ή καθ' ήμδς 'Ανατολή, ήδη άπό τής Βυζαντινής εποχής ύπήρξεν ευαίσθητος εις τήν θεολογικήν τοποθέτησιν τοϋ σοφού 'Αγίου. Ή δε μία εκ τών δύο μεγάλων δημιουργιών του, ή Summa contra gentiles, απευθυνόμενη προς τους μή προσελθόντας ακόμη εις τον χριστιανισμόν, παρέσχεν εις τήν κλυδωνιζομένην έκκλησίαν τής 'Ανατολής τον σπινθήρα τής άναζωπυρήσεως και τής αναζητήσεως νέων οπαδών τής θρησκείας τοϋ Σωτήρος καί συνετέλεσεν ούτως εις ένίσχυσιν τής επιχειρηματολογίας τής ορθοδοξίας κατά τών εχθρών της, επιχειρηματολογίας πού εΐχε άποστεωθή με τήν πάροδον τόσων αιώνων, άπό τών μεγάλων Ιεραρχών τής 'Ανατολής πού είχαν τάς πνευματικός των ρίζας εις τήν έλληνικήν παιδείαν, ενώ ή σύνθεσις τών ελληνικών καί χριστιανικών θεμελίων τοΰ πολιτισμού και ή περίπλοκος έξέλιξις τής κοινωνικής ζωής καί εις τήν πλησιάζουσαν προς τήν Άνατολήν Δύσιν, δηλαδή εις τήν Ίταλίαν, άλλα καί εις τό Βυζάντιον εΐχε δημιουργήσει τήν ανάγκην νέας τοποθετήσεως τής απολογητικής θεμελιώσεως τοΰ χριστιανισμού. Τούτο, φυσικά, δεν σημαίνει ότι ύπήρξεν ομοφωνία δια τήν έκτίμησιν τοΰ έργου τοΰ Άκινάτη εις τους ορθοδόξους. Άν ό Σχολάριος τον έθαύμαζε καί μετέφρασεν εν συνόψει τα δύο εργάτου ^vsummam contra gentiles καί τήν Summam theologicam, άκολουθήσας εν τούτω τον
333 Κυδώνην, άλλοι, ώς ό Κάλλιστος Άγγελικούδης εκ Μενελίκου αφιέρωσε τον 14ον αιώνα μακρόν λίβελλον κατά του «Καθ' ελλήνων λεγομένου βιβλίου Θωμά του Λατίνου». Ή οξύτης της διαστάσεως μεταξύ 'Ανατολής και Δύσεως έπετείνετο ενώ έπλησίαζε ό θάνατος τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πράγματι, με πολλήν εύκολίαν καταδικάζομεν, άγνοοϋντες την πραγματικότητα, τον Μεσαίωνα. Λησμονοϋμεν ότι ό Μεσαίων υπήρξε το θεμέλιον τής νεωτέρας αναπτύξεως του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Το ότι εις τον Μεσαίωνα εκυριάρχει άλλη κλίμαξ άξιων από την ίδικήν μας, δεν σημαίνει ότι ή σημερινή δεν είναι εξέλιξις εκείνης, ενίοτε δε βραδύτατη. Και όχι τόσον σημαντική. "Οταν λέγωμεν ότι ή φιλοσοφία εθεωρείτο κατά τον Μεσαίωνα ώς ancilla theologiae (ό όρος οφείλεται εις τήν σχολαστικήν φιλοσοφίαν, απηχεί όμως τήν άποψιν τοΰ 'Ιωάννου τοΰ Δαμασκηνού), ουδαμώς σημαίνει ότι δεν υπήρξαν βαθυστόχαστοι φιλοσοφικαί κυμάνσεις, θεμελιωθεϊσαι κυρίως εις τάς συζητήσεις και τους στοχασμούς και τών Σχολών όπου έδίδασκον τάς επτά ελευθέριους τέχνας οι doctores scholastici, άλλα καί, μετέπειτα, τών Πανεπιστημίων πού ήρχισαν να πολλαπλασιάζωνται άπό τάς αρχάς τοΰ Που αιώνος. Καί ή έξάρτησις άλλωστε τής φιλοσοφίας εκ τής Θεολογίας υπέστη διακυμάνσεις. Μέ τήν έπέκτασιν τής κοσμικής ισχύος τοΰ Πάπα, ή φιλοσοφία ήρχισε νά μή ύπηρετή τήν θεολογία ν, άλλα τήν θρησκεία ν, υπό τήν εννοιαν ότι, ώς λέγει ό Hesse, ή θρησκεία έχει περιεχόμενον μάλλον μύστηριακόν καί όχι ελλογον, ενώ ή θεολογία προσπαθεί νά επινόηση καί νά καθορίση μέ τήν λογικήν το περιεχόμενον αυτό. Αι ατέρμονες συζητήσεις πού έγίνοντο, ολίγον τι καί σαν κρυφτούλι, διότι οι θεολογοΰντες φιλόσοφοι έδίσταζαν νά αποκαλύψουν τάς αμφιβολίας των δια τον φόβον τής διώξεως, τοΰ αφορισμού καί τής φυλακίσεως ή τής εξορίας βλέπετε ότι ολίγα πράγματα ήλλαξαν εις τον κόσμον αϊ συζητήσεις, λέγω, αύται έκλόνισαν τόσον τό ύπόβαθρον τής πίστεως, ώστε ό μέν Rabelais νάσαρκάζη, ή δέ σύγχρονος έρευνα νάόμιλή περί τοΰ προβλήματος τής απιστίας κατά τους πρώτους αιώνας τής 'Αναγεννήσεως. Πάντα ταύτα δέν έδημιουργήθησαν απροσδόκητος. Τό κύμα τής απιστίας, συνέπεια τής ξηράνσεως τής επισήμου θεολογίας καί φυσικά καί τής εκκλησιαστικής διδασκαλίας, ύπήρξεν εύεξήγητον. Πάντοτε, όταν ή θεολογία μεταβάλλεται εις άπλήν καί ρηχήν απολογητική ν, στηριζομένη μόνον εις τάς παραπομπάς εις τάς γραφάς ή εις τήν ίστορίαν κ:αί μόνον, καί αυτήν μονοπλεύρως διδασκομένην, είναι αναπότρεπτος ή άπομάκρυνσις τής ψυχής τών πιστών. Τό δόγμα ουδέποτε, ούτε εις τήν θρησκείαν ούτε εις τό δίκαιον, ούτε εις τήν ήθικήν είναι αρκετή βάσις ώστε νά άποροφήση τήν ψυχήν τοΰ κοινού άνθρωπου. Καί τότε τό θρησκευ
334 τικον συναίσθημα, πού είναι εμφυτον εις τον άνθρωπον, εκφυλίζεται. Έκτος άπο το δόγμα χρειάζονται δύο άλλα στοιχεία. Πρώτον ή θύραθεν παιδεία καί δη ή ελληνική καί ακόλουθος αυτής ή λατινική. Καί εύρύτερον ή προσεκτική άκρόασις της κοινωνικής εξελίξεως. Καί τήν θύραθεν παιδείαν, τόσον σπανίζουσαν σήμερον καί τήν ικανότητα παρακολουθήσεως τών κοινωνικών εξελίξεων, τόσον κακοπάσχουσαν επίσης άπο αύτοκαβδάλους σπουδαρχίδας, τάς είχον οί πατέρες της Εκκλησίας καί εις τήν Άνατολήν καί εις τήν Δύσιν. Καί δια τούτο, παρά τήν παρακμήν των δογμάτων, έπεβίωσεν, άνανεουμένη, ή θρησκεία του Σωτήρος. "Οπως όμως δεν πρέπει να ύποτιμώμεν τον Μεσαίωνα ώς σύνολον καί ώς ύπόβαθρον, δεν πρέπει καί να μή βλέπωμεν ότι συνήθως επικρατεί κατ' αυτόν ή μονομέρεια, ό φανατισμός καί, ακόλουθος τούτων, ή παρακμή πού είναι τό άναπότρεπτον αποτέλεσμα του εκφυλισμού της φιλοσοφικής σκέψεως καί της υποταγής αυτής εις οιονδήποτε κυριαρχικόν μϋθον, όλοκληρωτικόν, έπαναστατικόν, θρησκευτικόν ή δημαγωγικόν. Καί ή παρακμή στοιχειοθετεί ενα κενόν. Τό δε κενόν είναι, όπως ελεγεν ήδη από του 9ου αιώνος εις τήν περίφημον Epistolam de nihilo et tenebris, δια τό μηδέν καί τό σκότος, ό Φρεδέγισος, incognita materia. Ποία ήτο εις τό τέλος του Μεσαίωνος ή materia αυτή; Ήτο κατά τήν γνώμην μου, πού είναι ή ιδία περίπου καί λέγω περίπου, διότι άλλου στηρίζει τήν βάσιν της ούτος με τήν του Lucien Febvre. Ήτο ή διαγραφόμενη, εις τήν κοινωνικήν συνείδησιν της εποχής ανάγκη της πίστεως ώς όπλου καί μεθόδου κοινωνικής εξελίξεως καί πολιτικοκοινωνικής μεταβολής. Καί αυτή ή έξήγησις δίδει εις τό έργον τοϋ Άκινάτη τήν ίδιαίτερην σημασίαν του. "Οποιος παρακολουθεί τους αγώνας τής καθολικής εκκλησίας εις τα ολοκληρωτικά κράτη, καί ιδίως εις τήν Νότιον Άμερικήν, αντιλαμβάνεται τό νόημα τής δημιουργούμενης εκάστοτε ανάγκης, πού πολύ ομοιάζει με άλλην βάσιν, άλλτις εποχής, με τήν έποποιΐαν τής 'Ορθοδοξίας εις τήν Έλληνικήν άντίστασιν καί τον ξεσηκωμόν τοϋ 1821. Διότι ενα τέτοιο κενόν, μίαν τέτοιαν incognitam materiam, διαγραφομένην ήδη άπό του Που αιώνος, έκάλυψε, ξεκινών άπό τον δεύτερον πόλον τής αιωνίας σοφίας πού αποτελεί ή αρχαία ελληνική παράδοσις, τον 'Αριστοτέλη, ό "Αγιος Θωμάς. * * * "Οπως ό "Αγιος Αυγουστίνος, οκτακόσια χρόνια πρίν, έστηρίχθη εϊς τον Πλάτωνα δια να δημιουργήση τήν βάσιν τής χριστιανικής απολογητικής εις τήν έποχήν τής άποσυνθέσεως τών θεσμών πού έξεπροσώπει τό οικοδόμημα τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καί ανεζήτησε πέραν τής
335 εμπειρίας και προ αυτής, ε i ς την πίστιν, τήν βάσιν της, έτσι και ό "Αγιος Θωμάς εις τήν έποχήν τής αναπτύξεως των σπερμάτων μιας νέας κοινωνικής δημιουργίας, έστηρίχθη εις τον 'Αριστοτέλη δια να κατοχύρωση τήν χριστιανικήν πίστιν, μή άρκουμένην πλέον εις τήν άποκάλυψιν, άλλ' έπιδιώκουσαν τήν άναγωγήν τής θρησκείας εις τα πραγματικά διδάγματα τής φύσεως και ας εϊπωμεν τήν λέξιν τής επιστήμης. Ή Summa theologica, ιδίως όμως ή Summa contra gentiles, είναι το δείγμα τής νέας αυτής αντιμετωπίσεως του θρησκευτικού συναισθήματος. "Αλλωστε είναι βέβαιον ότι, όταν αρχίζει ή άποσύνθεσις των διαφόρων φάσεων τής κοινωνικής εξελίξεως, δημιουργούνται κινήσεις πού εϊς το βάθος στηρίζονται εις τήν πίστιν, εις τήν παρέμβασιν του Θεού προς μεταβολή ν των αμφισβητουμένων καταστάσεων. Και εις πρώτη ν μεν φάσιν αί κινήσεις αύται έχουν καθαρώς άμφισβητησιακόν χαρακτήρα, ταχέως όμως ή εκφυλίζονται προς τήν άνταρσίαν ή οδηγούν εις μυστικιστικής αφετηρίας κινήματα. Ή ευφυεστέρα πολιτική έναντι τών δευτέρων είναι ή προσπάθεια έκλογικεύσεως του σκιρτήματος των και ή ενταξις εις το θρησκευτικόν κατεστημένον. Τούτο εκαμεν έναντι τών «καθαρών» ό "Αγιος Δομήνικος. Τούτο κάμνει σήμερον έναντι τών χίππιδων πού άπο «παιδιά τών λουλουδιών» εξελίχθησαν εις «παιδιά του Θεού» ή τοΰ Μωϋσέως ή «ύπηρέτας τοΰ Ίησοϋ» άπο τήν γενικωτέραν όνομασίαν τών «νεοπεντηκοστιανών» ό πολύς καρδινάλιος Σοΰνενς και άλλοι επίσκοποι τής καθολικής, αλλά και τής προτεσταντικής 'Εκκλησίας, προσπαθοΰντες να χειραγωγήσουν τα εκατομμύρια τών νέων αυτών πιστών και να εντάξουν εις το κατεστημένον τάς ιδιορρυθμίας των, δια τής ικανοποιήσεως τών ανησυχιών των. Αΐώνιον το φαινόμενον. Δέν το βλέπομεν συνήθως. Ό Άκινάτης τό εΐδε... Θεμελιώδους σημασίας είναι ή άπομάκρυνσις του Άκινάτη άπό τήν θρησκευτικήν θεμελίωσιν δλων τών πραγμάτων τοΰ κόσμου. Εις τό κεφάλαιον περί τών θείων νόμων εις τήν Summam theologicam la Ilae 93, διαχωρίζων τον άρχαΐον νσμον (lex vêtus), δηλαδή τήν Πάλαιαν Διαθήκην, πού έθεμελίωνε μίαν θρησκειοκρατικήν διακυβέρνησιν τών ανθρώπων, έκείνην πού ισχύει και σήμερον εις τό συντηρητικόν τμήμα τής 'Ισραηλιτικής κοινωνίας και ϊσχυε κάπως και εις τήν Έκκλησιαστικήν μας παράδοσιν τής Τουρκοκρατίας, επιβιώνει δέ και σήμερον εις καθυστερημένους τινάς κύκλους, άπό τήν Καινήν Διαθήκην, εις τήν οποίαν ό άνθρωπος γίνεται αυτεξούσιος και καθορίζει ό ίδιος τους κανόνας τής νομικής του ζωής, διότι ό Σωτήρ απέδωσε εις αυτόν τήν πρωτοβουλίαν τών ρυθμίσεων τής ανθρωπινής ζωής, αί όποϊαι humano arbitrio reliquuntur. Μετά τήν νομοθεσίαν τής Βίβλου, ως έξειδικεύθη εις τήν Torah, πού
336 υπέτασσε τήν κοινωνικήν διαγωγήν εις τον θείον νόμον, ό άνθρωπος γίνεται κύριος των πεπρωμένων του, χωρίς τοϋτο να άναιρή τήν άλήθειαν ότι πίσω άπο τάς πράξεις και τάς σκέψεις των ανθρώπων όλων τών εποχών, και της ειδωλολατρικής ακόμη κοινωνίας, διότι και οί είδωλολάτραι εϊναι τέκνα του Θεού, είναι ή θέλησις του Θεού, «εξ ού όλα προέρχονται και προς δν όλα επιστρέφουν». Ή σύνθεσις αυτή, της παντοδυναμίας του Θεοϋ με το αύτεξούσιον του άνθρωπου, είναι το πρώτον βήμα είς τήν έπιστημονικήν θεμελίωσιν τής Θεολογίας, αναζητούσης όχι τάς έπιβαλλομένας εκάστοτε λύσεις πού είναι έργον τής θύραθεν σοφίας, άλλα τήν σύμφωνον προς τάς θείας έντολάς ύπονοουμένην κατεύθυνσιν τών κοινωνικών εξελίξεων. Είναι δε ή λεπτή αυτή διαδικασία τής άποθρησκευτικοποιή σε ω ς τής ζωής έργον μέγα, πού ήσκησε θεμελιώδη έπίδρασιν είς τήν σύγχρονον κοινωνικήν έξέλιξιν, άλλα και πού είναι προφανές ότι ξεκινά άπό τον 'Αριστοτέλη, και τους άλλους άλλωστε Έλληνας φιλοσόφους. Βέβαια ή άποθρησκευτικοποίησις αυτή δεν φθάνει είς τήν άρνησιν τής ιδίας τής θρησκείας ή τής θεότητος. 'Αρνείται μόνον τήν κυριαρχίαν των είς τα ανθρώπινα πράγματα. Δεν λησμονεί ότι τό θρησκευτικόν συναίσθημα, μορφή εξαρτήσεως του άνθρωπου άπό τό ύπερφυσικόν, είναι ενστικτώδες. Και δια τοΰτο είς τάς συγχρόνους κοινωνίας τής παρακμής τής θρησκευτικής πίστεως, τό θρησκευτικόν αίσθημα και όπου ύπεχώρησεν εντόνως δια διαφόρους λόγους έδωσε τήν θέσιν του είς διαφόρους αιρέσεις ή «μισοθρησκείας», όπως είναι ό κομμουνιστικός φανατισμός και ή ισοδύναμος προς αυτόν δημαγωγία «του νόμου και τής τάξεως». Είναι λοιπόν ορθή ή ονομασία τής φιλοσοφίας του Άκινάτη ώς «Έλληνορωμαιοχριστιανικής». Και τοϋτο πολύ πριν ό όρος ούτος, περιοριζόμενος είς «Έλληνοχριστιανικόν», χρησιμοποιηθή ώς κενόν και πλάνον σύνθημα δικαιολογήσεως τής άμαθείας διαφόρων αγραμμάτων έπιβητόρων τής εξουσίας. 'Αληθώς είναι μεν ή βάσις τής φιλοσοφίας του Άκινάτη, ή ελληνική σκέψις, θα ήτο όμως αδικαιολόγητος μισαλλοδοξία έκ μέρους μας, ακριβώς διότι κινούμεθα είς τα πλαίσια τής ελληνικής σκέψεως, ή παραγνώρισις τής εισφοράς τής ρωμαϊκής επεξεργασίας τής ελληνικής φιλοσοφίας άπό τους Ρωμαίους, πού με τήν νομικήν τους δημιουργίαν συνετέλεσαν ουσιωδώς είς τάς βάσεις του σημερινού παγκοσμίου πολιτισμού. "Εγραψα είς τήν «Κοινωνιολογίαν» μου ότι ό πολιτισμός μας, στηρίζεται εις τήν άμφιβολίαν πού έδίδαξεν ή αρχαία ελληνική σκέψις, τήν όργάνωσιν τής ρωμαϊκής νομικής επιστήμης και τήν χριστιανικήν ήθικήν. "Ισως θα έπρεπε να επεξηγήσω με τό φώς τής διδασκαλίας του Άκινάτη ότι ή εισφορά του ρωμαϊκού δικαίου, συνηρτημένου φυσικά με τήν έλληνικήν σκέψιν, ύπήρξεν ότι καθιέρωσε τον άνθρωπον ώςπηγήν τών ρυθμίσεων του
337 δικαίου, άπομακρυνθέν οριστικώς άπο τήν θεολογικήν τυπολατρείαν του εβραϊκού και του ισλαμικού θρησκειοκρατικοϋ πλέγματος. "Ισως εις τήν άλήθειαν αυτήν πρέπει να άναζητηθή ή δίωξις του ρωμαϊκού δικαίου άπο τήν Έκκλησίαν των Μέσων Αιώνων, περί της οποίας θα ομιλήσω παρακάτω. * * * Αί δύο κατευθύνσεις πού έκυριάρχησαν εις τον νεώτερον κόσμον εϊναι γνωσταί. Ή μία ξεκινά άπο τον Πλάτωνα, περνςί με αλληλοδιαδόχους, φυσικά, συνθέσεις άπο τον Καρτέσιον και τον Πασκάλ και καταλήγει είς τήν γερμανικήν ΐδεοκρατίαν, τον Σπινόζα, τον Λάϊμπνιτς, τον Κάντ, καί τον Έγελον, καί μή έκπλήττεσθε, και αυτόν τον Μαρξ, εις τα πρώτα του τουλάχιστον κείμενα. Είναι ή κρατούσα σήμερον εις τήν Εύρώπην φιλοσοφία της ίδεοκρατίας, καλύτερον να έλέγομεν της μεταφυσικής. Ή άλλη ξεκινά άπο τον 'Αριστοτέλη καί δια του Θωμά του Άκϊνάτη, δια του Locke καί του Husserl καταλήγει με διαφόρους καί αυτή συνθέσεις εις τον Bergson καί τους οπαδούς της πειραματικής φιλοσοφίας καί εις τους ύπαρξιστάς. Με άλλους λόγους το πρόβλημα είχε τεθή άπο τον Άβερρόη, μαχόμενος εναντίον τών απόψεων του οποίου εφθασεν ό "Αγιος Θωμάς είς τήν οίκοδόμησιν της διδασκαλίας του, μολονότι, άνθρωπος καλής πίστεως, άνεγνώριζε τήν σημασίαν της σκέψεως του αντιπάλου του καί προδρόμου του δι' δ καί όπως συμβαίνει συχνά, έκινδύνευσε να κατηγορηθή καί αυτός ώς αιρετικός. Ό Άβερρόης, του οποίου ή επίδρασις υπήρξε καί είναι μέχρι σήμερον πελώρια καί είς τον όποιον οφείλεται κατά πολύ ή άναγνώρισις τοϋ Άριστοτελισμοϋ, κατέληγε, προ τοϋ αδιεξόδου, είς το συμπέρασμα ότι υπάρχουν δύο οδοί προς τήν γνώσιν, ή οδός της «άποκαλύψεως» δια τοϋ Κορανίου καί ή οδός τής γνώσεως της φύσεως, δηλαδή είς τελευταίαν άνάλυσιν τής πραγματικότητος, δια τοϋ 'Αριστοτέλους. 'Αποτελεί τό δόγμα τοΰτο τον διχασμόν μεταξύ φιλοσοφίας καί πίστεως. Καί δια τούτο εϊπα ότι ή έπίδρασις τοϋ Άβερρόη είναι μέχρι σήμερον πελώρια. Δεν χρειάζεται έπίκλησις τοϋ Ρογήρου Βάκωνος, τοϋ Ντάνς τοϋ Σκώτου, του "Οκκαμ ή τοϋ Καρτεσίου. Διότι ô διχασμός μεταξύ φιλοσοφίας καί θεολογίας είναι ύποσυνειδήτως φανερός καί εις τήν σύγχρονον έπιστήμην. Πράγμα πού δεν συνέβαινε φυσικά μέχρι τών Παλαιολόγων, οπότε ένετάθη ή άνθησις τοϋ ανθρωπισμού εις τό Βυζάντιον, όπου ώς μόνη μέχρι τότε φιλοσοφία εθεωρείτο, άπό μερικών αιώνων, ή θεολογία. Μολονότι, προ αιώνων πολλών ό Γρηγόριος ό Νύσσης, αποφαινόμενος ότι ό Χριστιανισμός είναι αληθής φιλοσοφία, δεν έπέμενεν εις τό ότι είναι ή μόνη φιλοσοφία. 22
338 Ή Σύνοδος της Λυών, της όποιας εν μόνον θέμα ήτο ή ενωσις των δύο 'Εκκλησιών, και ουχί ϊσως το σπουδαιότερονείς τήν οποίαν μετέβαινε, όταν απέθανε καθ' όδόν, ό "Αγιος Θωμάς, κατεδίκασε τάς απόψεις του Άβερρόη, πού έδιδάσκοντο ήδη εις τήν Σορβόννην. Πριν, όμως, άπό τήν Σύνοδον αυτήν ό "Αγιος Θωμάς, στηριζόμενος εις τον Αριστοτέλη τάς είχεν ύπερφαλαγγίσει. Διότι τούτο άπέδειξεν ό Άκινάτης, ότι ή θεολογία είναι επιστήμη. "Οχι δέ ιστορική επιστήμη, όπως πολλάκις καταλήγει εις έποχάς στειρότητος και εις περιβάλλοντα αδυνατούντα να ΐδουν τό βάθος τοΰ θρησκευτικού συναισθήματος. Είναι επιστήμη στηριζομένη εις τήν έμπειρίαν καί δια τούτο αρδεύεται από τον μέγαν έμπειρικόν, τον 'Αριστοτέλη. Πράγματι, καθ' όλον τον Μεσαίωνα, αναζητούντες ερείσματα λογικά δια να θεμελιώσουν τήν πίστιν των, προς τον'αριστοτέλη εστράφησαν πολλοί στοχασταί της Δύσεως χωρίς, φυσικά, ούτε τον Πλάτωνα να υποτιμούν ούτε άπό της γραμμής τοΰ Θείου Αυγουστίνου να άπομακρύνωνται, τουλάχιστον εμφανώς. Ή άναζήτησις, όμως, αυτή έθεωρήθη επικίνδυνος δια τό έπίσημον δόγμα. Και τούτου ένεκα, τοΰ 'Αριστοτέλους τα έργα εϊχαν άπαγορευθή κατά τήν Σύνοδον τοΰ Σάνς τοΰ 1210, ή δέ άπαγόρευσις έπανελήφθη εις τήν Χάρταν τοΰ Πανεπιστημίου τών Παρισίων, τό 1231. "Ας μή νομισθή όμως ότι ταύτα συνέβαιναν μόνον είς τήν Δύσιν. Έπί 'Αλεξίου Κομνηνού, ό Νικαίας Ευστράτιος απηλλάγη τών καθηκόντων του υπό της Συνόδου τοΰ 1117, διότι μεταξύ τών άλλων ύπεστήριξεν ότι «πανταχού τών ιερών θείων βιβλίων, ό Χριστός διαλογίζεται άριστοτελικώς». Αι απαγορεύσεις όμως αύταί, όπως και αί καταδιώξεις τοΰ ρωμαϊκού δικαίου, είς ουδέν ωφέλησαν, όπως δεν ωφελούν ποτέ είς τίποτεαί διώξεις τοΰ πνεύματος. Δέν θέλω όμως να είμαι απόλυτος. Διότι είς τό βάθος καί ό Άκινάτης, μολονότι καταδικάζων τό δόγμα τοΰ Άβερρόη, πού άπαντα καί είς μεταγενεστέρους πατέρας, δέν νομίζει ότι ημπορεί να μή διακρίνη μεταξύ αληθείας κατά λόγο ν, πού θα ημπορούσε να ταυτισθή μέ τήν φιλοσοφίαν καί αληθείας υπέρ λόγο ν, πού είναι ή θεολογία, πάντως όμως καί είναι αυτή ή εισφορά του, αρνείται τήν άλήθειαν παρά λόγον (Contra gentiles 1, 3 καί 9). Τό παράδειγμα πού φέρει ό Άκινάτης δια τήν διάκρισιν αυτών είναι ότι ό άνθρωπος δύναται κατά λόγον να γνωρίση τήν ΰπαρξιν καί τήν ενότητα τοΰ Θεοΰ, ως αναγκαίας αρχικής αιτίας της δημιουργίας, τήν εννοιαν όμως της Αγίας Τριάδος μόνον υπέρ λόγον δύναται να γνωρίση. Τό ύπό τοΰ Άνσέλμου διδαχθέν credo ut intelligam δέν εγκαταλείπεται, συντίθεται εις τό intelligo ut credam. Καί ακολουθεί ή προσπάθεια της συνθέσεως (Summa theologica I, qu. I, art 5 : «Aliae scientiae certitudinem habent ex lumminae rationis humanae quae potest errare : Haec autem (δηλαδή ή
339 Sacra doctrina) certitudinem habet ex luminae divinae scientiae quae decipi non potest». Και συνεχίζων λέγει κάτι άνάλογον προς ό,τι προηγουμένως έσημείωσα, ομιλών περί της ενστικτώδους αφετηρίας του θρησκευτικού συναισθήματος, ότι ή πίστις πηγάζει άπο όρμέμφυτον ενστικτον (interior instinctus, dei invitantis). 'Ανάλογα λέγει και ό Καρτέσιος, ô Locke και ό Leibnitz, εί και δι' άλλους λόγους. Δια της όδοϋ αυτής ό Άκινάτης οδηγείται εις τήν σύνθεσιν φιλοσοφίας και θεολογίας και καταλήγει χρησιμοποιών τον 'Αριστοτέλη προς θεμελίωσιν τών πέντε αποδείξεων της υπάρξεως του Θεοϋ. Καταπληκτικής διαλεκτικής τέχνης είναι ιδίως τα Σχόλια του εις τον 'Αριστοτέλη (In Aristotelis Stagiritae, nonnullos libris conmentaria, τόμος 17 εκδόσεως Πάρμας). Όμιλών προ τριών ετών εις τήν Άκαδημίαν επί του 'Ανθρώπου και τοϋ περιβάλλοντος του είχα σημειώσει τήν άδιαφορίαν του πλατωνισμοϋ δια τήν φύσιν και τήν μεταγενεστέραν, εις τήν σειράν τών ιδίων σκέψεων, χριστιανικήν πίστιν εις τήν ύποταγήν της φύσεως εις τον Θεόν. Ό "Αγιος Θωμάς, ακολουθών τον 'Αριστοτέλη ακούει τα διδάγματα της φύσεως και εις αυτά στηρίζει τήν χριστιανικήν του απολογητική ν. Ό θωμισμός αρνείται οιονδήποτε περιορισμόν εις τήν άναζήτησιν τών πρώτων αιτίων, με βάσιν τήν παραγματικότητα και όργανον τον νουν. Δίδει εις τήν μεταφυσικήν τήν άριστοτελικήν της εννοιαν, τήν εννοιαν δηλαδή της αναζητήσεως τών αιτιών τών πραγμάτων πού ευρίσκονται μετά τα φανερά και όχι της a priori κατασκευής αρχετύπων και εξηγήσεων, ιδεών και συνεπειών των. 'Από τοϋ σημείου αύτοϋ μέχρι της γνώμης τοϋ L. Robin ότι ό 'Αριστοτέλης ήτο συγχρόνως «πολύ και πολύ ολίγον φιλόσοφο ς», ή άπόστασις γίνεται μικρά. Διάδοχος τοϋ 'Ακινάτη, ϊσως περισσότερον παρά τοϋ 'Αριστοτέλους, ό Bergson έπίστευεν ότι εις τον προθάλαμον της φιλοσοφίας εϊναι ή έρευνα τών πειραματικών επιστημών, διότι ή φιλοσοφική άνάλυσις, στηρίζεται εις τήν έμπειρίαν, επιστημονικώς έξηγουμένην. Φυσικά πρέπει ευθύς έξ αρχής να τονισθή, ότι ό εμπειρισμός τοϋ 'Αριστοτέλους και του 'Ακινάτη δεν έχει τήν εννοιαν πού εδόθη είς τους νεωτέρους χρόνους είς τήν έμπειριοκρατίαν. Δεν αποκλείει, τουναντίον στηρίζεται εις τήν παρατήρησιν είς τα πράγματα, άλλα δεν σταματά είς αυτά και έξ αυτών προχωρεί εις λογικάς επεξεργασίας. Ό χωρισμός μεταξύ έμπειριοκρατίας έστω και κριτικής και νοησιαρχίας είναι αποτέλεσμα της ροπής προς τό απόλυτον και της οίκοδομήσεως αντιθέσεων πού χαρακτηρίζουν τάς προσπάθειας τών νεωτέρων, οί όποιοι, ένω δεν προσθέτουν, όπως λέγεται, παρά υποσημειώσεις είς τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη προχωρούν
340 εις ποικίλας κατασκευας όταν, ϊνα κατά Λουκιανον όμιλήσωμεν, «περί τα μέτρα άποροϋσι». Και ή φύσις και ô νους έχουν πολύπλοκους λειτουργίας πού δεν είναι πάντοτε ή μάλλον δεν είναι ποτέ άντιθετικαί. Αυτή άλλωστε είναι ή θεμελιώδης εισφορά του 'Αριστοτέλους. Δέν θεωρεί τάς ιδέας ώς αυθύπαρκτους, άλλ' ώς μορφάς πού καθιστούν αντιληπτά τα πράγματα των οποίων αποτελούν την «ούσίαν». Είναι άλλωστε μέσα εις την έλληνικήν παράδοσιν ή πίστις δτι πραγματικόν είναι ό,τι είναι άντιληπτον άπο τον νουν. Δια τοΰ αντιληπτού φθάνομεν εις την άϋλον νόησιν, πού εϊναι ô Θεός.Ή επιβολή τοΰ 'Αριστοτέλους επί τοΰ Θωμά είναι προφανής. Είναι σαφές δτι μέ όλα ταύτα δέν θεμελιώνεται ή απόλυτος άντίθεσις μεταξύ ιδεών νοητικώς αυτοτελών και ιδίως ας εΐπωμεν εμπειρικών, δηλαδή μεταξύ τοΰ μυστικισμοΰ τοΰ 'Αγίου Αυγουστίνου καί τοΰ διανοητικού θεϊσμοΰ τοΰ'ακινάτη. Γύρω άπο αυτήν τήν διάστιξιν τόσαι έγένοντο μεταγενεστέρως είς τήν έξέλιξιν τών φιλοσοφικών θεμελιώσεων παρεξηγήσεις. Υπάρχει, βέβαια, ενα πρόβλημα. Γεννάται συνηθέστατα εις τους πολλούς πού θέλουν να απλουστεύουν τα πράγματα. Πού εν τούτοις δέν εϊναι καθόλου άπλα. "Οπως τίποτε δέν είναι απλούν εις τήν ζ ω ή ν καί είς το πνεύμα. Όταν λέγομεν δτι ό Άκινάτης άνεβίωσε τον 'Αριστοτέλη είς τήν χριστιανικήν διδασκαλίαν, οί πολλοί νομίζουν ότι τοΰτο σημαίνει άρνησιν τοΰ Πλάτωνος. Αύτάς τάς μονοχόρδους απλουστεύσεις μόνον οί απλοϊκοί ή οί φανατικοί τάς κάμνουν. "Ετσι καί ό Πλήθων καί ό Σχολάριος μέ τον φανατισμόν τους έπεσαν εις τό τέλμα της μισαλλοδοξίας, δια τό όποιον δέν ήσαν ούτε παρεσκευασμένοι, ούτε άξιοι. Τους έκουρτουλοΰσε ό φανατισμός πού είναι πάντοτε τό κατώφλιον της δημαγωγίας δια της απλουστεύσεως. Ό "Αγιος Θωμάς σαγηνευμένος ίσως καί άπό πολιτική ν άναζωογονήσεως της χριστιανικής σκέψεως άπό τον 'Αριστοτέλη καί τήν άκαμπτον έπιστημονικήν του λογικήν, ήτο, εν τούτοις, έκ καταβολής, θαυμαστής τών πνευματικών πτήσεων τοΰ Πλάτωνος. Δέν είναι ανάγκη έξομολογήσεως έπί τοΰ θέματος. Ό ανθρωπισμός της εποχής του, πού έδημιουργήθη μέ τό ψυχορράγημα τοΰ Μεσαίωνος καί τα προδρομικά σημάδια τής διαγραφόμενης αναγεννήσεως είχε κατά βάσιν ποιητικήν θεμελίωσιν. Καί ό Πλάτων ήτο ποιητής. Είπα προ ολίγου άπό τό ίδιον αυτό βήμα ότι οί πραγματικοί δημιουργοί, όπως καί οί πραγματικοί πολιτικοί, είναι πριν άπό όλα ποιηταί. Δέν φθάνω, βέβαια, μέχρι τοΰ σημείου, εις τό οποίον εφθασεν ό Jean Wahl,
341 σύγχρονος Γάλλος φιλόσοφος και ποιητής, πού ύπεστήριξεν ότι οι φιλόσοφοι ποιηταί και καλλιτέχναι, μεταξύ τών όποιων τοποθετεί τον Rimbaud, τον Van Gogh και τον Cezanne είναι αί «άληθιναί πηγαί της φιλοσοφίας», διότι επιτρέπουν την παρακολούθησιν της κινήσεως της ζωής θα προσέθετα της κοινωνικής ζωής, παρακολούθησιν άνευ τής οποίας ουδεμία φιλοσοφία ημπορεί να στηριχθή και κατέληξεν εις το δόγμα ότι «ό φιλόσοφος οφείλει να είναι ικανός να έρευνήση πρωτοτύπους μορφάς, μορφάς άμορφους, μορφάς σκέψεως ανήκουστους, όπως έκεΐναι πού οι ζωγράφοι και οι ποιηταί έχουν επινοήσει». Τί άλλο εκαμεν ό Πλάτων; Ό,τι ό Wahl διεπίστωνε τον 20όν αιώνα μ.χ. ό Πλάτων τό εΐχεν εφαρμόσει προ εικοσιπέντε αιώνων! Και ό Άκινάτης έχων τα μορφωτικά θεμέλια, τα όποια άπισχνάνθησαν σήμερον, έποχήν τής στείρας ειδικεύσεως και τής θλιβερας υποταγής εις τήν λεξιθηρίαν θα περάση καί αυτή!, δεν ήτο δυνατόν να παρίδη τήν ανάγκην τής ένοράσεως. Ai άναφοραί του εις τον Μέγαν Αύγουστΐνον είναι άναφοραί εις τον Πλάτωνα καί τον Πλωτΐνον. "Αν ό 'Αριστοτέλης είναι «ό Φιλόσοφος» ut philosophus dixit ό Πλάτων είναι ό ποιητής. Διότι είχε μέσα του τό ποιητικόν στοιχειον ό "Αγιος Θωμάς προσεπάθησεν εις τό έργον του να μή άφίση τίποτε τό κενόν. Ήσχολήθη δια τούτο δια μακρών καί με τήν πολιτικήν, πού είναι ό ακρογωνιαίος λίθος κάθε κοινωνικής δημιουργίας. Θα τό ϊδωμεν παρακάτω. * * * Εϊναι κοινός τόπος ή γνώμη ότι ό πλατωνισμός είχεν ήδη υποχωρήσει εις τήν Άνατολικήν Έκκλησίαν κατά τον πέμπτον αιώνα υπέρ του άριστοτελισμοϋ καί ότι τήν άνόρθωσιν τοϋ πρώτου έπεδίωξεν ό Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός. Φοβούμαι ότι πρόκειται περί τών συνήθων απλουστεύσεων τάς οποίας βλέπομεν να διαδράμουν τήν ίστορίαν τοϋ πολιτισμού. Μετά τον Άγιον Αύγουστΐνον, σαγηνευθέντα καί άπό τον Πλάτωνα, άλλ' ιδία άπό τον Πλωτΐνον καί τάς πνευματικός των κατασκευάς, καί ορθώς, δια τήν ήρωικήν έποχήν τής επιβολής τοϋ χριστιανισμού, στηρίξαντα τήν χριστιανικήν άπολογητικήν εις τήν πίστιν ως πνευματικόν, ή ας εΐπωμεν, πνευματοκρατικόν ή ΐδεοκρατικόν θεμέλιον τής θρησκείας, ή Εκκλησία τόσον τής Δύσεως όσον καί τής 'Ανατολής ήκολούθησε τήν γραμμήν αυτήν πολλάκις, φυσικά, παραποιοΰσα καί αφελώς άπλουστεύουσα τάς θεμελιώσεις της καί δι' αυτής κατεπολέμησε τάς ποικίλας αιρέσεις. Εις τό βάθος ή επιχειρηματολογία τής θρησκείας ήρδεύετο εις πλατωνικάς πηγάς. Καί φυσικά καί εις τον Πλωτΐνον. Αί κατά καιρούς έξακοντισθεΐσαι κατηγορίαι περί αίρετικότητος τοϋ Ώριγένους, ώφείλοντο εις παρεκκλίσεις
342 ή θεωρουμένας παρεκκλίσεις αύτοϋ από της εικόνος του άπλουστευομένου νεοπλατωνισμοϋ πού εΐχε σχηματίσει ή 'Εκκλησία. Και ϊσως και εις επιδράσεις εμπειριοκρατικός, τών οποίων αί άφετηρίαι θα έπρεπε να αναζητηθούν εις τον 'Αριστοτέλη. Την πλατωνικήν έπίδρασιν εΐχον και οι πρώτοι διδάσκαλοι της 'Ανατολής. Και ήτο φυσικόν. Ή χριστιανική θρησκεία έθεμελιώθη, όπως κάθε θρησκεία, εις μυστικιστικήν βάσιν. Προς τον μυστικισμον όμως δέν συνεβιβάζετο ή εμπειριοκρατική διδασκαλία του 'Αριστοτέλους. Δια τούτο έλησμονήθη μέν βαθμηδόν ό Πλάτων αλλά περισσότερον ακόμη ο 'Αριστοτέλης, και παρέμεινεν ή παράδοσις, ή οποία στηριγμένη αρχικώς εις τον Πλάτωνα, ιδίως μέσω του Μεγάλου Αυγουστίνου άπέκτησεν αύτόνομον ζωήν, άσχετον μέ τάς καταβολάς της. Έξ ονόματος αυτής τής παραδόσεως συνεπιέσθησαν και εις τήν Άνατολήν, άλλα και εις τήν Δύσιν αί συζητήσεις καί έθεμελιώθη τό πλέγμα τής Τέρας 'Εξετάσεως. Και ενωρίς μέν, μερικοί στοχασταί ήρχισαν να αμφιβάλλουν περί τής μονολιθικότητος τής προσηλώσεως είς το έπίσημον δόγμα. 'Αλλά κατά τον 12ον και τον 13ον αιώνα καί ή κοινωνική ψυχολογία ήρχισε να εξελίσσεται. Τα πρώτα συμπτώματα τής άποσυνθέσεως του οικοδομήματος του Μεσαίωνος ήρχισαν να γίνωνται φανερά, όχι βέβαια εις τους πολλούς, ούτε είς τους κρατουντας οί πολλοί είναι κατά κανόνα αμαθείς, οί κρατούντες κατά τήν μεγίστην άναλογίαν των ανόητοι άλλ' είς τους ολίγους, είς τα μεγάλα πνεύματα καί, όπερ σπουδαιότερον, είς τους εκ τών κρατούντων αξιόλογους άνδρας. Είς τήν άναζήτησιν αντιμετωπίσεως τών προβλημάτων τής ζωής, εις τα όποια αναφέρεται κάθε θρησκεία, άνεζητοϋντο νέοι ορίζοντες. Καί είς τοϋτο ώφείλοντο καί αί έσωτερικαί κρίσεις τής παπικής εξουσίας καί του κύρους της πού διεγράφοντο. Πολύ προ του Αουθήρου,τό κίνημα τών Καθαρών, ανατολικής μέν καταγωγής, άνθησαν όμως κυρίως είς τήν Δύσιν, υπήρξε σήμαντρον προαγγελτικόν τής επερχόμενης κρίσεως. Μάτην ό Ίννοκέντιος ό III, ό θεωρούμενος ώς είσαγωγεύς τής Τέρας 'Εξετάσεως άλλα καί οργανωτής τής Δ' Σταυροφορίας, ήγωνίζετο να έπιβάλη τήν θεοκρατίαν. "Απλώς επέτεινε τήν άποσύνθεσιν. Τήν έποχήν έκείνην τής κυοφορίας έπανήλθεν εις τήν έπιφάνειαν ô 'Αριστοτέλης δια τών 'Αράβων σοφών, πού έγκατεστάθησαν εις τήν Τσπανίαν μετά τήν 'Αραβική ν έπέκτασιν. Είναι γνωστόν ότι είς τήν διάσωσιν τής κληρονομιάς του άριστοτελισμοΰ σπουδαϊον ρόλον έπαιξε καί ή 'Ανατολή. Καί ότι δια τών 'Ινδιών διέβησαν τα συγγράμματα του δια να επανέλθουν είς τήν Εύρώπην. Συνίστατο δέ ή επίκαιρος διδασκαλία του 'Αριστοτέλους είς τήν έπιστροφήν είς τήν γήν, μετά τήν μυστικιστικήν πτήσιν, τήν οποίαν έτροφοδότησεν ή πλατωνική ένόρασις. Ή επιστημονική εμπειρία έ κ τ ύ π α τ ή ν θ ύ ρ α ν τ ή ς γ ν ώ σ ε ω ς μέ τήν άξίωσιν τής έπικρατήσεως. Ή ανάγκη έκάλει είς νέαν σύνθεσιν.