Γεωπολιτική του Ψυχρού Πολέμου. Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος. Ιούνιος 2009

Γεωπολιτική του Ψυχρού Πολέμου Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος Ιούνιος 2009 Ψυχρός Πόλεμος, ανατολικό δυτικό μπλοκ, σιδηρούν παραπέτασμα, ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων, ισορροπία του τρόμου. Λέξεις στις οποίες αποτυπώθηκε μια ολόκληρη εποχή. Σαρανταπέντε χρόνια διπολισμού μπορεί να φαντάζουν ως μικρή παρένθεση στο μεγάλο βιβλίο της ιστορίας των διεθνών σχέσεων, όμως αποτέλεσαν σημαντική καμπή για τον συσχετισμό δυνάμεων και την πορεία του κόσμου στη σύγχρονη ιστορία. Μάλιστα, προκαλεί κατάπληξη το γεγονός πως ενώ ο Ψυχρός Πόλεμος έληξε σχετικά πρόσφατα, τα γεγονότα που τον σημάδεψαν και η ένταση που προκαλούσαν στο σύνολο σχεδόν του πλανήτη, λησμονήθηκαν ή τείνουν να λησμονηθούν ακόμη και από αυτούς που τα βίωσαν ως τρέχουσες εξελίξεις στα χρόνια τους. Ο Ψυχρός Πόλεμος αποτελεί μία σημαντική καμπή στην παγκόσμια ιστορία, εξαιτίας της ριζικής μεταβολής που επέφερε στον παγκόσμιο συσχετισμό ισχύος και ως εκ τούτου, στη μεταβολή της φύσης των διεθνών σχέσεων για όσο διάστημα διήρκεσε. Αποτέλεσε πρωτόγνωρο γεγονός η ύπαρξη δύο υπερδυνάμεων με δυνητικές ικανότητες προβολής της ισχύος τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Συνακόλουθα, οι εκατέρωθεν προσπάθειές τους, είτε για εξισορρόπηση του αντίπαλου δέους, που αποτελούσε η μία για την άλλη, είτε για εκμετάλλευση οποιασδήποτε διεθνοπολιτικής συγκυρίας προς επαύξηση του γοήτρου τους διεθνώς και επέκταση του βεληνεκούς της επιρροής τους, αποκρυσταλλώθηκαν σε αυτό που αποκλήθηκε «ισορροπία του τρόμου». Όρος που ακούγεται πομπώδης για όσους δεν έζησαν στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο ή λησμόνησαν γρήγορα τα γεγονότα της και το κλίμα που επικρατούσε τότε, λίαν ρεαλιστικός όμως, αν αναλογιστεί κανείς πως η διασάλευση αυτής της ισορροπίας θα μπορούσε να επιφέρει πράγματι τον τρόμο στον πλανήτη, εφόσον θα έπαιρνε σάρκα και οστά με τη μορφή του πυρηνικού πολέμου. 1

Με τον όρο «Ψυχρός Πόλεμος» περιγράφεται ο συνεχής ανταγωνισμός μεταξύ των δύο κύριων πρωταγωνιστών του διεθνούς συστήματος του δυτικού και του ανατολικού συνασπισμού, των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ- με αφετηρία τις πολλαπλές διαμάχες και αμοιβαίες παρεξηγήσεις που αναπτύχθηκαν το 1946/47 και με καταληκτικά σημεία την πτώση του Τείχους του Βερολίνου (συμβόλου της διαίρεσης της Ευρώπης), το φθινόπωρο του 1989, την παράλληλη κατάρρευση των κομμουνιστικών φιλοσοβιετικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 1. Πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο «Ψυχρός Πόλεμος» ο αμερικανός επιχειρηματίας και σύμβουλος πολλών προέδρων Μπέρναρντ Μπαρούχ σε ομιλία του στις 16 Απριλίου 1947. Άλλη μια έκφραση χαρακτηριστική για την κατάσταση της εποχής ήταν το «Σιδηρούν Παραπέτασμα», το αθέατο αλλά ανυπέρβλητο φράγμα που χώριζε την Ανατολική Ευρώπη από τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτήν την έκανε ευρύτερα γνωστή ο άγγλος πρωθυπουργός Γουίνστον Τσόρτσιλ όταν τη χρησιμοποίησε σε ομιλία του στο Φούλτον του Μισούρι στις 5 Μαρτίου 1946, χωρίς λένε μερικοί ιστορικοί, να θυμάται ότι η πατρότητά της ανήκε στον Γιόζεφ Γκέμπελς, υπουργό Διαφώτισης και Προπαγάνδας της ναζιστικής Γερμανίας 2. Ο Τσόρτσιλ είχε επισκεφθεί το Φούλτον προκειμένου να λάβει ένα τιμητικό δίπλωμα από το κολέγιο Ουέστμινστερ. Στο μακροσκελή ευχαριστήριο λόγο του περιέγραψε τη διαφαινόμενη απειλή της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι σε μια Ευρώπη που αγωνιζόταν να συνέλθει από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. «Από το Στέτινο στη Βαλτική έως την Τεργέστη στην Αδριατική» δήλωνε, «ένα Σιδηρούν Παραπέτασμα έχει πέσει σε όλη την Ευρώπη», τα ανατολικά σύνορα της οποίας απειλούσε η σοβιετική κυριαρχία. Λίγες μέρες αργότερα, ο Ιωσήφ Στάλιν απάντησε. «Στην ουσία» είπε, παρομοιάζοντας τον τέως Βρετανό πρωθυπουργό με τον Χίτλερ, «ο κύριος Τσόρτσιλ σήμερα βρίσκεται στη θέση ενός πολεμοχαρή ταραχοποιού». Οι λεκτικές βολές που αντάλλαξαν ο Τσόρτσιλ και ο Στάλιν μεταξύ τους, σηματοδότησαν την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, μιας μάχης μεταξύ ασυμβίβαστων ιδεολογιών, που θα σφράγιζε σχεδόν μισό αιώνα 3. 1 Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, σ. 61, Πατάκης, 2001. 2 Οι Μεγάλες Συνθήκες: Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, σ.135. 3 National Geographic, Παγκόσμια Ιστορία: Επίτομο Χρονικό, σ. 328, ΔΟΛ, 2003. 2

ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Στο τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η Ευρώπη ως δεσπόζουσα μέχρι τότε δύναμη του διεθνούς συστήματος, έχασε την ακτινοβολία της. Ρημαγμένη από τις καταστροφές του πολέμου υποχώρησε από το διεθνές στερέωμα και το κέντρο βάρους της διεθνούς πολιτικής μετατοπίστηκε εκτός της ευρωπαϊκής ηπείρου. Βέβαια, «προβλέψεις για τη σταδιακή υποχώρηση της Ευρώπης και για την ανάδυση ενός κόσμου διπολικού (με κύριους πρωταγωνιστές τις ΗΠΑ και την τότε τσαρική Ρωσία) είχαν διατυπωθεί ήδη από το 1853, από το στοχαστή Αλέξις ντε Τοκβίλ και στο τέλος του 19 ου αιώνα από τον σερ Χάλφορντ Μακίντερ και τους γεωπολιτικούς. Η διαδικασία είχε επιταχυνθεί κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά τη λήξη του οποίου οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είχαν αναδυθεί ως η αναμφισβήτητα ισχυρότερη οικονομική δύναμη της υφηλίου. Αλλά η κατάρρευση της ευρωπαϊκής ισχύος κατά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ταχύτατη και συντριπτικής έκτασης και τούτο σχετίζεται άμεσα με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου στην Ευρώπη» 4. Η αναφορά μας στην ανάδυση ενός διπολικού κόσμου, καθιστά αναγκαίο να ορίσουμε αυτή την κατάσταση με βάση την επιστήμη της Γεωπολιτικής. Έτσι, «η βασική πρόταση της διπολικής θεώρησης του κόσμου είναι ότι, όσο κι αν είναι ή αν γίνουν περίπλοκες οι πολύπλευρες σχέσεις των κρατών, θα καταλήξουν τελικά σε μία και μόνη διπολική σχέση. Αυτή η σχέση παίρνει τη μορφή δύο κυρίαρχων κρατών ή ομάδων κρατών που σχηματίζουν δύο ευδιάκριτους πόλους ισχύος και, στη συνέχεια, αρχίζει η μεταξύ τους αντιπαράθεση» 5. Αλλά ας έλθουμε τώρα στην ανίχνευση της γεωπολιτικής θεώρησης του διπολικού συστήματος. Ήδη από την εποχή του Mackider είναι γνωστή η διάκριση και η αντιπαλότητα- μεταξύ χερσαίων και ναυτικών δυνάμεων που μάχονται για την κυριαρχία του κόσμου. «Η διχοτόμηση ανάμεσα στις χερσαίες και τις ναυτικές δυνάμεις αποτελούσε πάντοτε ένα κεντρικό μέρος των διπολικών θέσεων... Η ισχύς στη θάλασσα είναι χαρακτηριστικό των ναυτικών κρατών, που έχουν συνήθως σχετικά μικρές εδαφικές επικράτειες και των οποίων η δύναμη έχει βασισθεί στον εμπορικό πλούτο τους Οι τελευταίες είναι από τη φύση τους γεωγραφικά 4 Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Το πεδίο έναρξης του Ψυχρού Πολέμου, σε: Ε Ιστορικά: Ψυχρός Πόλεμος, σ. 6, Ελευθεροτυπία, 01-11-2001. 5 Geoffrey Parker, Γεωπολιτική: Παρελθόν, παρόν και μέλλον, σ. 221, Ροές, 2002. 3

τεμαχισμένες και φυσικά ανόμοιες και οι ασυνεχείς εδαφικές τους επικράτειες ενώνονται μεταξύ τους με τη θάλασσα. Από την άλλη, η χερσαία ισχύς στηρίζεται στην εδαφική επέκταση και είναι επακόλουθο της αύξησης της εδαφικής επικράτειας μίας και μόνης ισχυρής περιοχής-πυρήνα. Αυτή η διαδικασία έχει δημιουργήσει μεγάλα και εδαφικά συνεχή κράτη. Για τα κράτη αυτά, η απόκτηση εδαφών είναι αυτοσκοπός και σ αυτό στηρίζουν την ισχύ τους. Αντιθέτως, για τις ναυτικές αυτοκρατορίες, η απόκτηση εδαφών αποτελεί απλώς την απαραίτητη βάση για την εγκαθίδρυση επιτυχημένων εμπορικών συστημάτων» 6. Ο Mackinder επεξεργάστηκε αυτή τη θεώρηση σε τέτοιο βαθμό ώστε έφτασε στο σημείο να προσδιορίσει την περιοχή της υδρογείου από τον έλεγχο της οποίας απορρέει η παγκόσμια κυριαρχία μιας δύναμης. Αρχικά μίλησε για τον «Γεωγραφικό Μοχλό ή Άξονα της ιστορίας», ενώ στη συνέχεια αναφέρθηκε στην «Κεντρική Γη ή Καρδιά της Γης/Heartland». Προσδιόρισε τον Μοχλό «ως την απέραντη ανοικτή έκταση της Κεντρικής Ασίας, προς την οποία δεν υπήρχε άμεση πρόσβαση από τη θάλασσα. Αυτό συνέβαινε επειδή την αποστράγγιζαν ποτάμια τα οποία, είτε κατέληγαν σε εσωτερικές θάλασσες και λίμνες κι έτσι δεν υπήρχε καμιά διέξοδος προς τον ωκεανό, είτε κατέληγαν στον Αρκτικό Ωκεανό ο οποίος, όντας περικυκλωμένος από πάγους, ήταν ουσιαστικά μία ακόμη εσωτερική θάλασσα Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Mackinder ανέπτυξε ακόμα περισσότερο την άποψή του για τον Μοχλό. Τον μετονόμασε σε «Κεντρική Γη» και διεύρυνε σημαντικά το μέγεθός του. Όπως ο Μοχλός, έτσι και η Κεντρική Γη αποτελούνταν βασικά απ εκείνες τις περιοχές τις οποίες αποστράγγιζαν τα ποτάμια που κατέληγαν είτε στον Αρκτικό Ωκεανό είτε στο εσωτερικό. Όμως, σ αυτή την «Κεντρική Γη» προστέθηκε ο άνω ρους των μεγάλων ποταμών της Κίνας και της Ινδίας, μαζί με τις λεκάνες απορροής της Βαλτικής και της Μαύρης θάλασσας» 7. Η Κεντρική Γη ή αλλιώς Καρδιά της Γης (Hertland) κατέχει εξέχουσα θέση στη γεωπολιτική σκέψη του Mackinder. «Θεωρείται ως η καθοριστική για την παγκόσμια κυριαρχία γεωγραφική ενότητα Ανεξαρτήτως του ποιος είναι ο κάτοχος της εν λόγω μείζονος γεωγραφικής ενότητας, αυτή κατά τον Mackinder, θα παραμένει ο γεωγραφικός άξονας της παγκόσμιας ιστορίας, ο προσδιορίζων τις ιστορικές εξελίξεις του κόσμου. Ενώ λαοί και κράτη παρέρχονται από την Καρδιά 6 Parker, σ. 235-236. 7 Parker, σ. 237-238. 4

της Γης, αυτή (η καρδιά της Γης), και όχι αυτά (τα κράτη ή οι λαοί), είναι ο καθοριστικός παράγοντας στην εξέλιξη της ιστορίας» 8. Πρόκειται για παρατήρηση μεγάλης σπουδαιότητας, καθώς τονίζει πως ο κάτοχος της Καρδιάς, είτε ονομάζεται Ρωσία είτε Σοβιετική Ένωση, είναι ο βασικός αντίπαλος των δυτικών ναυτικών δημοκρατιών, τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίσουν. Σαφώς λοιπόν για τη γεωπολιτική σκέψη, η πολιτική της Δύσης έναντι του κράτους που κατέχει την Καρδιά είτε είναι τσαρικό, είτε κομμουνιστικό- θα πρέπει να είναι διαχρονική και σταθερή. Δηλαδή, δεν πρέπει να επηρεάζεται, ούτε να μεταβάλλεται εξαιτίας της ιδεολογίας που περιβάλλει ως πέπλο την ηπειρωτική δύναμη που κατέχει την Καρδιά της Γης. Περαιτέρω, ο Mackinder υποστήριξε πως η Καρδιά περιβάλλεται άμεσα από μία γεωγραφική ζώνη, η οποία ονομάζεται «Εσωτερικό Τόξο ή Εσωτερική Ημισέληνος» και η οποία αποτελείται «από όλες εκείνες τις ηπειρωτικές χώρες που έχουν πρόσβαση στους ανοικτούς ωκεανούς, χωρίς να έχουν φυσική πρόσβαση στην καρδιά της Γης. Με άλλα λόγια, η Εσωτερική Ημισέληνος περιλαμβάνει τη Δυτική Ευρώπη, την Εγγύς και μέση Ανατολή και την Νότιο και Ανατολική Ασία. Αυτές είναι οι γεωγραφικές περιοχές που περιλαμβάνουν ταυτοχρόνως και χερσαίες και ναυτικές δυνάμεις» 9. Πέρα από το Εσωτερικό Τόξο ή Εσωτερική Ημισέληνο, βρίσκεται η γεωγραφική ζώνη που καλείται «Εξωτερικό Τόξο ή Εξωτερική Ημισέληνος» και η οποία αποτελείται «από συμπλέγματα νησιών και ηπείρων Με άλλα λόγια, περιλαμβάνει την Βόρειο και τη Νότιο Αμερική, την Αφρική, την Αυστραλία και τα άλλα νησιωτικά συμπλέγματα του πλανητικού αρχιπελάγους, κυριότερα των οποίων είναι το βρετανικό και το ιαπωνικό νησιωτικό σύμπλεγμα. Στα συμπλέγματα αυτά, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, εδρεύουν οι κύριες ναυτικές δυνάμεις του κόσμου» 10. Ο Mackinder συμπλήρωσε την ανάλυσή του καθιερώνοντας την έννοια της Πλανητικής Νήσου ή Παγκόσμιου Νησιού εάν με αυτόν τον όρο προσδιορίσουμε το σύνολο της γήινης μάζας Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής. Κατά τη διάσημη πρόβλεψη αλλά και παραίνεσή του προς τις ναυτικές δημοκρατικές δυνάμεις του κόσμου: «όποιος ελέγχει την Ανατολική Ευρώπη, ελέγχει την Καρδιά της Γης. Όποιος ελέγχει 8 Κώστας Βέργος, Γεωπολιτική των εθνών και της παγκοσμιοποίησης, σ. 170-172, Παπαζήσης, 2004. 9 Βέργος, σ. 172. 10 Βέργος, σ. 173. 5

την καρδιά της Γης, ελέγχει το Πλανητικό Νησί. Όποιος ελέγχει το Πλανητικό Νησί, ελέγχει τον Κόσμο». Την ανωτέρω θεώρηση του Mackinder, τροποποίησε αργότερα ένας άλλος σπουδαίος γεωπολιτικός, ο Nickolas Spykman. Ο Spykman εστίασε την προσοχή του στη ζώνη που ονόμασε «Περίμετρο ή Δακτύλιο της Γης (Rimland)», και η οποία κατά προσέγγιση είναι η Εσωτερική Ημισέληνος του Mackinder. Ο Δακτύλιος της Γης περιλαμβάνει τη Δυτική Ευρώπη, την Τουρκία, την Σαουδαραβική Χερσόνησο, το Αφγανιστάν, την Ινδία, την Νοτιοανατολική Ασία και την Ιαπωνία 11 (χάρτης 1). Χάρτης 1 * Κατά τον Spykman, ο Δακτύλιος «είναι η περιοχή-κλειδί για την παγκόσμια ισορροπία, αλλά και για την κατανόηση της ιστορικής εξέλιξης, και όχι η Καρδιά της Γης όπως πίστευε ο Mackinder Αυτή, και όχι άλλη, είναι η κρίσιμη περιοχή για την διαμόρφωση και διατήρηση της παγκόσμιας ισορροπίας δυνάμεων» 12. Πρόκειται για 11 Βέργος, σ. 177. * Πηγή: www.oldenburger.us, πρόσβαση 10-12-2008. 12 Βέργος, σ. 177. 6

τη δεύτερη σημαντική παρατήρηση που πρέπει να σημειώσουμε. Η ισορροπία δυνάμεων, ή καλύτερα, ο αγώνας να διατηρηθεί αυτή η ισορροπία, αποτελεί κατά τη Γεωπολιτική, άλλη μια παράμετρο που θα πρέπει να είναι σταθερή και διαχρονική στη στρατηγική της Δύσης, αν δεν θέλει να υποσκελιστεί από την ηπειρωτική δύναμη που δεσπόζει στην Καρδιά της Γης, δηλαδή, όπως προαναφέρθηκε, στην τεράστια έκταση της Κεντρικής Ασίας, ή αλλιώς, στην Ευρασία. Έτσι, αλλάζοντας την φορά στην παραίνεση-πρόβλεψη του Mackinder, ο Spykman υποστήριξε: «όποιος ελέγχει τον Δακτύλιο, ελέγχει την Ευρασία. Όποιος ελέγχει την Ευρασία, ελέγχει τον κόσμο». Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΧΕΣΗΣ Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η Σοβιετική Ένωση, αν και είχε υποστεί τρομακτικές ανθρώπινες και υλικές απώλειες, εντούτοις ωφελήθηκε εδαφικά. Όχι μόνο είχε στην κυριαρχία της νέα εδάφη, αλλά είχε αποκτήσει πλέον τη δυνατότητα ευκολότερης πρόσβασης στην Ανατολική Ευρώπη. Εξάλλου, και σε ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο, σημειωνόταν άνοδος των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών κομμάτων στη Δυτική Ευρώπη (Γαλλία, Ιταλία), γεγονός που αύξανε την ιδεολογική επιρροή των Σοβιετικών στη γηραιά ήπειρο. Για τους μελετητές που εξετάζουν την ιστορία σε συνάφεια με τον γεωγραφικό χώρο, η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν μετέβαλε τη γεωπολιτική διάσταση του ρωσικού επεκτατισμού. Έτσι, για τους γεωπολιτικούς «η Ρωσική Αυτοκρατορία αντικαταστάθηκε από ένα διάδοχο κράτος το νέο κράτος αντιπροσώπευε ένα νέο κίνδυνο για τη Δυτική οικουμένη και, από τη γεωπολιτική οπτική γωνία του Mackinder, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο πιο πρόσφατος από εκείνους τους κινδύνους που προέρχονταν από την Ανατολή και απειλούσαν το Δυτικό κόσμο. Απόρροια αυτού ήταν ότι η Σοβιετική ένωση θεωρείτο, όχι τόσο ως νέος τύπος κράτους που είχε ως στόχο του την κοινωνική και γεωγραφική αναδιανομή του πλούτου, όσο μια παλαιά μεγάλη δύναμη με νέο προσωπείο Οι γεωπολιτικές δομές μέσα στις οποίες λειτουργούσε ήταν στην ουσία εκείνες της ρωσικής αυτοκρατορίας, χωρίς μάλιστα ν αλλάξουν σημαντικά. Όπως συνέβαινε και με την προκάτοχό της, τόσο οι εσωτερικές γεωπολιτικές δομές όσο και οι τρόποι συμπεριφοράς που συνδέονταν μ αυτές συμφωνούσαν μ εκείνα των κρατών που 7

επιδίωκαν να καταλάβουν θέσεις κυριαρχίας Μεταμφιεσμένη λοιπόν σε σοβιετική Ένωση, η Ρωσία επανήλθε στη θέση που είχε προσωρινά εγκαταλείψει» 13. Η δυτική, και ιδιαιτέρως η αμερικανική εξωτερική πολιτική είχε περιέλθει σε μια φάση αναζήτησης της καλύτερης στρατηγικής για την αντιμετώπιση της δυναμικής επανόδου και αύξουσας επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης. Την καλύτερη στρατηγική τελικά πρότεινε ο George Kennan, επιτετραμμένος της αμερικανικής πρεσβείας στη Μόσχα, με ένα εκτενές τηλεγράφημά του, 8.000 λέξεων, αλλά και με το άρθρο του «The Sources of Soviet Conduct», δημοσιευμένο ανώνυμα από τον κύριο Χ, τον Ιούλιο του 1947, στο περιοδικό Foreign Affairs. Η λέξη-κλειδί που χρησιμοποίησε ο Kennan, ήταν η «ανάσχεση» (containment). Η «ανάσχεση», με διάφορες παραλλαγές, θα χαρακτήριζε τη διαχρονική εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ στον Ψυχρό Πόλεμο. Ο Κένναν προέβη σε μια ανάλυση της φύσης του σοβιετικού συστήματος και εκτίμησε πως ναι μεν η παγκόσμια επανάσταση που ευαγγελίζονταν οι σοβιετικοί ήταν μέσα στις επιδιώξεις τους, όχι όμως άμεσα αλλά μακροπρόθεσμα, και πάντως όχι με τα μέσα που είχε χρησιμοποιήσει ο Χίτλερ για να επιτύχει τους σκοπούς του. Για τον Κένναν, «το Κρεμλίνο δεν διστάζει να υποχωρήσει ενώπιον ανώτερης ισχύος Η πολιτική του δραστηριοποίηση είναι ένα ρευστό ποτάμι που κινείται συνεχώς, οπουδήποτε του επιτρέπεται να προχωρήσει, στην κατεύθυνση ενός δεδομένου στόχου. Το κύριο μέλημά του είναι να βεβαιώσει ότι έχει γεμίσει κάθε διαθέσιμη γωνία στη λεκάνη της παγκόσμιας ισχύος. Αν όμως συναντήσει ανυπέρβλητα εμπόδια στο δρόμο του, τα δέχεται στωικά και συμβιβάζεται με αυτά» 14. Συνεπώς, η πολιτική που εισηγούνταν ο Κένναν διατυπωνόταν ως εξής: «Υπό τις συνθήκες αυτές είναι εμφανές ότι το κύριο στοιχείο της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής προς τη Σοβιετική Ένωση πρέπει να είναι μία μακροχρόνια, υπομονετική αλλά σθεναρή και άγρυπνη ανάσχεση των ρωσικών επεκτατικών τάσεων». Κατά τον Κένναν «οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τη δύναμη να προκαλέσουν τεράστια αύξηση των εντάσεων κάτω απ τις οποίες θα πρέπει να λειτουργεί η σοβιετική πολιτική και να ενισχύσουν τις τάσεις που θα πρέπει τελικά να βρουν διέξοδο στη διάλυση ή το βαθμιαίο μετριασμό της σοβιετικής δύναμης» 15. Αν λοιπόν οι Ηνωμένες Πολιτείες επέμεναν στη σταθερή τήρηση της 13 Parker, σ. 227-231. 14 Αναφέρεται στο: Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Αμερικανικό πολιτικό σύστημα και εξωτερική πολιτική: 1945-2002, σ. 63, Ποιότητα, 2002. 15 Αναφέρεται στο: David Horovitz, Από τη Γιάλτα στο Βιετνάμ, σ. 347, Κάλβος, 1975. 8

πολιτικής της ανάσχεσης διαχρονικά, τότε η επισώρευση προβλημάτων και δυσκολιών στη Σοβιετική Ένωση, θα έφτανε σταδιακά σε τόσο κρίσιμο σημείο, οπότε: «εφόσον οτιδήποτε λάβει χώρα που θα κλονίσει την ενότητα και την αποτελεσματικότητα του κόμματος ως πολιτικού εργαλείου, η Σοβιετική Ρωσία ενδέχεται να αλλάξει από τη μια μέρα στην άλλη, ώστε από μία από τις ισχυρότερες να μετατραπεί σε μία από τις πιο αδύναμες και αξιολύπητες εθνικές κοινωνίες». Είναι αξιοθαύμαστη στο σημείο αυτό η διορατικότητα του Κένναν. Όπως έχει σημειώσει ο Kissinger: «Κανένα άλλο έγγραφο δεν προέβλεψε με τόση ακρίβεια αυτά που πράγματι συνέβησαν μετά την έλευση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ» 16. Για τον Κένναν τα αμερικανικά εθνικά συμφέροντα θα εξασφαλίζονταν, εφόσον οι ΗΠΑ επικεντρώνονταν σε πολιτικούς στόχους υψηλής γεωπολιτικής προτεραιότητας 17. Πρωταρχικής σημασίας ήταν τα πέντε μεγάλα κέντρα βιομηχανικής και στρατιωτικής ισχύος: ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Βρετανία, Γερμανία, και Ιαπωνία. Εφόσον τα τέσσερα από τα πέντε ήταν εκτός του σοβιετικού ελέγχου, θα έπρεπε οι ΗΠΑ να χρησιμοποιήσουν την οικονομική τους υπεροχή ώστε αυτά να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους έναντι της Μόσχας. Περαιτέρω, περιοχές όπως το βόρειο μισό του ατλαντικού, η Μεσόγειος, η Μέση Ανατολή μέχρι και το Ιράν, η Ιαπωνία, και οι Φιλιππίνες, αποτελούσαν στρατηγικά σημεία στη σκέψη του Κένναν, σε ό,τι αφορά την απρόσκοπτη πρόσβαση σε πρώτες ύλες και ενέργεια, ώστε αν οι Ηνωμένες Πολιτείες επιτύγχαναν τον έλεγχό τους, θα καθιστούσαν ασφαλή έναντι των σοβιετικών, τα τέσσερα από τα πέντε προαναφερθέντα σημαντικά βιομηχανικά κέντρα του κόσμου 18. Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύεται η πολιτική των ΗΠΑ για την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική σταθερότητα και προσήλωση στη δημοκρατία δυτικού τύπου στην Δυτική Ευρώπη και την Ιαπωνία.. Έτσι, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι στη σκέψη του Κένναν η ανάσχεση θα έπρεπε να υλοποιηθεί με οικονομικές και πολιτικές μεθόδους. Δεν επρόκειτο η Δύση να έρθει σε άμεση στρατιωτική σύγκρουση με τη Σοβιετική Ένωση, αλλά εμμέσως να αποτρέψει με οικονομικά, ιδεολογικά, πολιτικά και ψυχολογικά μέσα, την επέκταση της σοβιετικής επιρροής. 16 Henry Kissinger, Διπλωματία, σ. 509, Λιβάνης, 1995. 17 Παπασωτηρίου, σ. 114. 18 Παπασωτηρίου, σ. 114-115. 9

Ο Κένναν λοιπόν διαφώνησε με την στρατιωτική εκδοχή της ανάσχεσης, δηλαδή με την ίδρυση του ΝΑΤΟ, καθώς θεωρούσε πως κάτι τέτοιο θα αύξανε την εχθρότητα των Σοβιετικών. Εξάλλου, πίστευε πως δεν είναι όλες οι περιοχές του πλανήτη στρατηγικής σημασίας για την αναχαίτιση του κομμουνισμού. Οι απόψεις αυτές αποτέλεσαν μία μεταγενέστερη του δόγματος Κένναν- εκδοχή της ανάσχεσης, και ενσωματώθηκαν στο Υπόμνημα Εθνικής Ασφαλείας, αρ. 68 (NSC-68), επιτροπής με επικεφαλής τον Πολ Νίτσε, στις 14 Απριλίου 1950. Σύμφωνα λοιπόν με την αναθεωρημένη εκδοχή της ανάσχεσης που εκφραζόταν στο NSC-68, θεωρούνταν πλέον οποιαδήποτε επέκταση της σοβιετικής επιρροής ως επικίνδυνη. «Έχοντας αποποιηθεί την ιεράρχηση των πολιτικών στόχων, το NSC-68 οδηγούσε στην αυτόματη αμερικανική αντίδραση σε κάθε σοβιετική πρωτοβουλία οπουδήποτε στην υφήλιο ανεξάρτητα από τις τοπικές συνθήκες και την εγγενή γεωπολιτική σημασία της διακυβευόμενης περιοχής. Στην πράξη το NSC-68 οδηγούσε σε ακόμη ευρύτερο παγκόσμιο παρεμβατισμό των ΗΠΑ, καθώς ταύτιζε τον κομμουνισμό γενικά με τη Σοβιετική Ένωση» 19. Φυσικά, όπως προείπαμε, η έμφαση για την επίτευξη των στόχων του NSC-68, δινόταν κυρίως στα στρατιωτικά μέσα. Το NSC-68 υποστήριζε την ανάπτυξη των συμβατικών δυνάμεων ώστε οι ΗΠΑ να μη βρεθούν ποτέ στο δίλημμα να υποχωρήσουν ή να απαντήσουν με πυρηνικά στην περίπτωση σοβιετικής επεκτατικής κίνησης τύπου Χίτλερ. Δηλαδή, μέσω της ανάπτυξης των συμβατικών δυνάμεων επιδιωκόταν να καταστεί η Αμερική ικανή να αντεπιτεθεί με συμβατικά μέσα. Εκ των υστέρων, και με τη γνώση των ιστορικών γεγονότων που διαδραματίστηκαν, μπορούμε να πούμε πως η στρατηγική της ανάσχεσης έτσι όπως εκφράστηκε από τον Κένναν, αποδείχθηκε πιο διορατική και πολιτικώς αποτελεσματική, αφού είχε ιεραρχήσει ορθά τα σημεία στα οποία έπρεπε να δοθεί προτεραιότητα εκ μέρους της Αμερικής για την ανάσχεση της Σοβιετικής Ένωσης. Όπως έδειξε η ιστορία, τα πεδία οικονομία και πολιτική- στα οποία έδινε έμφαση ο Κένναν, ήταν αυτά στα οποία κρίθηκε η αντιπαράθεση των δύο υπερδυνάμεων. Ιδωμένη ως διαχρονικά συνεχής και σταθερή, η ανάσχεση «ήταν μια εξαιρετική θεωρία, ταυτόχρονα πρακτική και ιδεαλιστική, εμβριθής στην εκτίμηση των σοβιετικών κινήτρων αλλά και αξιοπερίεργα αφηρημένη στις περιγραφές της. Εντελώς αμερικανική ως προς την προσήλωσή της στην ουτοπία, θεωρούσε ότι η 19 Παπασωτηρίου, σ. 117. 10

κατάρρευση του αντίπαλου ολοκληρωτικού καθεστώτος θα μπορούσε να επιτευχθεί ουσιωδώς μ ένα μαλακό τρόπο Λαμβάνοντας υπόψη όλους αυτούς τους χαρακτηρισμούς, η ανάσχεση ήταν ένα δόγμα που ακολούθησε η Αμερική περισσότερο από τέσσερις δεκαετίες δημιουργίας, αγώνων και, τελικά, θριάμβου» 20. Σαφώς λοιπόν στόχος των δυτικών δυνάμεων ήταν η συγκράτηση της επεκτατικής πολιτικής της χερσαίας ευρασιατικής δύναμης της ΕΣΣΔ και η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ αυτής και της ναυτικής δημοκρατικής Δύσης. Στο πλαίσιο αυτό ερμηνεύεται και η ίδρυση του ΝΑΤΟ. Με τα λόγια του Kissinger: «Έτσι, δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου σαν ένας τρόπος σύνδεσης της Αμερικής με την άμυνα της Δυτικής Ευρώπης. Το ΝΑΤΟ αποτέλεσε ορόσημο για τη μεταστροφή της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Αμερικανικές και καναδικές δυνάμεις ενώθηκαν με τα στρατεύματα της Δυτικής Ευρώπης υπό μια διεθνή διοίκηση του ΝΑΤΟ. Το αποτέλεσμα ήταν μια αναμέτρηση μεταξύ δυο στρατιωτικών συμμαχιών και δυο σφαίρες επιρροής καθ όλο το μήκος της διαχωριστικής γραμμής στην Ευρώπη» 21. Αλλά και ο Mackinder δεν είχε υποστηρίξει τίποτα διαφορετικό μπορούμε μάλιστα να πούμε πως η βορειοατλαντική συμμαχία αποτέλεσε την υλοποίηση τον οραματισμών του- όταν σκιαγράφησε τη μορφή που θα έπρεπε να έχει μια συμμαχία των δυτικών χωρών έναντι της χερσαίας δύναμης που θα επιχειρούσε να κυριαρχήσει στον ευρασιατικό χώρο: «ένα προγεφύρωμα στη Γαλλία, ένα προχωρημένο αεροδρόμιο στη Βρετανία, εφεδρείες εκπαιδευμένου ανθρώπινου δυναμικού, γεωργικά και βιομηχανικά εφόδια στις ΗΠΑ και στον Καναδά» 22. Την επιδίωξη της αναχαίτισης της ΕΣΣΔ μέσω της διατήρησης της ισορροπίας δυνάμεων μεταξύ των δύο πόλων του μεταπολεμικού συστήματος, συνόψισε το 1951 με εξαιρετική διαύγεια ο Τζορτζ Κένναν, ο ευφυής διπλωμάτης που πρώτος διατύπωσε τη στρατηγική της ανάσχεσης: «Η ασφάλειά μας εξαρτιόταν για μεγάλο μέρος της ιστορίας μας από τη θέση της Βρετανίας. Ο Καναδάς συγκεκριμένα υπήρξε χρήσιμος και απαραίτητος όμηρος των καλών σχέσεων της χώρας μας και της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Και η θέση της Βρετανίας με τη σειρά της εξαρτιόταν από τη διατήρηση μιας ισορροπίας των δυνάμεων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ως εκ τούτου ήταν ζωτικής σημασίας για εμάς, όπως και για τη Βρετανία, να μη κυριαρχήσει μία 20 Kissinger, σ. 527. 21 Kissinger, σ. 512. 22 Στο: Ορέστης Βιδάλης, Το σύγχρονο γεωπολιτικό περιβάλλον και η εθνική μας πολιτική, σ. 30, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1988. 11

ηπειρωτική χερσαία δύναμη στην ευρασιατική ηπειρωτική μάζα. Το συμφέρον μας έγκειτο στη διατήρηση κάποιας σταθερής ισορροπίας μεταξύ των δυνάμεων της ενδοχώρας, ώστε καμία από αυτές να μην επιφέρει την καθυπόταξη των υπολοίπων, να κατακτήσει τα θαλάσσια άκρα της χερσαίας μάζας, να διαλύσει τη θέση της Αγγλίας και να προχωρήσει όπως με βεβαιότητα θα έκανε υπό αυτές τις συνθήκεςσε υπερπόντιο επεκτατισμό, εχθρικό προς εμάς και υποστηριζόμενο από τους τεράστιους πόρους του εσωτερικού της Ευρώπης και της Ασίας» 23. Με τις προαναφερθείσες απόψεις του Kennan συμφώνησε αργότερα και ο Kissinger, επιβεβαιώνοντας έτσι τους διαχρονικούς φόβους της Αμερικής για τον κίνδυνο να κυριαρχήσει μια ηπειρωτική δύναμη στην Ευρασία: «Γεωπολιτικώς, η Αμερική είναι ένα νησί μακριά από τις ακτές της γήινης μάζας της Ευρασίας, οι πόροι και ο πληθυσμός της οποίας είναι πολύ μεγαλύτεροι από αυτούς των Ηνωμένων Πολιτειών. Η κυριαρχία μιας μόνο δύναμης σε οποιαδήποτε από τις δύο κύριες σφαίρες της Ευρασίας Ευρώπη ή Ασία- παραμένει ένας καλός ορισμός στρατηγικού κινδύνου για την Αμερική» 24. Σε όλα τα ανωτέρω θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τη διαχρονική επιδίωξη της Ρωσίας/ΕΣΣΔ να επεκταθεί και μάλιστα να βρει διέξοδο στις θερμές θάλασσες. Όπως τονίζεται εξάλλου από τους γεωπολιτικούς, «η πολιτική που υιοθετεί η χερσαία ναυτική δύναμη στηρίζεται στην επιθυμία της να ξεφύγει από τον ηπειρωτικό εγκλωβισμό της και ν αποκτήσει κάποια τουλάχιστον από τα πλεονεκτήματα των ναυτικών δυνάμεων Η άποψη ότι ο βασικός στόχος της επέκτασης μιας χερσαίας δύναμης είναι να μετατραπεί σε ναυτική δύναμη αποτελεί μία από τις βασικές γεωπολιτικές ερμηνείες του ρωσικού επεκτατισμού» 25. Στο πλαίσιο αυτό επομένως, εξηγείται η επιδίωξη της Δύσης να ασκήσει μία περιμετρική πίεση προς τη Σοβιετική Ένωση, ώστε να αποτρέψει περαιτέρω επέκτασή της. Αυτή η περιμετρική πίεση εντοπίζεται στη ζώνη που χαρακτήρισε ο Spykman ως κρίσιμης σημασίας, και την ονόμασε όπως έχουμε ήδη αναφέρει «Περίμετρο» ή «Δακτύλιο». Αν συγκρίνουμε τον χάρτη αρ. 2 με τον χάρτη αρ. 1 που αφορά στη Rimland του Spykman, θα διαπιστώσουμε ότι η οικοδόμηση των 23 Στο: Παπασωτηρίου, σ. 34. 24 Kissinger, σ. 906. 25 Parker, σ. 255-257. 12

συμμαχιών της Δύσης για την αναχαίτιση της ΕΣΣΔ, έτεινε να προσομοιάσει στην περιμετρική πίεση στη ζώνη της Rimland, που ο Spykman συμβούλευε τις δυτικές δημοκρατίες να ασκήσουν, για να εμποδίσουν την επέκταση της ηπειρωτικής/χερσαίας δύναμης. Χάρτης 2 * Αυτή η «περιμετρική πίεση» ή «περιμετρική άμυνα» ήταν απόρροια της μετεξέλιξης της αρχικής στρατηγικής της ανάσχεσης του Kennan, στην πιο στρατιωτικοποιημένη της μορφή όπως αυτή εκφράστηκε από το NSC-68, στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως. Έτσι, «ενώ ο Κένναν θεωρούσε ότι οι ΗΠΑ έπρεπε να χρησιμοποιήσουν πρώτιστα οικονομικά μέσα για να διατηρήσουν ορισμένα κέντρα (κυρίως οικονομικής ισχύος) εκτός της σοβιετικής επιρροής το NSC-68 τασσόταν υπέρ της σύστασης μίας γιγαντιαίας αμυντικής περιμέτρου γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Η κυριότερη, περισσότερο μόνιμη (και ιδιαίτερα ευνοϊκή για την Ελλάδα) συνέπεια του NSC-68, ήταν η ένταση των προσπαθειών για τη δημιουργία δυτικής * Πηγή: διαδίκτυο, cla.alpoly.edu, πρόσβαση 05/5/52009. 13

περιμετρικής άμυνας. Έτσι, εντάθηκε η στρατιωτική οργάνωση του ΝΑΤΟ, ενώ το 1952 έγιναν δεκτές στους κόλπους του η Ελλάδα και η Τουρκία» 26. Όσον αφορά το τελευταίο σκέλος που μας αφορά άμεσα, και σε συνδυασμό με το Δόγμα Τρούμαν που εξαγγέλθηκε το 1947, τα λόγια του Ουόλτερ Λίππμαν, που διατυπώθηκαν στη New Herald Tribune της 01-4-1947, συνηγορούν με την ανωτέρω γεωπολιτική θεώρηση: «Διαλέξαμε την Ελλάδα και την Τουρκία, όχι από ενδιαφέρον για την ανάγκη βοήθειας που έχουν, ούτε επειδή είναι λαμπρά δείγματα δημοκρατίας και εφαρμογής των βασικών ελευθεριών, αλλά επειδή αποτελούν τη στρατηγική πύλη για τη Μαύρη Θάλασσα και την καρδιά της ΕΣΣΔ» 27. Εν κατακλείδι, οι δύο όψεις της ανάσχεσης οικονομικοπολιτική του Κένναν και στρατιωτική του NSC-68- ιδωμένες ως ενιαίο σύνολο, δείχνουν πως η γεωστρατηγική της Δύσης και συγκεκριμένα των ΗΠΑ, στόχευε σε ένα πολυδιάστατο περιορισμό της επέκτασης της ΕΣΣΔ. Αφενός, «με τους όρους τόσο της θεωρίας της υψηλής στρατηγικής όσο και της θεωρίας της διεθνούς πολιτικής οικονομίας οι ΗΠΑ κατόρθωσαν να δημιουργήσουν έναν εξαιρετικά επιτυχημένο συνασπισμό των πιο αναπτυγμένων χωρών του κόσμου, με αποτέλεσμα η Σοβιετική Ένωση να μπορέσει να αμφισβητήσει την παγκόσμια αμερικανική επιρροή μονάχα σε περιοχές του Τρίτου Κόσμου, που κατά την ιεράρχηση του Κένναν ήταν ασήμαντες, όσον αφορά την παγκόσμια ισορροπία ισχύος. Το οικονομικό σύστημα Μπρέτον Γουντς, το Σχέδιο Μάρσαλ, η δημιουργία της ΕΟΚ με τη συμμετοχή της Δυτικής Γερμανίας, η ενσωμάτωση της Ιαπωνίας στο διεθνές ανοικτό οικονομικό σύστημα αποτέλεσαν τα πιο επιτυχημένα στοιχεία της αμερικανικής υψηλής στρατηγικής στον ψυχρό πόλεμο» 28. Αφετέρου, με τους όρους της κλασικής γεωπολιτικής των Mackinder και Spykman, η περιμετρική πίεση που άσκησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες με τους συμμάχους τους στη ζώνη της Rimland, αποσκοπούσε στην αναχαίτιση και τον περιορισμό της χερσαίας δύναμης που ενσαρκωνόταν από τη Σοβιετική Ένωση, ώστε η τελευταία να μην αποκτήσει τη δυνατότητα πλανητικής κυριαρχίας. Αν και δεν μπορεί να υποστηριχθεί ασφαλώς πως η στρατηγική της ανάσχεσης οδήγησε ντετερμινιστικά στων πτώση του ενός πόλου του ψυχροπολεμικού συστήματος, εντούτοις, στη βάση της γεωπολιτικής θεώρησης για εξισορρόπηση της μεγάλης 26 Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Από την ανάσχεση στην «Περιμετρική Άμυνα», στο: Αφιέρωμα: Γεωπολιτική, Ελευθεροτυπία, 24-4-2001, πρόσβαση στην ηλεκτρονική έκδοση: 10-4-2008. 27 Αναδημοσιευμένο στο: Μάριος Πλωρίτης, Το άσπρο, το μαύρο και το γκρίζο: αποχρώσεις του δόγματος Τρούμαν, Το Βήμα της Κυριακής, 23-3-1997. 28 Παπασωτηρίου, σ. 116. 14

χερσαίας δύναμης από τη δεσπόζουσα δυτική δύναμη στο πλαίσιο της ανάλυσής μας, τις ΗΠΑ- και τους συμμάχους της, κρίνεται ως, επιτυχημένη αφού κατάφερε να επιτύχει τη συγκράτηση του επεκτατισμού και της επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης, πολύ αποτελεσματικά όπως προείπαμε. Άλλωστε, η εξισορρόπηση των αναθεωρητικών δυνάμεων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ρεαλιστική θεώρηση των διεθνών σχέσεων, και ως εκ τούτου, η στρατηγική της ανάσχεσης, ιδωμένη από την πλευρά της ρεαλιστικής διεθνούς πολιτικής, ανταποκρινόταν στην ανάγκη διατήρησης του ισοζυγίου ισχύος μεταξύ των δύο πόλων του ψυχροπολεμικού συστήματος. 15