Έργο: Τμήμα Α: Μελέτη με θέμα: «Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ελληνική οικογένεια: ο μετασχηματισμός των έμφυλων σχέσεων, ταυτοτήτων και ρόλων, οι προκλήσεις για την συμφιλίωση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι μονογονεϊκές οικογένειες Προτάσεις πολιτικής» (στο πλαίσιο του Υποέργου 3 της Πράξης με τίτλο: «Εξειδικευμένη υποστήριξη του Μηχανισμού Δομής Παρακολούθησης της Ισότητας των Φύλων» με Κωδ. ΟΠΣ 5001377 του Ε.Π. «Μεταρρύθμιση Δημοσίου Τομέα 2014-2020») «Αποτελέσματα της έρευνας Σύνθεση πορισμάτων Συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής» 1
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ Η παρούσα έρευνα, η οποία διενεργήθηκε σε δείγμα 46 νοικοκυριών, 33 μονογονέων και 51 επιχειρήσεων σε πανελλαδικό επίπεδο, επιχείρησε να αναλύσει παράγοντες που επιτείνουν ή αναστέλλουν την εξισορρόπηση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής των ελληνικών νοικοκυριών, με έμφαση στις μονογονεϊκές οικογένειες, με επίκεντρο τις αλλαγές των συνθηκών της αγοράς εργασίας, την ισχύουσα νομοθεσία για την απασχόληση και τη συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, τις δημογραφικές εξελίξεις, το μετασχηματισμό των οικογενειακών δομών και τη συνεχή μεταβολή των κοινωνικοοικονομικών καταστάσεων. 2
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΕ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ΜΟΝΟΓΟΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ 3
Συμπεράσματα της έρευνας σε νοικοκυριά Δείγμα 46 νοικοκυριών από όλη την Ελλάδα και με κατανομή στις Περιφέρειες, με υψηλότερη συγκέντρωση στην Αττική (34,8%), στην Κεντρική Μακεδονία (21,7%) και στη Θεσσαλία (8,7%). Αριθμός νοικοκυριών κατά Περιφέρεια 4
Συμπεράσματα της έρευνας σε νοικοκυριά Οι συμμετέχοντες/-ουσες στην έρευνα είναι κυρίως εργαζόμενοι/-ες σε καθεστώς πλήρους απασχόλησης - με εξαίρεση το 20% των γυναικών, με μερική απασχόληση Το εισόδημα των νοικοκυριών τους κυμαίνεται σε ικανοποιητικά επίπεδα. 5
Συμπεράσματα της έρευνας σε νοικοκυριά Αν και το διαθέσιμο εισόδημα είναι σε μέτρια επίπεδα, η τρέχουσα οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών δεν επιτρέπει να καλύπτουν πλήρως όλες τις ανάγκες τους, γεγονός που τα ώθησε σε περικοπή των δαπανών που αφορούν κυρίως κοινωνικές τους ανάγκες (διασκέδαση, ψυχαγωγία, ταξίδια κ.ά.). Ποσοστιαία κατανομή Ποσοστιαία περικοπών κατανομή την τελευταία περικοπών πενταετία την τελευταία ανά είδος πενταετία δαπάνης ανά είδος δαπάνης 6
Συμπεράσματα της έρευνας σε νοικοκυριά Αντιμετωπίζουν προβλήματα στην εργασία τους, είτε λόγω των χαμηλών μισθών που συνακόλουθα δεν δίνουν τη δυνατότητα για χρήση βοήθειας και υπηρεσιών υποστήριξης επί πληρωμή, είτε λόγω των αυξημένων εργασιακών απαιτήσεων τόσο σε όρους ωραρίου, όσο και σε όρους συνθηκών εργασίας. Οι συνθήκες εργασίας αφενός περιορίζουν τον διαθέσιμο χρόνο για την τακτοποίηση των προσωπικών και οικογενειακών υποχρεώσεων και αφετέρου περιορίζουν τις δυνατότητες των εργαζομένων για διεκδίκηση των εργασιακών τους δικαιωμάτων, τη στιγμή που οι επιχειρήσεις εμφανίζονται ιδιαίτερα απαιτητικές και δεν λειτουργούν πάντα σε πλαίσιο «φιλικό» ως προς τον θεσμό της οικογένειας. Σημαντική μερίδα εμφανίζει ελλιπή γνώση του ισχύοντος θεσμικού και νομικού πλαισίου για τη συμφιλίωση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής. 7
Συμπεράσματα της έρευνας σε νοικοκυριά Τα στερεότυπα κατανομής των οικογενειακών υποχρεώσεων της ελληνικής οικογένειας μεταξύ ανδρών και γυναικών σε γενικές γραμμές παραμένουν, με τις υποχρεώσεις εντός σπιτιού (μαγείρεμα, καθαριότητα) ως κύρια ευθύνη της γυναίκας, όπως επίσης και τα καθήκοντα που αφορούν στη φροντίδα των παιδιών (συνοδεία προς και από το σχολείο, μελέτη), ενώ οι εξωτερικές δουλειές (ψώνια, πληρωμή λογαριασμών) και τα μαστορέματα / συντήρηση του σπιτιού διαφαίνεται ότι αποτελούν κύρια ευθύνη του άνδρα, ενώ αυτά που αφορούν τις εξωσχολικές δραστηριότητες μοιράζονται μεταξύ του ζευγαριού. Παρά τη διαφαινόμενη συμμετοχή των ανδρών στις οικογενειακές υποχρεώσεις, το μεγαλύτερο μέρος των οικιακών εργασιών και της ανατροφής των παιδιών εξακολουθούν να επωμίζονται οι γυναίκες και το φύλο διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των αντιλήψεων όσον αφορά στο συγκεκριμένο θέμα, ενώ η πλειονότητα των ατόμων προσανατολίζεται προς την παραδοσιακή έμφυλη ιδεολογία. 8
Συμπεράσματα της έρευνας σε μονογονείς Δείγμα 33 μονογονεϊκών οικογενειών από όλη την Ελλάδα και με κατανομή στις Περιφέρειες, με υψηλότερη συγκέντρωση στην Αττική (33,3%), στην Κεντρική Μακεδονία (18,2%) και στην Ανατολική Μακεδονία-Θράκη (12,1%), ενώ ακολουθούν η Θεσσαλία (6,1%), το Νότιο Αιγαίο (6,1%) και η Κρήτη (6,1%). Αριθμός μονογονεϊκών οικογενειών κατά Περιφέρεια 9
Συμπεράσματα της έρευνας σε μονογονείς Καταγράφεται μεγάλη συχνότητα μονογονεϊκών νοικοκυριών στα χαμηλά εισοδηματικά κλιμάκια και ως εκ τούτου είναι αναμενόμενη η ανεπαρκής εξυπηρέτηση των αναγκών του νοικοκυριού, οδηγώντας μοιραία στη μείωση τροφίμων, ένδυσης και υπόδησης, αλλά και των κοινωνικών τους αγαθών (διασκέδαση, ψυχαγωγία, ταξίδια κ.ά.), με αποτέλεσμα είτε να αποζητούν βοήθεια με τη μορφή φιλανθρωπίας είτε να επιδιώκουν την αύξηση των ωρών εργασίας. Βαθμός ανταπόκρισης της τρέχουσας οικονομικής Εισοδηματική κατάσταση οικογένειας κατάστασης του μονογονεϊκού νοικοκυριού στην κάλυψη των αναγκών του 10
Συμπεράσματα της έρευνας σε μονογονείς Συχνά ο συνδυασμός εργασίας και οικογενειακών υποχρεώσεων είναι ανέφικτος κυρίως λόγω της έλλειψης βοήθειας από κάποιο άλλο άτομο, πολύ δε παραπάνω εάν συντρέχουν και άλλοι παράγοντες, όπως χρόνια προβλήματα υγείας, αναπηρία, κ.λπ. Η ενίσχυση του οικογενειακού εισοδήματος μέσω δεύτερης απασχόλησης που συνεπάγεται την επιμήκυνση του εργασιακού χρόνου ενδείκνυται ως οριακή επιλογή από τους/τις ερωτώμενους/-νες μονογονείς δεδομένου του περιορισμένου διαθέσιμου χρόνου, ώστε να ανταποκριθούν στις ούτως ή άλλως αυξημένες υποχρεώσεις τους. 11
Συμπεράσματα της έρευνας σε μονογονείς Η οικονομική κρίση εντείνει την ευαλωτότητα ειδικών πληθυσμιακών ομάδων όπως οι μονογονείς και δημιουργεί σωρευτικά προβλήματα στον εργασιακό τομέα, αναφορικά με την επάρκεια των μισθών, την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων και τις αυξημένες εργασιακές απαιτήσεις, μειώνοντας περαιτέρω τον διαθέσιμο χρόνο για τη διεκπεραίωση των προσωπικών και οικογενειακών υποχρεώσεων. Η διασφάλιση της σταθερότητας της θέσης εργασίας αξιολογείται περισσότερο σημαντική από τη δυνατότητα αξιοποίησης ελαστικού ωραρίου ή άλλης ευέλικτης μορφής, διότι η επιλογή της δεύτερης δυνατότητας συνδέεται πιθανά ή βάσιμα με ανεπιθύμητες εργασιακές επισφάλειες. Οι μονογονείς αντιμετωπίζουν μια σειρά άλλων ζητημάτων που πρέπει να επιλύσουν, όπως η αποτελεσματική διαχείριση του χρόνου σε συνδυασμό με την έλλειψη βοήθειας από τρίτο άτομο. Οι μονογονείς αγνοούν τις υπηρεσίες και τους φορείς που μπορούν να τους παρέχουν μια σειρά υπηρεσιών, ώστε να βελτιώσουν τη θέση τους. 12
Συμπεράσματα της έρευνας σε μονογονείς Η πλειοψηφία όσων δέχονται υποστήριξη, περιορίζονται στην οικονομική ενίσχυση που λαμβάνουν και δεν απολαμβάνουν ευρεία γκάμα υπηρεσιών, γεγονός βέβαια που οδηγεί και σε γενικευμένη και έντονη δυσαρέσκεια και απογοήτευση από την προσέγγιση των ιδιαίτερων προβλημάτων που βιώνουν οι μονογονεϊκές οικογένειες. Η μονογονεϊκότητα, κυρίως των γυναικών, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με κλασικά μέτρα επιδοματικής πολιτικής, τα οποία μάλιστα δεν εφαρμόζονται και με την ανάλογη συνέπεια από τους αρμόδιους φορείς. Οι πολλαπλές πτυχές των συνθηκών και των προβλημάτων απαιτούν παράλληλα σύνθετη αντιμετώπιση, με στόχο πρωτίστως την κοινωνική και εργασιακή ένταξη με την υλοποίηση μιας διακριτής και ολοκληρωμένης δέσμης μέτρων και την εφαρμογή θεσμικών ρυθμίσεων για τον συντονισμό πολιτικών ευνοϊκών προς αυτήν την ομάδα στόχο. 13
Συμπεράσματα της έρευνας σε επιχειρήσεις Δείγμα 51 επιχειρήσεων από όλη την Ελλάδα και με κατανομή στις Περιφέρειες. Οι υψηλότερες συγκεντρώσεις παρουσιάζονται στην Αττική (35%) και στην Κεντρική Μακεδονία (20%), ακολουθώντας την εθνική κατανομή σύμφωνα με την οποία στις περιφέρειες αυτές καταγράφεται και ο μεγαλύτερος όγκος της επιχειρηματικής δραστηριότητας της χώρας. Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τους/τις ιδιοκτήτες/-τριες ή αρμόδια διευθυντικά στελέχη των επιχειρήσεων. Αριθμός επιχειρήσεων κατά Περιφέρεια 14
Συμπεράσματα της έρευνας σε επιχειρήσεις Υφίστανται ακόμη στερεοτυπικές στάσεις και απόψεις που θέτουν τον άνδρα εργαζόμενο να επηρεάζεται σε λιγότερο βαθμό από τις οικογενειακές υποχρεώσεις σε σχέση με μια γυναίκα. Κατά την πρόσληψη αλλά και προαγωγή των γυναικών συνυπολογίζεται σε αρκετό βαθμό η οικογενειακή κατάσταση και η ύπαρξη οικογενειακών υποχρεώσεων. Οι οικογενειακές υποχρεώσεις σύμφωνα με τις απόψεις του δείγματος επιδρούν αρκετά θετικά στην παραγωγικότητα και στην εξέλιξη ενός μόνου πατέρα, ενώ για τις γυναίκες εμφανίζονται οριακά περισσότερο ως επιβαρυντικοί παράγοντες για την εξέλιξη μιας μόνης γυναίκας. 15
Συμπεράσματα της έρευνας σε επιχειρήσεις Οι επιχειρήσεις αν και θεωρούν ότι η εφαρμογή μέτρων που συμβάλλουν στη συμφιλίωση της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή των εργαζόμενων τους μπορεί να ενισχύσει την παραγωγικότητά τους, συχνά αναπαράγουν έμφυλα στερεότυπα για την απόδοση, παραγωγικότητα, προαγωγή και πρόσληψη των γυναικών, γεγονός που ανακλάται εν μέρει και στο γεγονός ότι σε αξιόλογο ποσοστό επιχειρήσεων δεν έχει χορηγηθεί καμία άδεια ανατροφής. Αντικειμενικοί ή εξωγενείς παράμετροι, δρουν ανασταλτικά για την εφαρμογή μέτρων που τις καθιστούν περισσότερο «φιλικές» προς τον θεσμό της οικογένειας, όπως το μικρό μέγεθος που χαρακτηρίζει την πλειοψηφία των επιχειρήσεων και το αβέβαιο και δυσμενές οικονομικό περιβάλλον στο οποίο δρουν, που τις αναγκάζει να μεριμνούν κυρίως για την επιβίωσή τους. Οι προτάσεις που διατυπώθηκαν αφορούν σε πρωτοβουλίες της πολιτείας για τη διεύρυνση του ωραρίου των δομών φύλαξης βρεφών, στη θεσμοθέτηση οικονομικών κινήτρων και παροχών στις επιχειρήσεις και στην πληρέστερη ενημέρωση εργοδοτών/-τριών και εργαζομένων σε θέματα συμφιλίωσης. 16
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ FOCUS GROUP 17
Συμπεράσματα υλοποίησης των focus groups Συμπληρωματικά και προκειμένου να ενισχυθεί η συμβολή της έρευνας γνώμης στην επικαιροποίηση των εργαλείων, ο Σύμβουλος διεξήγαγε δύο (2) ομάδες εστίασης (focus groups), ένα στην Θεσσαλονίκη (με 9 άτομα) και ένα στην Αθήνα (με 12 άτομα), στις 16 και 18 Ιανουαρίου 2018 αντίστοιχα. Οι ομάδες εστίασης είχαν ως κύριο στόχο να εντοπίσουν τα σημαντικά πεδία που συνεργούν σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο ως προς τους παράγοντες επηρεασμού της συμφιλίωσης της επαγγελματικής και της προσωπικής/οικογενειακής ζωής. Στο πλαίσιο αυτό, το θεματικό αντικείμενο των focus group αφορούσε στη διερεύνηση της ύπαρξης ή μη της συμφιλίωσης επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής για τις μονογονεϊκές οικογένειες στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης 18
Συμπεράσματα υλοποίησης των focus groups Όσον αφορά στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες και ειδικότερα οι μονογονείς να συνδυάσουν επαγγελματική, οικογενειακή και προσωπική ζωή, κυρίαρχο θέμα αναδείχθηκε η διασφάλιση υποστηρικτικού δικτύου φύλαξης και φροντίδας των παιδιών και άλλων προστατευόμενων μελών (π.χ. ηλικιωμένοι/- ες και ανήμποροι γονείς). Όταν ανακύπτει το θέμα εισόδου ή και επανένταξης στην αγορά εργασίας για κάθε μητέρα, πρωταρχικό μέλημα είναι να εξασφαλιστεί το πλαίσιο εκείνο που θα επιτρέπει τη φύλαξη και τη φροντίδα των παιδιών με το μικρότερο κόστος. Αναφορά έγινε στο τρέχον πρόγραμμα της ΕΕΤΑΑ «Εναρμόνιση Οικογενειακής και Επαγγελματικής Ζωής για το έτος 2017-2018» Η εκπρόσωπος της ΕΕΤΑΑ επεσήμανε τη σημαντική αύξηση των αιτήσεων κατά 10% το έτος 2017 σε σχέση με τον αριθμό των αιτήσεων που υπεβλήθησαν το 2016. Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων/-ουσών συμφώνησε ότι τα παραδοσιακά υποστηρικτικά δίκτυα των ελληνικών οικογενειών που συνθέτει το στενό συγγενικό περιβάλλον (παππούς-γιαγιά), εξακολουθούν να υφίστανται και μάλιστα ενεργοποιούνται πιο έντονα λόγω της οικονομικής κρίσης που ωθεί τα νοικοκυριά στην εύρεση ανέξοδων τρόπων φύλαξης των παιδιών. 19
Συμπεράσματα υλοποίησης των focus groups Κοινή διαπίστωση αποτελεί όμως ότι, η λειτουργία των άτυπων υποστηρικτικών δικτύων (παππούς-γιαγιά) στην πραγματικότητα υποκαθιστά το κράτος, με αποτέλεσμα να ατονεί η άσκηση πίεσης της κοινωνίας των πολιτών προς τη βελτίωση αυτών των δομών/θεσμών. Οι γονείς γενικότερα αλλά και οι μονογονείς πολύ περισσότερο νιώθουν ανίσχυροι να ασκήσουν πίεση για την τήρηση των δικαιωμάτων τους όσον αφορά στην ισότιμη πρόσβαση στην αγορά εργασίας και στην επαγγελματική ανέλιξη σε σχέση με τα ζητήματα φροντίδας παιδιών. Είναι συχνό το φαινόμενο, οι επιχειρήσεις να μην αντιμετωπίζουν πραγματικές δυσκολίες αλλά να επικαλούνται τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης, προκειμένου να μειώσουν τις κοινωνικές τους δράσεις για τη διευκόλυνση της εναρμόνισης εργασιακής και οικογενειακής/προσωπικής ζωής των εργαζομένων, και να αποκομίσουν μεγαλύτερα κέρδη. Το μικρό μέγεθος, ο οικογενειακός συχνά χαρακτήρας, οι έντονες ανταγωνιστικές πιέσεις και οι προσπάθειες για βιωσιμότητα που χαρακτηρίζουν τις μικρές και μικρομεσαίες ελληνικές επιχειρήσεις, σαφώς και δεν καθιστούν ευνοϊκό περιβάλλον για την εφαρμογή μέτρων που να εξυπηρετούν τους/τις εργαζομένους/-ες τους, προκειμένου να ανταποκριθούν και στον ρόλο του γονέα/φροντιστή. 20
Συμπεράσματα υλοποίησης των focus groups Οι ευέλικτες μορφές εργασίας τείνουν να εδραιωθούν ως θέσεις μειονεκτικές και για αυτό το λόγο αυτές απευθύνονται κυρίως σε γυναίκες, οι οποίες με τη σειρά τους, ειδικά οι μονογονείς, λόγω περιορισμένων επιλογών ή χαμηλού βαθμού απασχολησιμότητας εμφανίζονται περισσότερο διαθέσιμες να τις καταλάβουν. Τα τελευταία χρόνια, ο ρόλος του πατέρα και συζύγου έχει αλλάξει με κύριο χαρακτηριστικό την ανάληψη καθηκόντων στην καθημερινότητα του ελληνικού νοικοκυριού, γεγονός που επιτρέπει στις γυναίκες την είσοδό τους στο παραγωγικό σύστημα. Διατυπώθηκε η άποψη ότι οποιαδήποτε παρέμβαση υπέρ των μόνων μητέρων είναι σκόπιμη να έχει ολιστική προσέγγιση, περιλαμβάνοντας δράσεις για την ψυχολογική τους στήριξη, την εργασιακή συμβουλευτική προετοιμασία, ακόμη και τη νομική ενημέρωση σε θέματα δικαιωμάτων στην αγορά εργασίας. 21
Συμπεράσματα υλοποίησης των focus groups Η αδυναμία νόμιμα κατοχυρωμένης τεκμηρίωσης ότι οι σύζυγοι βρίσκονται σε καθεστώς διάστασης δημιουργεί συχνά προβλήματα κατά την αίτηση χορήγησης επιδομάτων ή ακόμη και παροχής υπηρεσιών προς τους/τις μονογονείς και τα μέλη των οικογενειών τους, με αποτέλεσμα να χάνεται ένα σημαντικό μέρος της κρατικής υποστήριξης ιδιαίτερα με τη μορφή οικονομικής ενίσχυσης. Τέθηκε ως πρόταση η δημιουργία μιας ενιαίας βάσης δεδομένων των δικαιούχων επιδομάτων και παροχών πρόνοιας, σε πανελλήνιο επίπεδο, η οποία να δίνει τη δυνατότητα διασταύρωσης των στοιχείων των δικαιούχων και πρόσβαση σε όλες τις κοινωνικές υπηρεσίες και φορείς πρόνοιας. Άλλες προτάσεις που διατυπώθηκαν αφορούσαν στην ενίσχυση του πλαισίου λειτουργίας των δημόσιων ή και των επιδοτούμενων δομών φύλαξης και φροντίδας βρεφών / παιδιών. Οι αλλαγές σε θεσμούς και πολιτικές δεν είναι δυνατό να επιτευχθούν αν δεν μεταβληθούν τα στερεότυπα που θέτουν τη γυναίκα, μονογονέα και μη, ως κύρια υπεύθυνη της φροντίδας της οικογένειας και του νοικοκυριού και ως «συμπληρωματικό» παραγωγικό συντελεστή με κακώς εκμεταλλεύσιμη ευελιξία. 22
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 23
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Είναι σαφής η ύπαρξη προβλημάτων των ελληνικών νοικοκυριών που απορρέουν από τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην αγορά εργασίας και αντανακλώνται είτε στους χαμηλούς μισθούς που συνακόλουθα δεν δίνουν τη δυνατότητα για χρήση βοήθειας και υπηρεσιών υποστήριξης επί πληρωμή, είτε στις αυξημένες εργασιακές απαιτήσεις τόσο σε όρους ωραρίου, όσο και σε όρους συνθηκών εργασίας. Οι νέες συνθήκες εργασίας αφενός μειώνουν τον διαθέσιμο χρόνο για την τακτοποίηση των προσωπικών και οικογενειακών υποχρεώσεων και αφετέρου περιορίζουν τις δυνατότητες των εργαζομένων για διεκδίκηση των εργασιακών τους δικαιωμάτων, τη στιγμή που οι επιχειρήσεις εμφανίζονται ιδιαίτερα απαιτητικές και δεν λειτουργούν πάντα σε πλαίσιο «φιλικό» ως προς τον θεσμό της οικογένειας. Καταγράφεται ελλιπής γνώση του ισχύοντος θεσμικού και νομικού πλαισίου για τη συμφιλίωση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, για τα εργασιακά δικαιώματα των γονέων και μονογονέων. 24
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Η δυσκολία συμφιλίωσης επαγγελματικής και οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής έχει διαφορετικό αντίκτυπο στα δύο φύλα, καθώς για τη γυναίκα/μητέρα συνδέεται άμεσα με τον τομέα της εργασίας και συνεπάγεται δυσκολία πλήρους ή μη συμμετοχής της στην αγορά εργασίας, ενώ για τον άνδρα/πατέρα σχετίζεται με την οικογένεια, και μεταφράζεται σε δυσκολία εύρεσης χρόνου για την οικογένεια και το νοικοκυριό. Λόγω της οικονομικής κρίσης τα νοικοκυριά ενεργοποίησαν πιο έντονα τα παραδοσιακά υποστηρικτικά δίκτυα που απαρτίζονται από το στενό συγγενικό περιβάλλον (παππούς-γιαγιά), στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν λιγότερο κοστοβόρες ή και εντελώς ανέξοδες διεξόδους φύλαξης των παιδιών, υποκαθιστώντας ή αναπληρώνοντας τις δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες και δομές φροντίδας. Όσον αφορά στις δημόσιες πολιτικές υποστήριξης των γονέων αλλά και των μονογονέων, είναι έκδηλος ο χαμηλός βαθμός ικανοποίησης από την πολιτεία για τους τρόπους προσέγγισης και επίλυσης των ιδιαίτερων προβλημάτων που βιώνουν για την αρμονική συμφιλίωση εργασιακών και οικογενειακών υποχρεώσεων. 25
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Η άγνοια του θεσμικού πλαισίου και των δημόσιων πολιτικών έχει σαν αποτέλεσμα η πλειοψηφία όσων δέχονται υποστήριξη, να περιορίζεται στη λήψη οικονομικής ενίσχυσης και δεν απολαμβάνουν υπηρεσιών σε διαφορετικά πεδία (ενημέρωση/πληροφόρηση, ψυχολογική στήριξη, εκπαίδευση/επιμόρφωση, κλπ). Η διασφάλιση της σταθερότητας της θέσης εργασίας αξιολογείται περισσότερο σημαντική από τη δυνατότητα αξιοποίησης ελαστικού ωραρίου ή άλλης ευέλικτης μορφής, διότι η επιλογή της δεύτερης δυνατότητας συνδέεται πιθανά ή βάσιμα με ανεπιθύμητες εργασιακές επισφάλειες. Επιβεβαιώνονται προηγούμενες έρευνες ότι, ο δημόσιος τομέας ως επί το πλείστον παρέχει καλύτερες ευκαιρίες απασχόλησης, βελτίωση των συνθηκών εργασίας, συμπεριλαμβανομένης της άδειας μετ αποδοχών, επιλογές συμφιλίωσης εργασίας, οικογένειας και προσωπικής ζωής και υψηλότερους μισθούς για τις γυναίκες. Τα στερεότυπα κατανομής των οικογενειακών υποχρεώσεων της ελληνικής οικογένειας μεταξύ ανδρών και γυναικών σε γενικές γραμμές παραμένουν, με τις υποχρεώσεις εντός σπιτιού (μαγείρεμα, καθαριότητα) ως κύρια ευθύνη της γυναίκας, όπως επίσης και τα καθήκοντα που αφορούν στη φροντίδα των παιδιών (συνοδεία προς και από το σχολείο, μελέτη). 26
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Παρά τη διαφαινόμενη συμμετοχή των ανδρών στις οικογενειακές υποχρεώσεις, το μεγαλύτερο μέρος των οικιακών εργασιών και της ανατροφής των παιδιών εξακολουθούν να επωμίζονται οι γυναίκες και το φύλο διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των αντιλήψεων όσον αφορά στο συγκεκριμένο θέμα, ενώ η πλειονότητα των ατόμων προσανατολίζεται προς την παραδοσιακή έμφυλη ιδεολογία. Η οικονομική κρίση με τις δυσμενείς επιπτώσεις της εντείνει την ευαλωτότητα ειδικών πληθυσμιακών ομάδων, όπως οι μονογονείς, δημιουργώντας σωρευτικά προβλήματα στον εργασιακό τομέα, αναφορικά με την επάρκεια των μισθών, την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων και τις αυξημένες εργασιακές απαιτήσεις και μειώνοντας περαιτέρω τον διαθέσιμο χρόνο για τη διεκπεραίωση των προσωπικών και οικογενειακών υποχρεώσεων. H θέσπιση για παροχή οικονομικών κινήτρων προς τις επιχειρήσεις, όπως η επιδότηση για την πρόσληψη μονογονέα, η μείωση ασφαλιστικών εισφορών και οι φοροαπαλλαγές, μπορούν να αποτελέσουν μέτρα διευκόλυνσης της συμφιλίωσης της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή των εργαζομένων και ειδικότερα των μονογονέων. 27
Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Ο καταλυτικός ρόλος του κράτους αναδεικνύεται και από τις απαντήσεις των υπεύθυνων των επιχειρήσεων, σχετικά με τα μέτρα που μπορούν να συμβάλλουν στην επίτευξη της εναρμόνισης εργασίας και οικογένειας, καθώς οι προτάσεις που διατυπώθηκαν αφορούν σε πρωτοβουλίες που πρέπει να λάβει η πολιτεία για τη διεύρυνση του ωραρίου των δομών φύλαξης βρεφών, στη θεσμοθέτηση οικονομικών κινήτρων και παροχών στις επιχειρήσεις και στην καλύτερη και πληρέστερη ενημέρωση των εργοδοτών/-τριών και των εργαζομένων σχετικά με θέματα συμφιλίωσης. Οι επιχειρήσεις παρόλο που θεωρούν ότι η εφαρμογή μέτρων συμφιλίωσης της επαγγελματικής και της οικογενειακής ζωής των εργαζόμενων τους μπορεί να ενισχύσει την παραγωγικότητά τους, εντούτοις δρουν ανασταλτικά για την εφαρμογή μέτρων που τις καθιστούν περισσότερο «φιλικές» προς τον θεσμό της οικογένειας. Ως κυριότερος περιοριστικός παράγοντας για την εφαρμογή μέτρων συμφιλίωσης της επαγγελματικής και της οικογενειακής ζωής των εργαζόμενων αναδεικνύεται το υψηλό κόστος που συνεπάγονται αυτά τα μέτρα, ενώ άλλοι παράγοντες είναι το μικρό μέγεθος που χαρακτηρίζει την πλειοψηφία των επιχειρήσεων, η κυριαρχία αναχρονιστικών µεθόδων οργάνωσης της εργασίας και η ελλιπής ενσωμάτωση της διάστασης της συμφιλίωσης οικογένειας/εργασία. 28
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 29
Γενικές επισημάνσεις Η ανακατανομή του προσωπικού/ενδοοικογενειακού χρόνου και η ελάφρυνση των υποχρεώσεων για τις γυναίκες αποτελούν ευρωπαϊκές στρατηγικές που επιχειρούν να συμβάλουν στην οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική / οικογενειακή συνοχή, παράλληλα με την κοινωνική αναγνώριση και προώθηση πολιτικών ισότητας που ενισχύονται με την υιοθέτηση θετικών μέτρων για την προστασία της οικογένειας, και την εξισορρόπηση της επαγγελματικής με την επαγγελματική ζωή και των δύο γονέων, πρωτίστως δε των γυναικών. Η υλοποίηση μεταρρυθμίσεων και ο εκσυγχρονισμός του υπάρχοντος πλαισίου πολιτικών συμφιλίωσης εν μέσω οικονομικής κρίσης συνιστά μια κύρια πρόκληση για τη χώρα, καθώς οι περιορισμένοι οικονομικοί πόροι με τις υφιστάμενες ανάγκες βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι αν και η νομοθεσία και με τις πρόσφατες διατάξεις που προβλέπονται καθίσταται επαρκής, η βασική μέριμνα των πολιτικών ισότητας και εξισορρόπησης επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής είναι η ανάπτυξη αποτελεσματικών συστημάτων ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και παρακολούθησης της ορθής εφαρμογής τους, καθώς και πρωτοβουλίες που θα καταστήσουν ελκυστική την υιοθέτηση των πολιτικών αυτών 30
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.1 Πολιτικές για τις επιχειρήσεις Υποστήριξη των επιχειρήσεων για την ανάληψη μέτρων διευκόλυνσης της συμφιλίωσης με τη δημιουργία κινήτρων, όπως για παράδειγμα μέσω: του θεσμού της αριστείας, με την ετήσια βράβευση επιχειρήσεων που επιδεικνύουν έργο στην προώθηση της ισότητας και της εναρμόνισης της επαγγελματικής ζωής των εργαζομένων τους με τις οικογενειακές/ιδιωτικές τους υποχρεώσεις, του θεσμού της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, εστιάζοντας ιδιαίτερα σε πολιτικές που αφορούν στην ικανοποίηση του εργατικού δυναμικού στο εσωτερικό των επιχειρήσεων, καθώς και σε κριτήρια πρόσληψης ανθρώπινου δυναμικού στη βάση διαμόρφωσης ενός κοινωνικού εταιρικού προφίλ, απαλλαγμένου από έμφυλα στερεότυπα, της προώθησης σχεδίων ισότητας για τις επιχειρήσεις, της υιοθέτησης και ανάληψης δράσεων που ενισχύουν το κοινωνικό τους προφίλ και στον βαθμό που ακολουθούν τις πολιτικές άρσης επαγγελματικού αποκλεισμού. 31
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.1 Πολιτικές για τις επιχειρήσεις Προώθηση ενός φιλικού περιβάλλοντος εργασίας προς τους/τις εργαζόμενους/-ες φροντιστές/-τριες εξαρτώμενων μελών που θα σέβεται τις προσωπικές υποχρεώσεις των εργαζομένων, με στόχο την αλλαγή της εργασιακής κουλτούρας και την άρση των στερεοτύπων που αναπαράγουν την αντίληψη της φροντίδας ως «γυναικεία υπόθεση». Ενίσχυση της εξ αποστάσεως εργασία, όπου είναι εφικτό, και μη περικοπή των αποδοχών κατά τη διάρκεια αδειών, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι η αξιοποίηση μέτρων από τους/τις εργαζόμενους/-ες δεν θα επιφέρει επιπτώσεις στην εργασιακή τους πορεία. Παροχή δυνατοτήτων επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης προς την κατεύθυνση της αλλαγής στάσεων και πρακτικών αναφορικά με θέματα ισότητας και συμφιλίωσης. 32
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.1 Πολιτικές για τις επιχειρήσεις Δράσεις ενημέρωσης προς τους/τις εργαζόμενους/-ες ως προς τις διάφορες άδειες και υπηρεσίες/δομές φροντίδας και ανάπτυξη πεδίου συζήτησης με τους/τις εργαζόμενους/-ες για τη διερεύνηση των αναγκών τους και την πιθανή εξεύρεση λύσεων. Μέτρα διευκόλυνσης των εργαζομένων (π.χ. λειτουργία παιδικού σταθμού στους χώρους της επιχείρησης, όπου είναι εφικτό, οικονομική συνδρομή για την κάλυψη δαπανών φροντίδας κ.λπ.). Δημιουργία δικτύων επιχειρήσεων, προκειμένου να συνεργάζονται για την εξεύρεση και συγκέντρωση πόρων με στόχο την προώθηση δράσεων συμφιλίωσης. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση σε συστηματική βάση της επιχειρηματικής κοινότητας (επιχειρήσεις και επιχειρηματικοί φορείς, κοινωνικοί εταίροι, κ.λπ.) για θέματα ισότητας, σχετικής νομοθεσίας, φαινομένων «γυάλινης οροφής» και οριζόντιου επαγγελματικού διαχωρισμού, κ.λπ. 33
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.2 Βελτιώσεις του οικείου θεσμικού και νομικού πλαισίου Ανασύσταση και εμπλουτισμός των δομών που είχαν δημιουργηθεί σε προηγούμενες περιόδους (Κέντρα Δημιουργικής Απασχόλησης Παιδιών, Ολοήμερα σχολεία και νηπιαγωγεία, Πρόγραμμα «Βοήθεια στο Σπίτι», Κέντρα Ημερήσιας Φροντίδας Ηλικιωμένων), μέσω προνοιών όπως ενδεικτικά: η διεύρυνση του ωραρίου λειτουργίας, η ορθολογικοποίηση των κριτηρίων επιλογής δικαιούχων, συμπεριλαμβάνοντας και τις αυτοαπασχολούμενες μητέρες, η αύξηση της δυναμικότητάς τους, η βελτιστοποίηση του πλαισίου διαχείρισης, ώστε να μην γίνεται κατασπατάληση πόρων ή να μην μένουν αδιάθετοι πόροι, αλλά και να εμπλέκονται φορείς με καταλληλότητα και επάρκεια, η ανάπτυξη δομών φύλαξης και για παιδιά κάτω των τριών ετών. 34
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.2 Βελτιώσεις του οικείου θεσμικού και νομικού πλαισίου Δημιουργία μιας ενιαίας βάσης δεδομένων των δικαιούχων επιδομάτων και παροχών πρόνοιας, σε πανελλήνιο επίπεδο, η οποία να δίνει τη δυνατότητα διασταύρωσης των στοιχείων των δικαιούχων που έχουν πρόσβαση σε όλες τις κοινωνικές υπηρεσίες και φορείς πρόνοιας. Προώθηση της χορήγησης γονικής άδειας για τη φροντίδα εξαρτώμενου ατόμου και στους δύο γονείς είτε είναι μισθωτοί είτε είναι αυτοαπασχολούμενοι, γεγονός που διευκολύνει την επανένταξη αλλά και την παραμονή στην αγορά εργασίας. Εναρμόνιση των αδειών μητρότητας, πατρότητας και γονικής άδειας μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, ως προς τη συνολική τους διάρκεια, γεγονός που θα συμβάλλει στην αίσθηση δικαίου και στην καλύτερη εξισορρόπηση εργασίας και οικογένειας των γονιών όπου και να εργάζονται. 35
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.2 Βελτιώσεις του οικείου θεσμικού και νομικού πλαισίου Θέσπιση άλλων μορφών αδειών π.χ. για συνοδεία παιδιών στο σχολείο, για ιατρικές εξετάσεις των παιδιών ή νοσηλεία παιδιών ή ατόμων σε ανάγκη, για άτομα με αναπηρία κ.λπ. άνευ αμοιβής, οι οποίες όμως να διευκολύνουν τη συμφιλίωση εργασίας και οικογένειας. Ενθάρρυνση και θέσπιση της ευελιξίας και της προσαρμοστικότητας της εργασίας στις συλλογικές συμβάσεις, ευέλικτα ωράρια ως προς την ώρα άφιξης και αποχώρησης από την εργασία, διάλειμμα για θηλασμό κ.λπ. για εργαζόμενους γονείς. Συνεργασία των κρατικών υπηρεσιών με εταιρείες ιδιωτικού τομέα για την παροχή ειδικών κουπονιών σίτισης, ρουχισμού, φαρμακευτικής περίθαλψης κ.λπ. με σκοπό την κάλυψη σχετικών αναγκών. 36
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.2 Βελτιώσεις του οικείου θεσμικού και νομικού πλαισίου Εφαρμογή ειδικής κατά περίπτωση, οικονομικής πολιτικής, υπέρ των μονογονέων η οποία να προβλέπει την καταβολή της διατροφής από το κράτος ή τον αντίστοιχο ασφαλιστικό φορέα, στην περίπτωση που δεν καταβάλλεται από τον γονέα, με παράλληλα μέτρα για την εξασφάλιση της είσπραξης του ποσού από εκείνον που είναι υποχρεωμένος να καταβάλει τη διατροφή. Λήψη μέτρων βοήθειας σε νέους πατέρες, ώστε να εμπλακούν ενεργά στην (υπο)στήριξη και φροντίδα των παιδιών τους, ενώ συνεχίζουν τις σπουδές τους και την επαγγελματική τους εκπαίδευση. Ένταξη στα Κέντρα Διά Βίου Μάθησης προγραμμάτων επιμόρφωσης που θα απευθύνονται αποκλειστικά σε άνδρες και θα αφορούν σε θέματα σχετικά με τον οικογενειακό βίο (πατρότητα, συντροφικότητα), που θα στοχεύουν στον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του πατέρα ως ικανό γονέα και στον περιορισμό των στερεοτυπικών προσλήψεων. 37
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.2 Βελτιώσεις του οικείου θεσμικού και νομικού πλαισίου Αξιοποίηση υφιστάμενων δομών κοινωνικού διαλόγου με τη συμμετοχή του κράτους, της τοπικής αυτοδιοίκησης, των κοινωνικών εταίρων, ως μέσου προώθησης της συζήτησης για χάραξη κοινά αποδεκτής πολιτικής, μέσα από την οποία θα προκύπτουν μεταξύ των άλλων η μετατροπή της συμφιλίωσης οικογένειας-εργασίας από κόστος σε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των επιχειρήσεων. Συνεχής και έγκυρη χαρτογράφηση των κοινωνικών αναγκών σε τοπικό / περιφερειακό επίπεδο, ώστε να παράγεται γνώση που θα διευκολύνει τα κέντρα χάραξης πολιτικών στον ορθολογικό σχεδιασμό των παρεμβάσεων και στη βέλτιστη και τεκμηριωμένη κατανομή των διαθέσιμων κονδυλίων για την υλοποίηση μέτρων υπέρ της συμφιλίωσης επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής. Καταγραφή των διαθέσιμων υποδομών φροντίδας παιδιών και ηλικιωμένων ανά Δήμο και Περιφέρεια, αλλά και έγκαιρη ανάδειξη των ελλείψεων σε προσωπικό στους τομείς φροντίδας παιδιών και ηλικιωμένων. 38
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.2 Βελτιώσεις του οικείου θεσμικού και νομικού πλαισίου Συμμετοχή των συνδικαλιστικών οργανώσεων στην προώθηση ρυθμίσεων για την εναρμόνιση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής, και στην προώθηση αποφυγής έμφυλων ή κοινωνικών διακρίσεων ή απώλειας προστασίας, επισημαίνοντας ταυτόχρονα τις σχετικές ανάγκες των εργαζομένων. Προώθηση μέτρων εκπαίδευσης και κατάρτισης από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, που θα βοηθήσουν τους εργαζόμενους γονείς να ανταποκριθούν αποτελεσματικότερα στην εξισορρόπηση της οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής. Δράσεις ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης για την προώθηση της συμφιλίωσης της επαγγελματικής και της οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής και της προώθησης της ισότητας των φύλων (π.χ. σεμινάρια επιμόρφωσης, καμπάνιες ευαισθητοποίησης, σποτ, φυλλάδια κ.λπ.), ώστε να ευαισθητοποιηθούν τόσο οι πολίτες, όσο και οι επιχειρηματίες αλλά και οι εμπλεκόμενοι φορείς που είναι υπεύθυνοι για την εφαρμογή των πολιτικών. 39
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.2 Βελτιώσεις του οικείου θεσμικού και νομικού πλαισίου Ενεργοποίηση των ΜΚΟ και της κοινωνίας των πολιτών για την υλοποίηση δράσεων για την ενίσχυση φιλικών προς την οικογένεια πολιτικών, όπως: Η προώθηση της κοινωνικής δικτύωσης των εργαζόμενων γονέων (δημιουργία φόρουμ, ειδικών ιστοσελίδων, ομάδων κ.λπ.) Η ενθάρρυνση του διαλόγου και η ανταλλαγή πληροφοριών/εμπειριών μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών, ιδιαίτερα των συνδικαλιστικών οργανώσεων σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, στοχεύοντας, έτσι, στην καλύτερη κατανόηση των σχετικών πολιτικών και των κοινωνικο-οικονομικών και πολιτικών επιπτώσεών τους Η συγκέντρωση των απαραίτητων πληροφοριών σχετικά με τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των πολιτικών αυτών στην ποιότητα της καριέρας και της εργασιακής και οικογενειακής ζωής, να φροντίσουν για τη διάχυσή τους, καθώς και να πιέσουν προς τη θεσμοθέτησή τους. 40
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.3 Ανάπτυξη ερευνητικών εστιάσεων και μελετών αξιολόγησης Ανάπτυξη μελετών αξιολόγησης για την αξιοποίηση γονικών αδειών είτε στον δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα (π.χ. βαθμός ικανοποίησης, βαθμός αξιοποίησης ανά κατηγορία αδειών και χαρακτηριστικών της άδειας, του/της εργαζόμενους/-ης κ.λπ.) Ανάπτυξη μελετών αξιολόγησης για τη χρήση και την επάρκεια των δομών και υπηρεσιών φροντίδας. Καταγραφή αναγκών σε δομές και υπηρεσίες φροντίδας και μελέτη των επιπτώσεων των εφαρμοζόμενων πολιτικών κατά φύλο Ανάπτυξη ερευνών για τις στάσεις και τις αντιλήψεις του γυναικείου και ανδρικού πληθυσμού για τα θέματα φροντίδας, τα μοντέλα οικογένειας, την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, τις επαγγελματικές υποχρεώσεις, την οργάνωση της εργασίας κ.ο.κ. Ανάπτυξη ερευνών για τις στρατηγικές των οικογενειών (και ιδιαιτέρως των γυναικών) για τον συνδυασμό εργασίας και οικογένειας σε περιόδους οικονομικής κρίσης, λαμβάνοντας υπόψη ζητήματα όπως η εντατικοποίηση της εργασίας, τα αισθήματα εργασιακής ασφάλειας ή ανασφάλειας, ο βαθμός στον οποίο το ευέλικτο ωράριο είναι «αναγκαστικό», οι απαιτήσεις που ανακύπτουν από τη διαθεσιμότητα της χρήσης των νέων τεχνολογιών, όπως επίσης η κουλτούρα πολύωρης εργασίας κ.λπ. 41
1. Μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής 1.3 Ανάπτυξη ερευνητικών εστιάσεων και μελετών αξιολόγησης Ανάπτυξη ερευνών για την παροχή της κατ οίκον φροντίδας σε γενικό πληθυσμό πανελλαδικά (οικογενειακή και αμειβόμενη): έκταση, φροντιστές/-τριες (φύλο, ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, προέλευση, κ.λπ.), ώρες φροντίδας, υποκείμενα φροντίδας, είδος φροντίδας, πλαίσιο φροντίδας (θεσμικές ρυθμίσεις, εκπαίδευση και υποστήριξη φροντιστών/-τριών, κ.λπ.), κ.λπ. Ανάπτυξη ερευνών για την επίδραση του χώρου της εργασίας στη συμφιλίωση ανάλογα με τον τομέα και το μέγεθος της επιχείρησης, το είδος της απασχόλησης, την κατανομή ανδρών και γυναικών στην επιχείρηση, το ποσοστό των γυναικών σε θέσεις λήψης αποφάσεων, τις πρακτικές που εφαρμόζονται σε επίπεδο επιχείρησης για τη συμφιλίωση, κ.λπ. Συνεχής παραγωγή ποσοτικών και ποιοτικών δεικτών για τη διερεύνηση της σχέσης επαγγελματικής και οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής (π.χ. χρήση γονικών αδειών μετά ή άνευ αμοιβής, αριθμός εξαρτώμενων μελών, κ.λπ.). 42
2. Ειδικότερα μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής των μονογονέων Παροχή φορολογικών ελαφρύνσεων και κινήτρων σε επιχειρήσεις που προσφέρουν στις εγκαταστάσεις τους υπηρεσίες ημερήσιας φροντίδας παιδιών και βρεφών, επιτρέποντας στις μόνες μητέρες να εργάζονται όσο οι εν λόγω υπηρεσίες φροντίζουν και εκπαιδεύουν τα παιδιά τους και επιπλέον ελαφρύνσεις σε εταιρείες που προσφέρουν προγράμματα επιμόρφωσης σε μόνες μητέρες σχετικά με την περίπλοκη κατάσταση της διαχείρισης του συνδυασμού μητρότητας και εργασίας. Ανάπτυξη μηχανισμών στήριξης κυρίως στο θέμα της απασχόλησης, μέσω προγραμμάτων απασχόλησης ή/και δημιουργίας νέων επιχειρήσεων σε μόνους γονείς, καθώς αποτελεί σημαντικό τρόπο βελτίωσης του εισοδήματος (π.χ. προτεραιότητα σε προγράμματα κοινωφελούς εργασίας ΟΑΕΔ). Ανάπτυξη προγραμμάτων κοινωνικής επιχειρηματικότητας και της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας για την ενσωμάτωση ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού, όπως είναι οι μονογονεϊκές οικογένειες. Παροχή ευέλικτων θέσεων εργασίας, όπως μερική απασχόληση, τηλεεργασία και εργασία μέσω διαδικτύου, που θα προσφέρονται σε τοπικό, εθνικό και κοινοτικό επίπεδο για τις μόνες μητέρες προκειμένου να συνδυάζουν την προσωπική και την επαγγελματική τους ζωή. 43
2. Ειδικότερα μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής των μονογονέων Ανάπτυξη προγραμμάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης σε μονογονείς, και ιδιαίτερα για την ανάπτυξη δεξιοτήτων και ιδίως στα πεδία νέων τεχνολογιών, πληροφορικής κ.λπ. Θέσπιση ειδικών φορολογικών ελαφρύνσεων με εισοδηματικά κριτήρια ή ακόμα και φοροαπαλλαγών, για παράδειγμα μέσω των διαδικασιών που εφαρμόζονται ήδη στην Αυστρία, το Βέλγιο, τις Κάτω Χώρες και το Ηνωμένο Βασίλειο. Προτεραιότητα στη διασφάλιση άμεσων επιδομάτων μέσω της αγοράς τροφίμων ή σίτισης, παροχής υγειονομικής περίθαλψης και διευκόλυνσης για οικονομικά προσιτή στέγαση. Υλική βοήθεια σε είδη διατροφής, ένδυσης, υπόδηση, σχολικά, οικιακό εξοπλισμό, καταβολή μέρος ενοικίου, λογαριασμοί ΔΕΚΟ, κ.λπ. Παροχή αυξημένου επιδόματος ανεργίας στις μόνες μητέρες ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών που έχουν υπό την επιμέλειά τους. 44
2. Ειδικότερα μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής των μονογονέων Ανάπτυξη εξειδικευμένων υπηρεσιών στήριξης και συμβουλευτικής τόσο στους/στις μονογονείς όσο και στα παιδιά αυτών και συγκεκριμένα: α) οικογενειακή συμβουλευτική και β) ψυχο-κοινωνική, εργασιακή και νομική στήριξη. Επίσης, εκτίμηση/διάγνωση παιδιών και γονέων και παροχή συστηματικής συμβουλευτικής προς τους γονείς για την κατάλληλη αντιμετώπιση των προβλημάτων που αφορούν την οικογένεια. Παραπομπές και διασύνδεση με φορείς παροχής υπηρεσιών πρόνοιας, υγείας, απασχόλησης. Ανάπτυξη διαδικτυακών και διαπροσωπικών φόρουμ συζήτησης, ιστολογίων και τηλεφωνικών γραμμών βοήθειας που απευθύνονται άμεσα στις μόνες μητέρες, με σκοπό να μειωθεί η απομόνωσή τους και να τους δοθεί η δυνατότητα να ανταλλάσσουν συμβουλές, πληροφορίες και βέλτιστες πρακτικές με βάση τις δικές τους ανάγκες, καθώς και την ανάπτυξη τηλεφωνικών γραμμών βοήθειας ή αριθμών ατελών κλήσεων, ούτως ώστε να μπορούν να έρχονται ευκολότερα σε επαφή με τις κοινωνικές υπηρεσίες. 45
2. Ειδικότερα μέτρα για την ενίσχυση της συμφιλίωσης εργασίας και ιδιωτικής/οικογενειακής ζωής των μονογονέων Στήριξη του έργου όλων των οργανισμών, εθελοντικών οργανώσεων και των δικτύων που ασχολούνται με τους/τις μονογονείς και ανάπτυξη δικτύων μονογονέων (κρατικές χορηγίες). Ενεργοποίηση της κοινωνίας των πολιτών και των εθελοντικών οργανώσεων για τη διασφάλιση κάλυψης αναγκών σε περίπτωση σοβαρής ανάγκης, ανεργίας, χωρισμού, ασθένειας, φύλαξης παιδιών, αλλά και στην παροχή κατοικίας, στην εξεύρεση εργασίας κ.λπ. Δημιουργία πλατφόρμας ενημέρωσης για τις υποστηρικτικές υπηρεσίες και δομές, καθώς και για το νομοθετικό πλαίσιο και τα δικαιώματα των μόνων γονέων. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού για τις ανάγκες και τα προβλήματα των μονογονεϊκών οικογενειών (π.χ. σποτ, φυλλάδια κ.λπ.). Ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών μεταξύ όλων των οργανισμών και των ανεπίσημων δικτύων που ασχολούνται με τις μονογονεϊκές οικογένειες. 46