ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΓΑΣΠΑΡΙΝΑΤΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΕΣΤΩΡ ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΑΘΗΝΑ 2005

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΓΑΣΠΑΡΙΝΑΤΟΥ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ ΑΘΗΝΑ 2005 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 7 Μέρος Α : ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1... 10 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑ... 10 Ι. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ...10 ΙΙ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ.16 ΙΙΙ. Ο ΦΟΒΟΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ...21 ΙV. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΝΟΙΑΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2... 28 Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ... 28 Ι. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΘΕΩΡΗΣΗ...28 Α. Οι νέοι κίνδυνοι : ταυτότητα και µορφολογία....30 Β. Η καθολικότητα των κινδύνων ως συντελεστής υπέρβασης των ταξικών διαφοροποιήσεων...32 Γ. Η ουτοπία της ασφάλειας...34. Η αυθεντία της επιστήµης σε κρίση...34 Ε. Ο νέος ρόλος του κράτους και του δικαίου: Η πρόληψη των κινδύνων.35 ΙΙ. ΑΠΗΧΗΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ...36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3... 39 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ... 39 Ι. Η Ι ΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΜΦΙΘΥΜΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 39 Α. Πρόληψη και φιλελεύθερο ποινικοκατασταλτικό σύστηµα...40 Β. Η πρόληψη στην κοινωνία της διακινδύνευσης...41 ΙΙ. ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΡΟΛΗΨΗΣ...42 A. Στρατηγικές υπευθυνοποίησης των πολιτών....47 Β. Η ανάπτυξη του ιδιωτικού τοµέα στο χώρο της ασφάλειας...50 ΙΙΙ. Η ΑΥΣΤΗΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΚΑΤΑΣΤΑΛΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ54 Α. Το δόγµα Νόµος και Τάξη...54 Β. Η πολιτική της µηδενικής ανοχής...56 1. Κριτική αποτίµηση της πολιτικής της µηδενικής ανοχής...60 2. Η διάδοση του προτύπου της µηδενικής ανοχής στην Ευρώπη...61 Γ Οι συνέπειες στο σωφρονιστικό σύστηµα...63 IV.Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΚΑΤΑΣΤΑΛΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ... 65 Α. Προς µία ασφαλιστική διαχειριστική λογική...65 Β. Ο επαναπροσδιορισµός της έννοιας της επικινδυνότητας...66 Γ. Οι αποδέκτες του νέου κοινωνικού ελέγχου...69 Μέρος Β : Κεφάλαιο 1... 71 ΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΙΚΑΙΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ. 71 3

Ι. Η ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΣΤΟ ΙΚΑΙΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ...71 Α. Η κοινωνική λειτουργία του ποινικού δικαίου...72 Β. Η αντιµετώπιση των νέων µορφών κινδύνων...73 Κεφάλαιο 2... 78 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ Ι ΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΕΝΝΟΜΟΥ ΑΓΑΘΟΥ... 78 Ι. ΑΠΟ ΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΣΤΑ ΥΠΕΡΑΤΟΜΙΚΑ Ή ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ ΕΝΝΟΜΑ ΑΓΑΘΑ...78 ΙΙ. Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝΝΟΜΟΥ ΑΓΑΘΟΥ...80 ΙΙΙ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ ΕΝΝΟΜΟΥ ΑΓΑΘΟΥ...83 IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...86 Κεφάλαιο 3... 88 ΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΑΦΗΡΗΜΕΝΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ... 88 Ι. Η ΠΡΟΤΑΞΗ ΤΗΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ ΩΣ ΜΟΡΦΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΚΙΝ ΥΝΩΝ...88 ΙΙ. Ο ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΚΙΝ ΥΝΟΥ ΣΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ....91 ΙΙΙ. ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΟΥ Α ΙΚΟΥ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΑΦΗΡΗΜΕΝΗΣ ΙΑΚΙΝ ΥΝΕΥΣΗΣ...94 Α. Θεωρίες µε άξονα την προσβολή των εννόµων αγαθών...95 Β. Η µετάθεση του αδίκου στην απαξία της συµπεριφοράς...97 Γ. Η θεµελίωση του αδίκου µε βάση τις σύγχρονες λειτουργίες του ποινικού δικαίου...98 Κεφάλαιο 4... 101 Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ. 101 Ι. Η ΝΕΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ...101 ΙΙ. ΠΟΙΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ: ΥΣΧΕΡΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ...102 ΙΙΙ. ΠΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ...103 ΙV. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ...104 V. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ...106 VI. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ....107 VII. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ...109 Κεφάλαιο 5... 112 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΙΚΟΝΟΜΙΑΣ... 112 I. ΤΑ ΕΙ ΙΚΑ ΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΤΑΞΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑΣ...112 ΙΙ. ΟΙ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ...114 ΙΙΙ. Η ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ...116 ΙV. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΙΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΩΝ ΕΙ ΙΚΩΝ ΑΝΑΚΡΙΤΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ...118 V. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ...120 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 122 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 129 4

ΕΛΛΗΝΙΚΗ...129 ΞΕΝΗ...138 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείµενο της παρούσας µελέτης είναι η παρουσίαση και αξιολόγηση των προτύπων και τάσεων αντεγκληµατικής πολιτικής, που εκδηλώθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αιώνα στις περισσότερες ανεπτυγµένες δυτικές χώρες και τέθηκαν κάτω από ένα νέο «σχήµα»-πλαίσιο παρατήρησης, την «κοινωνία της διακινδύνευσης». Ήδη, ωστόσο, από τον τίτλο της µελέτης αντιλαµβάνεται κανείς την ευρύτητα ενός τέτοιου εγχειρήµατος, τους κινδύνους που αναφύονται στην διαπραγµάτευση του, αλλά και τις περιορισµένες δυνατότητες ανάπτυξης του στα πλαίσια µίας διπλωµατικής εργασίας. Ως εκ τούτου, η παρούσα προσπάθεια, αντιµετωπίζοντας διαρκώς τον κίνδυνο της γενίκευσης και της υπεραπλούστευσης, δεν φιλοδοξεί να εξαντλήσει θεµατικά τις επιµέρους ενότητες. Στόχος της είναι η ανάδειξη των διασυνδέσεων των εξελίξεων στην αντεγκληµατική πολιτική, η αναζήτηση των αφετηριακών τους φαινοµένων, η θεωρητική τους επεξεργασία και η εξαγωγή ορισµένων κριτικών συµπερασµάτων γύρω από το ζήτηµα της ασφάλειας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, όπως τα τελευταία θεµελιώθηκαν στη φιλελεύθερη δηµοκρατική παράδοση του Κράτους ικαίου. Για τους σκοπούς αυτούς επιλέγεται µία µακροκοινωνιολογική ανάλυση, που αγκαλιάζει τις ευρύτερες οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτικές µεταβολές της ύστερονεωτερικής κοινωνίας, που καθόρισαν τις εφαρµοζόµενες πολιτικές στο πεδίο του επίσηµου κοινωνικού ελέγχου. 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αποτελεί κοινή παραδοχή, πως το σύνθετο πολιτικά και θεσµικά πεδίο της αντεγκληµατικής πολιτικής είναι κοινωνικο-ιστορικά προσδιορισµένο. Το τέλος του 20ου αιώνα σηµαδεύτηκε από ριζοσπαστικές αλλαγές σε οικονοµικό, πολιτικό και πολιτισµικό επίπεδο. 1 Η έκταση των αλλαγών αυτών σήµανε για τους θεωρητικούς των ανθρωπιστικών επιστηµών τη µετάβαση σε νέου τύπου κοινωνικές δοµές, που εκτείνονται πέρα από τη Νεωτερικότητα, τις µορφές δηλαδή κοινωνικής ζωής και οργάνωσης, που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη από τον 17 ο αιώνα έως το τελευταίο περίπου τέταρτο του 20 ου επηρεάζοντας την εξέλιξη των κοινωνικών συστηµάτων σε παγκόσµιο επίπεδο. 2 Για την νέα αυτή εποχή έχει προταθεί από τους θεωρητικούς µία απίστευτη ποικιλία ονοµασιών που είτε αναδεικνύουν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σύγχρονης κοινωνικής ζωής, όπως «κοινωνία της πληροφορίας» ή «καταναλωτική κοινωνία» είτε συνηθέστερα υποδηλώνουν το τέλος ή την ωρίµανση µίας προγενέστερης κατάστασης, 3 όπως, «µετα-νεωτερικότητα» (Bauman, Harvey, Reiner), «ύστερη- νεωτερικότητα», (Giddens, Young, Garland), «µεταβιοµηχανική εποχή», (Daniel Bell και Allain Tourrain) και «µεταφορντική εποχή» 4. 1 «Η ταχύτητα της τεχνολογικής ανάπτυξης και εξέλιξης στον αιώνα που διανύουµε βηµατοδότησε και την συχνότητα των κοινωνικών µεταβολών. Για να συλλάβουµε δε την έννοια των κοινωνικών µεταβολών στη σύγχρονη κοινωνία αρκεί να αναλογιστούµε πως οι τρόποι ζωής και οι θεσµοί που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη εποχή διαφέρουν ριζικά από εκείνους ακόµα και των πρόσφατων χρόνων. Στην διάρκεια µίας περιόδου µόλις δύο ή τριών αιώνων µία µικρή σκλήθρα χρόνου στα πλαίσια της ιστορίας της ανθρωπότητας- η ανθρώπινη κοινωνική ζωή αποµακρύνθηκε απότοµα από τους τύπους της κοινωνικής οργάνωσης µε τους οποίους ζούσαν οι άνθρωποι για χιλιάδες χρόνια.»- Βλ. Giddens Α., [2002], Κοινωνιολογία, Τσαούσης. (επιµ.) [2002], Αθήνα, Gutenberg, σελ. 674. Όπως παρατηρεί και ο Hobsbawm: «τέτοια ήταν η ταχύτητα της αλλαγής, ώστε ο ιστορικός χρόνος θα πρέπει να συντµηθεί σε µικρότερα διαστήµατα για να την αποτυπώσει.» - Hobsbawm E., [2002], Η εποχή των άκρων. Ο Σύντοµος Εικοστός Αιώνας 1914-1991, στ έκδοση, Αθήνα, Θεµέλιο, σελ. 370 2 Οι µορφές αυτές κοινωνικής ζωής διαµορφώθηκαν µέσα από την σταδιακή επέκταση του βιοµηχανικού καπιταλισµού, τις επεκτατικές πολιτικές, την αστικοποίηση, την ανάπτυξη της επιστήµης και του ορθολογισµού, την γέννηση των εθνικών κρατών, την εγκαθίδρυση κοινοβουλευτικών δηµοκρατιών και την ανάπτυξη Προνοιακών κοινωνικών θεσµών. Βλ. Giddens A., [2001], Οι συνέπειες της Νεοτερικότητας, Αθήνα, Κριτική, σελ. 1 επ. 3 Giddens A., [2001], ό.π., σελ. 1 επ. 4 Στο σηµείο αυτό επισηµαίνουµε ότι ως φορντισµός νοείται ο τρόπος µαζικής παραγωγής αγαθών, ανάλογος µε αυτόν των βιοµηχανιών των ΗΠΑ στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο όρος «µετα-φορντισµός», ως αντικατοπτρίζον τη µετάβαση σε µία νέα κοινωνική δοµή, προέκυψε από τις αναζητήσεις της αριστεράς κι 7

Παρά τις επιµέρους θεωρητικές διαφοροποιήσεις, κοινός τόπος όλων των αναλύσεων για την περίοδο που διανύουµε, παραµένει το γεγονός της µετακύλισης σ ένα αβέβαιο µέλλον. Και τούτο γιατί ενώ ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να είναι περισσότερο προστατευµένος από τις δυνάµεις των φυσικών φαινοµένων, τις επιδηµίες, τους λοιµούς και τους λιµούς, σε σύγκριση µε τις παλαιότερες γενεές, πρέπει να αντιµετωπίσει τους κινδύνους από τις κοινωνικές δυνάµεις που ο ίδιος εξαπέλυσε. 5 Η έννοια του κινδύνου ή καλύτερα της διακινδύνευσης (risk), αποτέλεσε το κεντρικό σηµείο των θεωρητικών αναπτύξεων του γερµανού κοινωνιολόγου Ulrich Beck, που χαρακτήρισε τη σηµερινή φάση κοινωνικής ανάπτυξης ως «κοινωνία της διακινδύνευσης». Ο εννοιολογικός αυτός προσδιορισµός, αλλά και ευρύτερα η έννοια της διακινδύνευσης, έτυχε ευρείας απήχησης και αποδοχής σε όλο το φάσµα των κοινωνικών επιστηµών, προσφέροντας ένα νέο «σχήµα»-πλαίσιο παρατήρησης των κοινωνικών φαινοµένων. Η δυναµική των κοινωνικών µεταβολών επηρέασε και την διαµόρφωση των ποινικών επιστηµών, που καλούνται να ανταποκριθούν στα προβλήµατα που αναφύονται από µία πολύπλοκη κοινωνική πραγµατικότητα και να επαναπροσδιορίσουν το ρόλο και τη λειτουργία τους στους κόλπους ενός νέου παγκοσµιοποιηµένου περιβάλλοντος. Από τη στιγµή, εξάλλου, που µεταβάλλεται ο ρόλος και η λειτουργία του κράτους, η έννοια της διακυβέρνησης και οι αντιλήψεις µας για τις έννοιες του τοπικού και του παγκόσµιου, οι ποινικές επιστήµες δεν µπορούν να µείνουν περιχαρακωµένες στα στενά επιστηµονικά τους πλαίσια, αλλά να αξιολογήσουν και να απορροφήσουν στους προσανατολισµούς τους τα νέα κοινωνικά δεδοµένα. 6 Η εργασία αυτή χωρίζεται σε δύο µεγάλες ενότητες. Στην πρώτη επιχειρείται η σύνδεση των κοινωνικών µεταβολών που έλαβαν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αιώνα µε την εξέλιξη της εγκληµατικότητας, την κοινωνική πρόσληψη του εγκληµατικού φαινοµένου και την αντιµετώπιση του. Οι εξελίξεις αυτές τίθενται στη συνέχεια υπό την σκέπη του θεωρητικού σχήµατος της «κοινωνίας της διακινδύνευσης», µέσα από το πρίσµα του οποίου περιγράφονται και αξιολογούνται τα πρότυπα και οι τάσεις αντεγκληµατικής πολιτικής τόσο σε προληπτικό, όσο και σε κατασταλτικό επίπεδο, που εκδηλώθηκαν στα έγινε δηµοφιλής από τον Alain Lipietz, ο οποίος τον δανείστηκε από το έργο του Ιταλού Μαρξιστή διανοητή Αντόνιο Γκράµσι. Βλ. Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ. 389, σηµ. 8 5 Giddens Α., [2002], ό.π., σελ. 19 και Garland D., Sparks R., [2000], «Criminology, Social Theory and the Challenge of Our Times», σε Garland D., Sparks R., (επιµ.), [2000], Criminology and Social Theory, Oxford, Oxford University Press, σελ. 1-22, σελ. 14. 6 Garland D., Sparks R., [2000], ό.π., σελ. 3 8

ανεπτυγµένα δυτικά κράτη. Πρωτοπόροι των νέων πολιτικών πρόληψης και καταστολής υπήρξαν οι ΗΠΑ και η Μ. Βρετανία, από τις οποίες αντλούνται τα περισσότερα παραδείγµατα εµπειρικής θεµελίωσης των θεωρητικών αναπτύξεων, χωρίς να παραλείπεται η αναφορά και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη και στη χώρα µας. Στο δεύτερο µέρος της µελέτης επιχειρείται η ανάλυση των προκλήσεων που αναφύονται από τα νέα κοινωνικά δεδοµένα για την δογµατική συνοχή του ποινικού δικαίου. Η αναγκαιότητα δραστικής επέµβασης του ποινικού δικαίου στην πρόληψη και καταστολή των νέων µορφών κινδύνων που εκλύει η δυναµική της τεχνικοοικονοµικής εξέλιξης έρχεται σε σύγκρουση µε δογµατικά µορφώµατα και αρχές που συνδέονται µε την εγγυητική των ατοµικών ελευθεριών λειτουργία του ποινικού δικαίου και την ιστορική διαµόρφωση του δικαιοκρατικού χαρακτήρα του. Για την παρουσίαση της προβληµατικής επιλέγονται τέσσερις σταθµοί που αφορούν στη διδασκαλία του εννόµου αγαθού, τα εγκλήµατα αφηρηµένης διακινδύνευσης, την προβληµατική της ποινικής ευθύνης των νοµικών προσώπων και τη θέσπιση ειδικών δικονοµικών διατάξεων για ορισµένες µορφές εγκληµατικής συµπεριφοράς. 9

Μέρος Α : ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑ Ι. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Η κοινωνία της διακινδύνευσης, ως θεωρητική σύλληψη, έπεται των αλλαγών που συντελέστηκαν µεταπολεµικά στους κόλπους της καπιταλιστικής κοινωνίας. Για να κατανοήσουµε, όµως, πώς οδηγούµαστε στο νέο αυτό σχήµα παρατήρησης, θα πρέπει πρώτα να εξετάσουµε τις παραµέτρους των αλλαγών αυτών, έτσι όπως εξελίχθηκαν στο ιστορικό τους πλαίσιο. Η ανάλυση που ακολουθεί συνιστά µία σύντοµη σκιαγράφηση των σύγχρονων µετασχηµατισµών σε οικονοµικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, υποκείµενη στους περιορισµούς που µία τέτοια «συντοµογραφία» επιβάλλει. Το «συµβατικό» σηµείο εκκίνησης της πιο πρόσφατης κοινωνικής µεταβολής εντοπίζεται χρονικά από τον ιστορικό Eric Hobsbawm το έτος 1973. 7 Τη συγκεκριµένη χρονιά άρχισαν να φαίνονται τα πρώτα σηµάδια της οικονοµικής κρίσης, 8 που θα επικρατήσει τις επόµενες δεκαετίες, ανακόπτοντας µία µακρά περίοδο ευηµερίας και ανάπτυξης, που έχει χαρακτηριστεί από τους ιστορικούς ως η Χρυσή Εποχή του 20ου αιώνα 9. Η ανάλυση µας θα επικεντρωθεί 7 Ωστόσο, µέχρι τη δεκαετία του 80 δεν ήταν σαφές πόσο ανεπανόρθωτα είχαν ραγίσει τα θεµέλια της ευηµερίας των µεταπολεµικών χρόνων. Η παγκόσµια φύση της κρίσης άρχισε να διαγράφεται καθαρά µετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισµού. Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ. 515 8 Η οικονοµική κάµψη που σηµειώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 70 πρώτα στις ΗΠΑ και αργότερα στην Ευρώπη, οφείλεται σε µία σειρά παραγόντων και εξελίξεων: Η πετρελαϊκή κρίση, η µαζική αύξηση της παγκόσµιας προσφοράς χρήµατος, η ραγδαία άνοδος του πληθωρισµού, η οικονοµική στασιµότητα που συνδυάστηκε µε τη ραγδαία αύξηση των τιµών (στασιµο-πληθωρισµός) και τα τεράστια αµερικανικά ελλείµµατα είναι ορισµένοι µόνο παράγοντες που οδήγησαν σύµφωνα µε την ιδιωµατική γλώσσα των οικονοµολόγων στην «υπερθέρµανση» του συστήµατος. Κανείς δε γνώριζε πώς να αντιµετωπίσει τις ιδιοτροπίες της παγκόσµιας οικονοµίας, ούτε διέθετε εργαλεία για να τις χειριστεί.- βλ. αναλυτικά Hobsbawm Ε., [2002], ό.π, σελ.521 531 9 Η µεταπολεµική περίοδο επέκτασης και ευηµερίας των οικονοµιών της ύσης, βασίστηκε σε µεγάλο βαθµό στο Κευνσιανό µοντέλο οικονοµικής ανάπτυξης. Η αύξηση της παραγωγής συµβάδιζε µε την αύξηση της ζήτησης και της κατανάλωσης. Την περίοδο αυτή οι πρακτικές του οικονοµικού φιλελευθερισµού συνδυάστηκαν επιτυχώς µε σοσιαλδηµοκρατικές πολιτικές, δηµιουργώντας µία µικτή οικονοµία, ευνοική για το κεφάλαιο και τους εργαζόµενους. Η µαζική παραγωγή αγαθών σε χαµηλό κόστος, η σταθερή απασχόληση, η σταθερή άνοδος των µισθών σε συνδυασµό µε τις γενναιόδωρες παροχές του Κράτους Προνοίας, δηµιούργησαν µία µαζική καταναλωτική αγορά, προσβάσιµη ακόµα και στα χαµηλότερα κοινωνικά στρώµατα. βλ. αναλυτικά Hobsbawm Ε., [2002], ό.π., σελ. 344 επ. και 360 επ. 10

στις εξελίξεις των τελευταίων τριάντα πέντε χρόνων, περιλαµβάνοντας, ωστόσο, τους κοινωνικούς και πολιτιστικούς µετασχηµατισµούς των «χρυσών µεταπολεµικών δεκαετιών» ( 50-60), στο µέτρο που οι συνέπειες τους εκδηλώνονται και επηρεάζουν τη σύγχρονη φάση κοινωνικής ανάπτυξης. Όπως υποστηρίζεται, η σηµαντικότερη εξέλιξη στο δεύτερο ήµισυ του 20ου αιώνα, υπήρξε η ραγδαία και πολύπλευρη ανάπτυξη της τεχνολογίας. 10 Η επανάσταση που έφεραν οι νέες τεχνολογίες στις µεταφορές και τις επικοινωνίες, οδήγησε στην σχετικοποίηση των χωροχρονικών αποστάσεων, στον µετασχηµατισµό της καπιταλιστικής παραγωγής, και στην παγκοσµιοποίηση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Ειδικότερα, η εξάπλωση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και του διαδικτύου διαµόρφωσαν µία νέα σχέση ανάµεσα στο χρόνο και το χώρο. Καθώς ο χρόνος της επικοινωνίας καταρρέει και συρρικνώνεται στο µηδενικό µέγεθος του στιγµιαίου, τα σηµάδια του χώρου και του χρόνου παύουν να έχουν σηµασία. 11 Η πληροφορία κυκλοφορεί εφεξής ανεξάρτητα από τους φορείς της, ενώ η µετατόπιση και αναδιάταξη της θέσης των ανθρώπων στο φυσικό χώρο είναι λιγότερο απαραίτητη από ποτέ για την αναµόρφωση των νοηµάτων και των σχέσεων. 12 Οι έννοιες του «τοπικού» και του «παγκόσµιου» συνδυάζονται πλέον µε τρόπους αδιανόητους 13 όχι µόνο για τις παραδοσιακές µορφές κοινωνικής ζωής, αλλά και για την ίδια την νεωτερική κοινωνία, επηρεάζοντας και αµφισβητώντας ταυτόχρονα τον στατικό χαρακτήρα των θεσµών της. 14 Έτσι, η κοινωνία της πληροφορίας αντιδρά ανακλαστικά και διατοπικά, οµογενοποιώντας την ανθρώπινη κατάσταση σε όλο τον πλανήτη. 15 Η σχετικοποίηση του χώρου και του χρόνου µέσα από τις νέες τεχνολογίες έχει άµεση επίδραση στην οικονοµική ζωή, καθώς επιτρέπει τη χωρική διάσπαση των διαδικασιών έρευνας, παραγωγής και διάθεσης αγαθών και υπηρεσιών, αλλάζει την οργάνωση και 10 Βλ. Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ 338 επ. 11 Bauman Z., [2004], Παγκοσµιοποίηση. Οι συνέπειες για τον άνθρωπο, Αθήνα, Πολύτροπον, σελ. 26 12 Bauman Z., [2004], ό.π., σελ. 33 13 Η νέα αυτή κατάσταση περιγράφεται από το γνωστό παράδειγµα της χαοτικής: «Η κίνηση των φτερών της πεταλούδας στο ένα ηµισφαίριο συνδέεται µε την καταιγίδα στο άλλο». 14 Βλ. Giddens A., [2001],ό.π., σελ. 33-37 15 Bauman Z., [2004], ό.π., σελ. 25 επ. 11

διοίκηση των επιχειρήσεων αλλά και τη δοµή των εργασιακών σχέσεων. 16 Η επέκταση των οικονοµικών δραστηριοτήτων σε παγκόσµιο επίπεδο σε συνδυασµό µε την κυριαρχία των πολυεθνικών επιχειρήσεων, οδήγησε βαθµιαία στην αποεδαφικοποίηση της οικονοµίας, την αποδέσµευση της από κρατικούς ελέγχους και εθνικές ρυθµιστικές πολιτικές. 17 Ο νέος αυτός τρόπος παραγωγής απορύθµισε τα εργατικά κεκτηµένα και επέβαλλε νέες µορφές εργασιακών σχέσεων, που διακρίνονται από προσαρµοστικότητα και ευελιξία. 18 Η ανωτέρω εξέλιξη είχε ως άµεση συνέπεια την απόλυτη εξάρτηση της πολιτικής εξουσίας στην οικονοµία της αγοράς, 19 καθώς οι επιµέρους εθνικές πολιτικές φαντάζουν αδύναµες να περιορίσουν τις δραστηριότητες της παγκόσµιας οικονοµίας που έγιναν σταδιακά ανεξέλεγκτες. 20 Οι κύριες αποφάσεις, τόσο για την οικονοµία όσο και για τα συναφή µ αυτή κοινωνικά προβλήµατα, επηρεάζονται πλέον αποφασιστικά από τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και τους διεθνείς οργανισµούς που αντιπροσωπεύουν τα συµφέροντα τους. 21 Μέσα στο νέο αυτό παγκοσµιοποιηµένο περιβάλλον ο ρόλος του εθνικού κράτους ως κυρίαρχου ρυθµιστή του κοινωνικού χώρου στα πλαίσια µίας εδαφικής επικράτειας σταδιακά αποδυναµώνεται. Παράλληλα, οι προνοιακοί θεσµοί που είχαν αναπτυχθεί τις µεταπολεµικές δεκαετίες και αποσκοπούσαν σ ένα δικαιότερο καταµερισµό του κοινωνικά παραγόµενου πλούτου, µέσα από µεταβιβαστικές πληρωµές του κράτους προς τους πολίτες, παρακµάζουν. 22 Τα δηµοσιονοµικά των κρατών, βρέθηκαν ξαφνικά να συµπιέζονται από τις τεράστιες χρηµατικές παροχές του Κράτους Προνοίας, δαπάνες που αυξάνονταν µε ταχύτερο ρυθµό από τα δηµόσια έσοδα, σε συνθήκες παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας και µη κρατικά ελεγχόµενης παραγωγής. 23 Κατ αυτόν τον τρόπο, το εθνικό κράτος άρχισε να αποσύρεται σταδιακά από τα προβλήµατα του κοινωνικού χώρου και να αναζητά νέους εταίρους για την επίλυση τους. 16 Κοτζιάς Ν.,[1999], «Θεωρίες για την παγκοσµιοποίηση και οι ασυµµετρίες της πραγµατικότητας», στα προλεγόµενα του βιβλίου του Ulrich Beck, [1999], Τι είναι παγκοσµιοποίηση. Λανθασµένες αντιλήψεις και απαντήσεις, Αθήνα, Καστανιώτης, σελ. 32 17 Βλ. Hobsbawm Ε., [2002], ό.π., σελ. 355-360 και Bauman Ζ., [2004],ό.π., σελ.17-24 18 Κοτζιάς Ν., [1999], ό.π., σελ.30 19 Βλ. Bauman Z., [2004], ό.π., σελ. 94-99 20 Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ. 521 επ. 21 Bauman Z., [2004], ό.π., σελ. 94-99. 22 Hobsbawm Ε., [2002], ό.π., σελ. 520 23 Hobsbawm Ε., [2002], ό.π. σελ. 520 12

Από την άλλη, η εφαρµογή στην παραγωγή των νέων τεχνολογιών, η «µετανάστευση» των περισσότερων βιοµηχανικών µονάδων στις υπανάπτυκτες και αναπτυσσόµενες χώρες και η προσπάθεια της µείωσης του κόστους παραγωγής, µέσα σε συνθήκες παγκόσµιου ανταγωνισµού, προκάλεσαν µαζική δοµική ανεργία, 24 φτώχεια και εξαθλίωση σε µεγάλα τµήµατα του αστικού κυρίως πληθυσµού. Άµεση απόδειξη της όξυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων και της διόγκωση της ψαλίδας ανάµεσα σε πλούσιους και φτωχούς αποτελεί η επανεµφάνιση των αστέγων στα µεγάλα αστικά κέντρα. Οι άνθρωποι αυτοί που συντηρούνταν από τις παροχές του Κράτους Προνοίας τέθηκαν στο περιθώριο, αποτελώντας µία νέα κοινωνική οµάδα, χωρίς µέλλον και ελπίδα, που ονοµάστηκε από ορισµένους κοινωνικούς επιστήµονες ως κατώτερη ή υπάλληλη τάξη (underclass). 25 Στους «δεύτερης διαλογής» πολίτες της υπάλληλης τάξης προστέθηκαν αργότερα και οι µετανάστες. Η κατάρρευση των χωρών του πρώην ανατολικού µπλοκ και η βίαιη µετάβαση τους από σοσιαλιστικές µορφές οικονοµικής οργάνωσης στον οικονοµικό φιλελευθερισµό, προκάλεσε κοινωνική απορύθµιση, η οποία σε συνδυασµό µε την πολιτική αστάθεια, οδήγησε σ ένα ευρύ µεταναστευτικό ρεύµα προς τις αναπτυγµένες χώρες της ύσης. Οι µετακινήσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία πολυπολιτισµικών κοινωνιών στις χώρες υποδοχής αλλά και την εκδήλωση αισθηµάτων ξενοφοβίας και ρατσισµού, καθώς οι µετανάστες διεκδίκησαν µέρος της αγοράς εργασίας που βρισκόταν, όπως είδαµε, ήδη σε κρίση. 26 Αυτό, ωστόσο, που έκανε τα οικονοµικά προβλήµατα του τελευταίου τετάρτου του 20ου αιώνα ασυνήθιστα σοβαρά και από κοινωνική άποψη ανατρεπτικά, ήταν ο συνδυασµός τους µε την εκδήλωση των συνεπειών δοµικών κοινωνικών αναστατώσεων που είχαν προκληθεί στα µεταπολεµικά χρόνια της οικονοµικής ευηµερίας. Έτσι, θα µπορούσε να υποστηριχθεί πως η οικονοµική αστάθεια των δεκαετιών της Κρίσης 27 βρήκε ως ένα βαθµό αποδιοργανωµένο τον κοινωνικό χώρο. Τα παλιά συλλογικά πρότυπα ζωής, οι σχέσεις αλληλεγγύης της εργατικής τάξης, το δίκτυο προστασίας της οικογένειας και της γειτονιάς είχαν διαρρηχθεί µέσα από µία διαδικασία κοινωνικής και πολιτισµικής 24 Στο σηµείο αυτό πρέπει να σηµειωθεί πως η δοµική ανεργία αντιδιαστέλλεται µε την κυκλική, στο ότι η απώλεια των θέσεων είναι οριστική, χωρίς δυνατότητα διοχέτευσης των εργαζοµένων σε άλλους τοµείς.- Βλ. Hobsbawm Ε., [2002], ό.π., σελ.528 25 βλ. Hobsbawm Ε., [2002], ό.π., σελ. 436 επ. και Garland D., [2001], Τhe culture of control. Crime and social order in contemporary society, Oxford University Press, σελ. 81-82. 26 Παπαθεοδώρου Θ., [2002], ηµόσια ασφάλεια και αντεγκληµατική πολιτική. Συγκριτική προσέγγιση, Αθήνα, Νοµική Βιβλιοθήκη, σελ. 120 επ. 27 Ο όρος ανήκει στον Hobsbawm, βλ. Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ. 515-551 13

ριζοσπαστικοποίησης, που είχε αρχίσει να συντελείται στις ΗΠΑ και Ευρώπη ήδη από τη δεκαετία του 50. 28 Μία από τις σηµαντικότερες εξελίξεις, ως προς τις µακροπρόθεσµες συνέπειες στον τρόπο ζωής των ανθρώπων στο εύτερο ήµισυ του εικοστού αιώνα υπήρξε ο εξαστισµός. Η αποψίλωση του αγροτικού πληθυσµού ως συνέπεια της εκµηχάνισης της γεωργίας και της εφαρµογής νέων µεθόδων στην αγροτική καλλιέργεια, άλλαξε το µέγεθος και τη δοµή του αστικού χώρου και οδήγησε στη γέννηση των µεγάλων αστικών κέντρων, που υποθάλπουν την ανωνυµία και την αποξένωση. 29 Από την άλλη, η κοινωνική χειραφέτηση της γυναίκας, ως συνέπεια της µαζικής εισόδου του γυναικείου φύλου στην παραγωγική διαδικασία, άλλαξε ριζικά την παραδοσιακή δοµή της οικογένειας. Η κατάκτηση ισότητας δικαιωµάτων και ευκαιριών µέσα από σκληρούς κοινωνικούς αγώνες, οδήγησε σε κρίση των σχέσεων των δύο φύλων, λόγω της ανακατάταξης των ρόλων και της ανατροπής των παραδοσιακών ισορροπιών. Στα ανεπτυγµένα δυτικά κράτη η όλο και µεγαλύτερη εξάπλωση των µονογονεϊκών οικογενειών και η αύξηση των διαζυγίων άλλαξαν τη µορφή και το περιεχόµενο του πρωταρχικού κοινωνικού πυρήνα και οδήγησαν σε αποδιάρθρωση των οικογενειακών δεσµών που αποτελούσαν συνεκτικό κρίκο των κοινωνικών σχέσεων. 30 Καταλυτικό ρόλο στην αποδόµηση της οικογένειας έπαιξε και η διεύρυνση του χάσµατος των γενεών που σηµειώθηκε µεταπολεµικά. Η ανάδειξη της νεολαίας σε ξεχωριστή κοινωνική οµάδα µε δική της κοινωνική ταυτότητα, συνοδεύτηκε από µία νέα νοοτροπία ζωής, µία αντινοµιακή κουλτούρα απελευθέρωσης από το συµβατικό παρελθόν και εξελίχθηκε τη δεκαετία του 60 σ ένα ευρύ νεολαιίστικο κίνηµα, που ενίσχυσε το παράλληλα αναπτυσσόµενο κίνηµα για την ισότητα των δύο φύλων και αµφισβήτησε την ρητά ή σιωπηρά µακροχρόνια εδραιωµένη διάταξη των ανθρωπίνων σχέσεων µέσα στην κοινωνία. 31 Οι νέοι έγιναν γρήγορα οι καλύτεροι αγωγοί των τεχνολογικών καινοτοµιών, που δεν µπορούσαν να εφαρµοστούν από τις προηγούµενες γενιές, µιας και δεν είχαν την κουλτούρα της τεχνολογίας και ήταν πολύ µεγάλοι για να τη µάθουν, ενώ παράλληλα, η ανάδειξη της νεολαίας σε ξεχωριστό κοινωνικό στρώµα συνιστούσε και µία νέα ιδιαίτερη 28 Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ. 527 29 Βλ. Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ. 370 επ. 30 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 82-84 31 Ηobsbawm E., [2002], ό.π., σελ. 415-429 14

πελατεία για την οικονοµία της αγοράς. Τα νεανικά σύµβολα που υιοθετήθηκαν, επικροτούσαν την προσωπική απελευθέρωση µέσα από την ικανοποίηση της ατοµικής επιθυµίας και την δηµόσια προσήλωση στο µέχρι τότε απαγορευµένο. 32 Εκεί, ωστόσο, που ο τεχνολογικός εκσυγχρονισµός και η µεταπολεµική οικονοµική ευηµερία έφεραν τις σηµαντικότερες ανατροπές σύµφωνα µε τον Hobsbawm ήταν στο εσωτερικό και κυρίως στη συνείδηση της εργατικής τάξης. Η συνοχή του εργατικού πληθυσµού, το αίσθηµα συλλογικότητας και αλληλεγγύης, υπονοµεύθηκε από την αναδόµηση της παραγωγής και την αύξηση των προσδοκιών που επέφερε ο καταναλωτικός τρόπος ζωής, κυρίως στους νέους. 33 Τα ανώτερα στρώµατα του εργατικού πληθυσµού οι εξειδικευµένοι εργάτες προσαρµόστηκαν στις νέες συνθήκες του εκσυγχρονισµού, διατήρησαν τις θέσεις τους και την προσβασιµότητα τους στην κοινωνία της αφθονίας, σε αντίθεση µε τους ανειδίκευτους εργάτες και τα άτοµα µεγάλης ηλικίας που µετακύλησαν στην ανεργία και στο περιθώριο. Κατ αυτόν τον τρόπο, η εργατική τάξη διασπάσθηκε στους ευυπόληπτους απασχολούµενους εργάτες και τους ανυπόληπτους ανέργους, πελάτες των ταµείων προνοίας, διάκριση που θυµίζει σαφώς τους ευυπόληπτους και ανυπόληπτους φτωχούς της βικτωριανής περιόδου. 34 Όλες οι παραπάνω εξελίξεις, που έλαβαν χώρα σε µικρό ή µεγαλύτερο βαθµό στις περισσότερες χώρες του ανεπτυγµένου καπιταλισµού, σκιαγραφούν έναν κόσµο αβεβαιότητας κι αστάθειας. 35 Ο βιωµατικός κόσµος του ατόµου και ο κοινωνικός του περίγυρος δεν είναι, πλέον, µόνο ο τοπικός-οικογενειακός περίγυρος ούτε περιορίζεται στα εθνικά πλαίσια. 36 Ο σύγχρονος άνθρωπος µετέχει µέσα από τις νέες τεχνολογίες του παγκόσµιου κοινωνικού γίγνεσθαι, αποξενώνεται όµως από το εγγύτερο φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον. Παράλληλα, βιώνει την υποχώρηση των άτυπων ή τυπικών εκείνων δικτύων που στο παρελθόν είχαν συγκροτήσει την κοινωνική συνοχή. Ζει σ ένα συνεχώς µεταλλασσόµενο περιβάλλον που απαιτεί κινητικότητα ευελιξία και εγρήγορση. Χάνει τα υποστηλώµατα του και αδυνατεί να παρακολουθήσει συλλογικά τις εξελίξεις, 32 Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ 426-429. 33 Hobsbawm E., [2002], ό.π., σελ 393 34 Hobsbawm E., [1999], ό.π., σελ 395 επ.. 35 Bauman Z., [2002], H µετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Αθήνα, Ψυχογιός, σελ.52 επ. 36 Κοτζιάς Ν., [1999], ό.π., σελ. 41. 15

πόσο µάλλον να προσαρµοστεί σ αυτές, µε αποτέλεσµα να διακατέχεται από αισθήµατα άγχους, φόβου κι ανασφάλειας για το µέλλον. 37 ΙΙ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Οι ευρύτεροι µετασχηµατισµοί που συντελέστηκαν το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα επηρέασαν άµεσα και την εξέλιξη της καταγεγραµµένης εγκληµατικότητας τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Ήδη από τα πρώτα µεταπολεµικά χρόνια οι δείκτες της εγκληµατικότητας άρχισαν να αυξάνονται σταθερά σε όλα τα βιοµηχανικά κράτη, 38 µε εξαίρεση την Ιαπωνία. 39 Ενδεικτικά αναφέρουµε πως µεταξύ των ετών 1955 και 1964 ο αριθµός των καταγεγραµµένων εγκληµάτων στη Μ. Βρετανία διπλασιάστηκε. 40 Αντίστοιχα στις ΗΠΑ στις αρχές της δεκαετίας του 80 οι τιµές της καταγεγραµµένης εγκληµατικότητας ήταν τριπλάσιες απ αυτές πριν από είκοσι χρόνια. 41 Η εξέλιξη της εγκληµατικότητας θα µπορούσε να χωριστεί σε τρία επίπεδα. Στην εξέλιξη της εθνικής εγκληµατικότητας, η οποία ως ένα βαθµό είναι κοινή σε όλες τις ανεπτυγµένες χώρες, µε ορισµένες χρονικές αποκλίσεις στην εκδήλωση των επιµέρους εγκληµατικών φαινοµένων, στην εξέλιξη της διεθνικής εγκληµατικότητας, που αναπτύχθηκε µε ραγδαίους ρυθµούς τα τελευταία χρόνια ως παράπλευρη συνέπεια της παγκοσµιοποίησης της οικονοµικής και πολιτικής ζωής και στην εµφάνιση νέων µορφών εγκληµατικής συµπεριφοράς, που σχετίζονται ως επί το πλείστον µε τις νέες εφαρµογές της τεχνολογίας. Άµεση συνέπεια της επικράτησης της οικονοµίας της αγοράς, της κοινωνικής ανισότητας και της υλικής ανέχειας µεγάλων τµηµάτων του πληθυσµού αποτελεί η έξαρση της βίας και της µικροµεσαίας εγκληµατικότητας (Street crime) στα µεγάλα αστικά κέντρα. H µετακύλιση µεγάλων τµηµάτων της µεσαίας τάξης προς τα κατώτερα κοινωνικά 37 Βλ. Bauman Z., [2002], ό.π., σελ. 52 επ. 38 Το φαινόµενο της αύξησης της εγκληµατικότητας εκδηλώθηκε πρώτα σε ΗΠΑ κι αργότερα στην Ευρώπη µε πρώτη τη Μ. Βρετανία και τελευταία την Ολλανδία- Βλ. Young J., [1999], The exclusive society, London, Sage, σελ 122. 39 Η Ιαπωνία είναι η µόνη ανεπτυγµένη καπιταλιστικά χώρα µε χαµηλούς δείκτες εγκληµατικότητας. Το φαινόµενο αυτό ενδέχεται να οφείλεται στη διατήρηση ενός αυστηρού συστήµατος άτυπου κοινωνικού ελέγχου, καθώς η ιαπωνική κοινωνία παραµένει αυστηρά πατριαρχική, µε προσήλωση στις αξίες της παράδοσης, της κοινότητας, της οικογένειας κ.τ.λ. Αναλυτικότερα βλ. Hughes G., [1998], Understanding crime Prevention. Social control, risk and late modernity, Buckingham-Philadelphia, Open University Press, σελ.144-146 40 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 90 41 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 90 16

στρώµατα, η έξαρση της ανεργίας αλλά και η έλλειψη προοπτικής µελλοντικής απασχόλησης, η µείωση των παροχών και βοηθηµάτων από την πλευρά του κράτους και η διάβρωση των ατύπων κοινοτικών δικτύων για αµοιβαία υποστήριξη µέσα από την εξάπλωση ενός αδιάφορου υλιστικού αξιακού κλίµατος, προκάλεσαν έντονα αισθήµατα καταπίεσης απογοήτευσης και οργής, οδηγώντας σε εγκλήµατα βίας, (Βανδαλισµοί, αδικήµατα κατά της ζωής και της σωµατικής ακεραιότητας, δηµιουργία συµµοριών και έξαρση ενδοοιοκογενειακής βίας.) κυρίως τους νέους. 42 Από την άλλη, αυξάνονται τα περιουσιακά εγκλήµατα, που σχετίζονται µε την οικονοµική κατάσταση µέρους του πληθυσµού, όπως κλοπές, διαρρήξεις σπιτιών, κλοπές µεταφορικών µέσων, ληστείες µικρών περιουσιακών αντικειµένων, όπως αρπαγή τσάντας, απάτες µικρού οικονοµικού αντικειµένου, αγορανοµικές παραβάσεις κ.τ.λ. Παράλληλα, οι παράνοµες οικονοµικές δραστηριότητες χαµηλής ποινικής απαξίας ευνοούνται από την πληθώρα των παράνοµων µεταναστών, που σωρεύονται στα αστικά κέντρα και καταφεύγουν για βιοποριστικούς λόγους στην παραοικονοµία, το παραεµπόριο, και το λαθρεµπόριο. Επιπλέον, κατακόρυφη είναι και η αύξηση της χρήσης των ναρκωτικών ουσιών, η οποία προκαλείται πέρα από την εξάπλωση του εµπορίου των ναρκωτικών ουσιών που θα εξετάσουµε στη συνέχεια και από τις σύγχρονες συνθήκες ζωής των µεγαλουπόλεων, την έλλειψη προοπτικής για τους νέους των χαµηλών κοινωνικών στρωµάτων, το αίσθηµα εγκατάλειψης από την κοινωνία, που δηµιουργεί τάσης αναχωρητισµού και αυτοκαταστροφής. Εκεί ωστόσο, που το σύγχρονο πλαίσιο ζωής επέφερε ριζικές ανακατατάξεις είναι η διεθνική και οργανωµένη εγκληµατικότητα. 43 Η παγκοσµιοποιηµένη οικονοµία πολύ γρήγορα ήρθε αντιµέτωπη µε την παθολογία της, καθώς η οργανωµένη εγκληµατικότητα επωφελήθηκε από τη διεθνή τάξη πραγµάτων και τις ατέλειες της για να εγκαταστήσει τη 42 Τσήτσουρα Α., [2003], «Εγκληµατικότητα και αντεγκληµατική πολιτική στην εποχή της παγκοσµιοποίησης», στο Μαγγανά Α. (επιµ.), [2003], ικαιώµατα του Ανθρώπου-Έγκληµα-Αντεγκληµατική Πολιτική. Τιµητικός τόµος για την Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, τ. Α, Νοµική βιβλιοθήκη- Bruylant, Αθήνα-Βρυξέλλες, 2003, σελ.1405-1422, σελ. 1409-1410 και Κουράκης Ν., «Έκθεση για την εξέλιξη της εγκληµατικότητας στη σηµερινή Ελλάδα», σε Ποιν ικ 3/1998 σελ. 239-248,σελ. 242 43 Ενδεικτικά αναφέρουµε σύµφωνα µε τα στοιχεία που παρέχει ο ηµητράτος ότι ήδη κατά το έτος 1994 σχετική έκθεση του Οργανισµού των Ηνωµένων Εθνών εξετίµησε τη συνολική δραστηριότητατου οργανωµένου εγκλήµατος διεθνώς στο ποσόν των 750 δολλαρίων.τηρουµένων των αναλογιών το αντίστοιχο ποσό σήµερα έχει ξεπεράσει το 1 τρις. ολλάρια, ενώ για την Ελλάδα τα αντίστοιχα ποσά κυµαίνονται ανάλογα µε τις πηγές από 1,5 έως 13,1 τρις. ρχ για το έτος 1997, βλ., ηµητράτος Ν., [1999], «Οργανωµένο έγκληµα: Θεωρητική προσέγγιση ενός κοινωνικού προβλήµατος», σε ΠοινΧρ ΜΘ/1999, σελ. 299-305, σελ. 299. 17

δική της χαοτική αταξία. 44 Οι εγκληµατικές οµάδες που υπήρχαν παλαιότερα επωφελήθηκαν των οικονοµικών συνθηκών και των τεχνολογικών µέσων, µε αποτέλεσµα να ελέγχουν ολόκληρους τοµείς της οικονοµικής και πολιτικής δραστηριότητας. 45 Η έκταση της απειλής του οργανωµένου εγκλήµατος αποτυπώνεται ανάγλυφα και µέσα από την κοινή προσπάθεια των κρατών µελών του ΟΗΕ για την προσφορότερη δικαιοπολιτική αντιµετώπιση του φαινοµένου, που οδήγησε στην υπογραφή της Σύµβασης του Παλέρµο στις 12-15/12/2000. 46 Το οργανωµένο έγκληµα ως µορφή εγκληµατικής δράσης, κρύβει µία ιδιότυπη δυναµική. Και τούτο γιατί η επικινδυνότητά του δεν έγκειται τόσο στο άθροισµα της καθεµιάς από τις επιµέρους πράξεις που τελούνται αλλά εντοπίζεται στο πολεµικό δυναµικό που αποκτούν οι εν λόγω οργανώσεις και στην συγκρότηση επιχειρηµατικών δικτύων για τον έλεγχο της αγοράς. 47 Η ορθολογική οργάνωση της οικονοµικής εκµετάλλευσης παράνοµων αγαθών και υπηρεσιών, σύµφωνα µε τους κανόνες των σύγχρονων logistics, 48 και η στεγανοποίηση των παρανόµων δραστηριοτήτων µέσα από τη συµβολή νόµιµων θεσµών και ανθρώπων του κρατικού µηχανισµού, αποδιοργανώνει και διακυβεύει την κοινωνική και οικονοµική δοµή. 49 Το οργανωµένο έγκληµα προσβάλλει ευθέως τη «λογιστική» του κράτους την καθεστηκυία τάξη πραγµάτων, εγκαθιστώντας µία παράλληλη ανταγωνιστική οικονοµία. 50 Συνήθεις µορφές οργανωµένου εγκλήµατος, µπορούν να θεωρηθούν η εµπορία ναρκωτικών και όπλων, η λαθρεµπορία οινοπνευµατωδών ποτών και τσιγάρων, η 44 Παπαθεοδώρου Θ., [2002], ό.π., σελ. 109-110 45 ηµητράτος Ν., [1999], ό.π., σελ. 299-300 46 Στη Σύµβαση αυτή δόθηκε για πρώτη φορά ένας κοινά αποδεκτός αν κι όχι απόλυτα σαφής ορισµός του οργανωµένου εγκλήµατος. Ωστόσο, και πριν τη σύµβαση του Παλέρµο οι ερευνητές εντόπιζαν ορισµένα χαρακτηριστικά στοιχεία της φαινοµενολογίας του εγκλήµατος που συνοψίζονται στα εξής: α) Οργάνωση µε αυστηρή ιεραρχία και αυστηρή κατανοµή καθηκόντων β) ορθολογικός σχεδιασµός και σταθερή επιδίωξη µίας αθέµιτης δραστηριότητας, που στοχεύει σε οικονοµικά οφέλη γ) χρησιµοποίηση βίας ή απειλών για άσκηση βίας προς επίτευξη των σκοπών της οργάνωσης και δ) ύπαρξη άφθονων µέσων πολιτικής επιρροής, σύγχρονης τεχνολογίας και νοµικού επιτελείου για την στεγανοποίηση των παράνοµων δραστηριοτήτων.- Βλ. Κουράκης Ν., [1999], «Το οργανωµένο έγκληµα: φαινοµενολογία του προβλήµατος και δυνατότητες αντιµετώπισης του στην Ελλάδα», σε Ποιν ικ 10/1999, σελ. 1017-1026, σελ. 1017 και Παπαχαραλάµπους Χ., [1998], «Εννοιολόγηση του οργανωµένου εγκλήµατος- ιεθνής νοµοθέτηση-στάση της Ελληνικής Έννοµης Τάξης», σε Ποιν ικ 7/1998, σελ. 688-69 47 Λίβος Ν., [2000], «Οργανωµένο έγκληµα: Έννοια και δικονοµικοί τρόποι αντιµετώπισης του», σε Πρακτικά του 7 ου Πανελληνίου Συνεδρίου της ΕλλΕτΠ, σελ 17-67, σελ. 48 επ.. 48 Πρόκειται για έναν ειδικότερο κλάδο της ιοίκησης των Επιχειρήσεων, που ερευνά το κόστος ροής των αγαθών από το σηµείο παραγωγής στο σηµείο κατανάλωσης, αναλυτικότερα βλ. Λίβο Ν., [2000], ό.π., σελ. 45 επ. 49 Λίβος Ν.,[2000], ό.π., σελ. 51 επ 50 Λαµπροπούλου Ε., [2001], Εσωτερική ασφάλεια και κοινωνία του ελέγχου, Αθήνα, Κριτική, σελ. 43 18

εκµετάλλευση οίκων ανοχής, η εκβιαστική κλοπή αυτοκινήτων, η εκβιαστική παροχή «προστασίας» σε νυκτερινά κέντρα, τα τυχερά παιχνίδια, αλλά και η εκτέλεση δολοφονιών µε οργανωµένο τρόπο και η διάπραξη απαγωγών για την είσπραξη λύτρων. 51 Ιδιαίτερες, ωστόσο, µορφές οργανωµένου ή καλύτερα διασυνοριακού εγκλήµατος, που γνωρίζουν έξαρση στις µέρες µας αποτελούν η λαθροµετανάστευση, η εµπορία ανθρώπων ( trafficking) και ανθρωπίνων οργάνων. Οι οικονοµικές συνθήκες που επικράτησαν στις χώρες του πρώην Ανατολικού µπλοκ, µετά την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων, δηµιούργησαν ένα έντονο µεταναστευτικό κύµα προς τις χώρες της ύσης. Την κατάσταση αυτή εκµεταλλεύθηκαν κυκλώµατα που αναπτύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και εγκατέστησαν εγκληµατικά δίκτυα µε εγχώριες εγκληµατικές οµάδες για την παράνοµη είσοδο λαθροµεταναστών, την εµποριοποίηση γυναικών και ανηλίκων που εξωθούνται στην πορνεία και την επαιτεία. Η εµπορία ανθρώπων καλύπτει ένα σύνολο εγκληµατικών ενεργειών, όπως σωµατεµπορία, µαστροπεία, εκβίαση, παράνοµη κατακράτηση, νόθευση και κατάρτιση πλαστών εγγράφων, αρπαγή ανηλίκων, διευκόλυνση της ακολασίας άλλων, ακούσια απαγωγή, βιασµός, εκµετάλλευση πόρνης, αποπλάνηση ανηλίκων κ.λ.π. 52 Μέρος της δραστηριότητας του οργανωµένου εγκλήµατος είναι και η νοµιµοποίηση των παράνοµων προσόδων του, το λεγόµενο «ξέπλυµα βρώµικου χρήµατος», που λόγω της έκτασης που έχει λάβει στις µέρες µας µέσω των τεχνολογικών εφαρµογών, έχει αποκτήσει αυτοτελές ενδιαφέρον. 53 Η διαδικασία της νοµιµοποίησης είναι πολύπλοκη και περιλαµβάνει τουλάχιστον τρία στάδια: Την «τοποθέτηση», τη «συσσώρευση» και την «ενσωµάτωση» των παράνοµων κεφαλαίων. 54 Με την «τοποθέτηση» επιχειρείται η προσπάθεια διοχέτευσης των παράνοµων προσόδων στην αγορά µέσω του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, της Κεφαλαιαγοράς ή των καζίνων. Η «συσσώρευση» συνίσταται στον επιµερισµό των κατατεθειµένων κεφαλαίων σε άλλους λογαριασµούς και τον πολλαπλασιασµό των λογαριασµών και κινήσεων κεφαλαίων, προκειµένου να καλυφθεί η παράνοµη προέλευση τους, ενώ η «ενσωµάτωση» αποσκοπεί στο να αποκτήσει το παράνοµο χρήµα νόµιµη υπόσταση, ώστε να µπορεί να επενδυθεί στην νόµιµη αγορά 51 Κουράκης Ν., [1999], ό.π., σελ. 1018 52 Παπαθεοδώρου Θ., [2002], ό.π., σελ. 150-158 53 Βλ. Κουράκης Ν., [2000], «Το οικονοµικό έγκληµα στην Ελλάδα σήµερα», σε Ποιν ικ 2000, σελ. 644-654, σελ. 644 επ. 54 Παπαθεοδώρου Θ., [2002], σελ. 168 19

(π.χ επένδυση σε αγοραπωλησίες ακινήτων) επιφέροντας καθαρά κέρδη στους επενδυτές του. 55 Άλλη, µία αναπαράσταση του εγκλήµατος στα έσχατα όρια του, η οποία συγχέεται και ταυτίζεται συχνά µε το οργανωµένο έγκληµα, είναι η διεθνής τροµοκρατία, η οποία διαδραµατίζει ηγεµονικό ρόλο στη σύγχρονη εποχή. 56 Τα γεγονότα της 11 ης Σεπτεµβρίου του 2001 στη Νέα Υόρκη, το 2004 στη Μαδρίτη και πρόσφατα στο µετρό του Λονδίνου, κατέρριψαν το µύθο της αδιασάλευτης ηγεµονίας των στρατηγικών προταγµάτων στην αντεγκληµατική πολιτική σχετικά µε τη διάγνωση, την πρόληψη και την αντιµετώπιση των ενδεχόµενων κινδύνων από την εγκληµατική συµπεριφορά και απέδειξαν ότι το αδιανόητο µπορεί να συµβεί. 57 Όλες οι µεγάλες ευρωπαϊκές και αµερικανικές πόλεις συνιστούν από τούδε και στο εξής πιθανούς στόχους, γεγονός µε ολέθριες συνέπειες για το αίσθηµα ασφάλειας των πολιτών αλλά και τις ατοµικές ελευθερίες στα πλαίσια της προσπάθειας εµπέδωσης του από τις δηµόσιες αρχές. 58 Τέλος, θα ήταν παράλειψη να µην αναφερθούµε σε νέες µορφές εγκληµατικής συµπεριφοράς που κινούνται στο χώρο του οικονοµικού εγκλήµατος, προήλθαν όµως µέσα από την επέκταση της οικονοµίας σε παγκόσµιο επίπεδο και την αντίστοιχη λειτουργία των πολυεθνικών επιχειρήσεων, αλλά και τις νέες τεχνολογικές εφαρµογές. Χαρακτηριστικά αδικήµατα στο πεδίο αυτό είναι τα αδικήµατα κατά της υγείας του κοινού, κατά του περιβάλλοντος 59 και εγκλήµατα στο πλαίσιο των νέων µέσων επικοινωνίας, όπως το διαδίκτυο. Η παγκοσµιοποιηµένη παραγωγή των αγαθών κατανάλωσης, και ιδίως τροφίµων κατέστησε ελαστικούς τους ελέγχους καταλληλότητας τους, ενώ τα µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα δεν διστάζουν να χρησιµοποιήσουν ακατάλληλα µέσα, όπως ορµόνες για την γρήγορη αναπαραγωγή και ανάπτυξη των ζώων, προκειµένου να µεγιστοποιήσουν την παραγωγή και να αυξήσουν τα κέρδη τους. Από την άλλη, η 55 Παπαθεοδώρου Θ., [2002], ό.π. σελ. 168 και Κουράκης Ν., [1999], ό.π., σελ. 1022 56 Κατά τη γνώµη µας, η τροµοκρατία διακρίνεται σαφώς από το οργανωµένο έγκληµα, κατά το ότι στην τροµοκρατία υπερέχει πρωτίστως η επιδίωξη ενός πολιτικού σκοπού κι όχι η επιδίωξη απόκτησης παράνοµου περιουσιακού οφέλους. Ακόµα κι όταν αυτό συντελείται, έχει παρακολουθηµατικό χαρακτήρα. 57 Παπαθεοδώρου Θ., [2002], ό.π., σελ.19 58 Παπαθεοδώρου Θ., [2005], «Ασφάλεια: ικαίωµα του πολίτη ή άλλοθι ποινικοποίησης;», σε Ανθόπουλος Χ/ Κοντιάδης Ξ./ Παπαθεοδώρου Θ. (επιµ.), [2005], Ασφάλεια και δικαιώµατα στην κοινωνία της διακινδύνευσης, Αθήνα, Α.Ν.Σάκκουλας, σελ. 195-222, σελ. 200 επ. 59 Παπανεοφύτου Α., [1997], Ποινικό δίκαιο, κράτος και τεχνολογικοί κίνδυνοι. Τόµος Α. Η γενικότερη δικαιοπολιτική, η νοµοθεσία και νοµολογία στο πεδίο της ποινικής προστασίας από τους κινδύνους της τεχνολογικής εξέλιξης, Αθήνα, Α.Ν.Σάκκουλας, σελ. 19-40 και Παπανεοφύτου Α., [1998], «Ποινικό δίκαιο και ποινικό δόγµα υπό το πρίσµα των σύγχρονων αξιώσεων προστασίας από τους κινδύνους της τεχνολογικής εξέλιξης», σε ΠοινΧρ ΜΗ/1998, σελ. 849-869, σελ. 849-851 20

βιοµηχανική ανάπτυξη πολλών χωρών, µε γνώµονα καθαρά την κερδοσκοπία και όχι την συνολική ανάπτυξη µιας περιοχής ενεργείται εις βάρος του περιβάλλοντος. Φαινόµενα όπως η όξινη βροχή, η υπερθέρµανση του περιβάλλοντος και η υψηλή περιεκτικότητα όζοντος στην ατµόσφαιρα απειλούν µε αφανισµό κάθε µορφής ζωής στον πλανήτη. 60 Τέλος, η ευρεία χρήση του διαδικτύου σε πολλές εκφάνσεις της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής και η απεριόριστη πρόσβαση στις πληροφορίες που προσφέρει άφησε ανοικτό το πεδίο εξωτερικών επεµβάσεων στους υπολογιστές. Η πειρατεία (hacking) δεδοµένων, η απάτη µε υπολογιστή, η ηλεκτρονική κλοπή πιστωτικών καρτών, η προσβολή της προσωπικής ζωής µέσω της διακίνησης προσωπικών δεδοµένων στο διαδίκτυο, η εκβίαση οικονοµικών οργανισµών, η παιδική πορνογραφία και η ηλεκτρονική τροµοκρατία αποτελούν µόνο µερικές πτυχές της εγκληµατικότητας της υψηλής τεχνολογίας. 61 ΙΙΙ. Ο ΦΟΒΟΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ Η κατακόρυφη αύξηση της εγκληµατικότητας, σε συνδυασµό µε την αποδιάρθρωση του κοινωνικού ιστού και των δικτύων άτυπου κοινωνικού ελέγχου, που αποτελούσαν στο παρελθόν το οδόφραγµα µίας σειράς παραβατικών συµπεριφορών, χαµηλής ποινικής βαρύτητας, είχαν ως αποτέλεσµα τη συρρίκνωση της απόστασης που χώριζε την εµπειρική πρόσληψη του εγκλήµατος από ευρύτερα κοινωνικά στρώµατα. 62 Στο τελευταίο τέταρτο του 20 ου αιώνα η εγκληµατικότητα παύει να είναι ένα αφηρηµένο στατιστικό µέγεθος, καθώς οι πολίτες των αστικών κέντρων, βιώνουν άµεσα την έξαρση της βίας, την εκτεταµένη χρήση ναρκωτικών ουσιών, την αύξηση των κλοπών και των ληστειών. 63 Η νέα αυτή πραγµατικότητα οδήγησε βαθµιαία σε µία ποιοτική µεταστροφή στην κοινωνική πρόσληψη του εγκλήµατος. Στη συλλογική συνείδηση το έγκληµα, δεν συνιστά πλέον ένα φευγαλέο, αναπάντεχο γεγονός, µία ηθική εκτροπή κάποιου µέλους της κοινωνίας που εκπλήσσει. 64 Αντίθετα αποτελεί ένα φυσικό (normal) γεγονός που ακολουθεί την οργάνωση της καθηµερινότητας, ένα ενοχλητικό αλλά αναπόφευκτο στοιχείο της κοινωνικής ζωής. 65 Κατ αυτόν τον τρόπο, το έγκληµα µεταβάλλεται σταδιακά 60 Τσήτσουρα Α., [2003], ό.π., σελ. 1411-1413 61 Παπαθεοδώρου Θ., [2002], ό.π., σελ. 205 62 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 152 επ. 63 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 90 επ και 153 64 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 106-107 65 Young J., [1999], ό.π., σελ. 37 21

σ έναν κίνδυνο τον οποίο διατρέχει και µία διακινδύνευση την οποία αναλαµβάνει ο καθένας µας, όπως ακριβώς είναι οι κίνδυνοι από την οδική κυκλοφορία. 66 Έτσι όπως η πιθανότητα ενός αυτοκινητικού δυστυχήµατος δεν εµποδίζει την κυκλοφορία των οχηµάτων αλλά αναγκάζει τους οδηγούς να προσαρµοστούν σε συνθήκες αποφυγής του αλλά και διαχείρισης των συνεπειών του σε περίπτωση που αυτό επέλθει, έτσι και το έγκληµα αποτελεί µία δεδοµένη και διαδεδοµένη κατάσταση, στην οποία καλούνται όλοι να προσαρµοστούν. 67 Η διαφορετική αυτή πρόσληψη του εγκλήµατος δε συνεπάγεται την εξάλειψη των αισθηµάτων φόβου κι ανασφάλειας απέναντι στο φαινόµενο της εγκληµατικότητας. Τουναντίον, τα τελευταία τριάντα χρόνια ο φόβος του εγκλήµατος θα µεταβληθεί σ ένα νέο κοινωνικό φαινόµενο τέτοιας εµβέλειας, ώστε να αποσυνδέεται από την εγκληµατικότητα και να χρήζει διαφορετικής αντιµετώπισης. 68 Οι ρίζες του αλλά και οι επιπτώσεις του στην κοινωνική ζωή, κινητοποίησαν το ενδιαφέρον των µελετητών, µε αποτέλεσµα πληθώρα ερευνών, αυτόνοµες ή ενταγµένες στο ευρύτερο πλαίσιο των ερευνών θυµατοποίησης, να διενεργηθούν από τη δεκαετία του 70 και µετά, µε κορύφωση τη δεκαετία του 80, που χαρακτηρίσθηκε ως ο «χρυσός αιώνας τους». 69 Η θυµατολογία 66 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 106-107 βλ. και Garland D., [1996], «The Limits of the Sovereign State. Strategies of crime control in contemporary Society», στο : The British Journal of Criminology 36 : σελ. 445-471, σελ. 446 67 Πρβλ. µε Simon J., [1987], «The Emergence of a Risk Society: Insurance, Law, and the State», Στο O Malley P., (επιµ.) [1998], Crime and the Risk Society, Ashgate Darmouth, σελ 3-31, σελ.3 επ., όπου γίνεται µία γενική αναφορά στην «κανονικοποίηση» των κινδύνων της σύγχρονης ζωής και το πέρασµα σε πολλούς τοµείς από την ατοµική ηθική ευθύνη στην αντικειµενική ευθύνη. 68 Σύµφωνα µε την Ζαραφωνίτου: «Στις ΗΠΑ, ο φόβος του εγκλήµατος ήταν τόσο διαδεδοµένος, ώστε το 1978 το National Institute of Law Enforcement and Administration of Justice, (Ινστιτούτο που υπόκειται στην οµοσπονδιακή διοικητική υπηρεσία για την επιβολή του Νόµου, υπεύθυνη για την κινητοποίηση του αγώνα ενάντια στην εγκληµατικότητα) κατέταξε τον φόβο δίπλα στο έγκληµα, στον κατάλογο των ερευνών του, οι οποίες αφορούσαν σηµαντικά κοινωνικά προβλήµατα, ενώ παράλληλα γινόταν λόγος τόσο για πόλεµο κατά του εγκλήµατος, όσο και για πόλεµο κατά του φόβου του εγκλήµατος» - Ζαραφωνίτου Χ., [2002], Ο φόβος του εγκλήµατος, Αθήνα, Α.Ν. Σάκκουλας, σελ. 29. - Βλ. και Garland D., [2001], ό.π.,σελ. 122 69 Στην χώρα µας έχει πραγµατοποιηθεί µία µόνο έρευνα σχετικά µε την εµπειρική διερεύνηση του φόβου του εγκλήµατος το έτος 1998. - Βλ. Ζαραφωνίτου Χ., [2001], «Ο φόβος του εγκλήµατοςενδοαστεακή κατανοµή της εγκληµατικότητας και κοινωνικές αναπαραστάσεις του φαινοµένου στο εσωτερικό της ελληνικής πρωτεύουσας», σε Ποιν ικ 2/2001 σελ. 186-196, σελ. 186 επ. Επιπλέον, πραγµατοποιήθηκαν δύο πανελλαδικές θυµατολογικές έρευνες. Η πρώτη από το Ινστιτούτο V-Project Research Consulting, που έλαβε χώρα το Μάρτιο του 1998 σ ένα δείγµα 800 πολιτών στο σύνολο της χώρας και η δεύτερη πάλι από το Ινστιτούτο V-PRC, που έλαβε χώρα το 2001 σε δείγµα 6.095 ατόµων απ όλη την Ελλάδα ηλικίας από 15 ετών και άνω, βλ. Πανούσης Γ., Καρύδης Β., [2000], Θυµατοφοβία, ανασφάλεια και αστυνοµική αποτελεσµατικότητα. Τα στοιχεία µίας έρευνας, στο Ινστιτούτο Project Research Consulting, Η κοινή γνώµη στην Ελλάδα, Έρευνες-δηµοσκοπήσεις 1999-2000, Αθήνα, Νέα Σύνορα Α.Λιβάνη, 2000, σελ. 247 επ. και Καρύδης Β., [2004], Η αθέατη εγκληµατικότητα, εθνική θυµατολογική έρευνα, Αθήνα, Α.Ν. Σάκκουλας, σειρά Εγκληµατο-Λογικά σελ. 73 επ. 22

αναπτύσσεται γρήγορα σε ξεχωριστό κλάδο, στρέφοντας τον επιστηµονικό προβολέα από το δράστη στο θύµα και τη διαχείριση των συνεπειών της εγκληµατικής συµπεριφοράς. Επιχειρώντας έναν εννοιολογικό προσδιορισµό, θα λέγαµε πως ο φόβος του εγκλήµατος, συνιστά ένα ψυχικό συναίσθηµα, το οποίο σε ατοµικό επίπεδο εκδηλώνεται µε τη µορφή του φόβου πιθανής θυµατοποίησης του ατόµου ή των κοντινών του προσώπων από βίαιες εγκληµατικές επιθέσεις και σε συλλογικό επίπεδο, ως συλλογικό άγχος των κατοίκων µίας περιοχής µίας πόλης, ή χώρας, που προκύπτει από την πεποίθηση της έλλειψης δηµόσιας ασφάλειας. 70 Η διαµόρφωση του επηρεάζεται από προσωπικά βιώµατα, από πρόσληψη της εµπειρίας τρίτων ατόµων και από τα ΜΜΕ. Η συνεχής και συχνά δραµατοποιηµένη αναπαράσταση εγκληµατικών πράξεων από τα ΜΜΕ για λόγους αύξησης της θεαµατικότητας, συντελεί στη διαµόρφωση µίας συλλογικής συνείδησης θυµατοποίησης. 71 Και τούτο γιατί τα ΜΜΕ προσφέρουν «σχήµατα» (πλαίσια) για την κατανόηση, επεξεργασία και κατασκευή της πραγµατικότητας, διαµορφώνοντας κοινωνική µνήµη. Πρόκειται για ένα σύνολο πληροφοριών, οι οποίες θεωρούνται δεδοµένες και δεν ανακαλούνται προς συζήτηση και αιτιολόγηση σε κάθε επικοινωνία, 72 µε συνέπεια κάθε φορά που παρέχεται το κατάλληλο ερέθισµα και συγκεκριµένα η προβολή µίας εγκληµατικής πράξης να προκαλείται αυτόνοµα χωρίς επεξεργασία και το ανάλογο συναίσθηµα. Μολονότι τα πορίσµατα των ερευνών καταδεικνύουν πως ο φόβος του εγκλήµατος δεν αποτελεί ακριβή κοινωνική αναπαράσταση της εξέλιξης της εγκληµατικότητας, αλλά ένα σύνθετο φαινόµενο, συνισταµένη πολλών κοινωνικών και ατοµικών παραµέτρων, όπως ο σύγχρονος τρόπος ζωής στα µεγάλα αστικά κέντρα, η γενικευµένη κοινωνική ανασφάλεια, η προηγούµενη θυµατοποίηση και η υποκειµενική πρόσληψη του κινδύνου θυµατοποίησης από άτοµα που αισθάνονται περισσότερο ευάλωτα, 73 η θεσµοποίηση του από τα ΜΜΕ είχε 70 Έχει διατυπωθεί και η άποψη πως «η ανησυχία», ή καλύτερα η «ανασφάλεια», συνδέεται περισσότερο µε τα αδικήµατα κατά της ιδιοκτησίας, ενώ ο φόβος του εγκλήµατος µε τα εγκλήµατα βίας. Βλ. Ζαραφωνίτου Χ., [2002], ό.π., σελ. 33, βλ. και Αλεξιάδης Σ., [2004], Εγκληµατολογία, έκδοση, Σάκκουλας Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ. 267-268 71 Garland D., [2001], ό.π., σελ. 142-145 72 Λαµπροπούλου Ε., [2001], ό.π., σελ. 32 επ. 73 Ο φόβος µάλιστα είναι συναίσθηµα µε ποικίλες προεκτάσεις καθώς δεν πηγάζει µόνο από την βία αλλά αναπαράγει βία και εγκληµατικότητα. Και τούτο γιατί οι αναφορές σε συγκεκριµένες οµάδες πληθυσµού και περιοχές που κρίνονται επικίνδυνες, συµβάλλουν σην περαιτέρω δηµιουργία φόβου κι ανασφάλειας στο δεδοµένο περιβάλλον, καθότι όσο περισσότερο απειλούµενοι και στιγµατισµένοι νιώθουν οι κάτοικοι µίας περιοχής τόσο πιο επιθετικοί και απειλητικοί γίνονται.- Digneffe F., [2000], «Αίσθηµα ανασφάλειας, παραβατικότητα και κοινωνικός αποκλεισµός», (µτφ. Νικολόπουλος Γ.), σε Ποιν ικ 8-9/2000, σελ. 890-892, σελ. 891 23

καθοριστικές συνέπειες ως προς τη χάραξη των µελλοντικών επιλογών στην αντεγκληµατική πολιτική. 74 Τις δεκαετίες που ακολουθούν η κοινή γνώµη, γίνεται ανελαστική απέναντι στο έγκληµα και τους δράστες. Οι πολίτες νιώθουν να απειλούνται άµεσα από την αύξηση της εγκληµατικότητας, είναι πρόθυµοι να βοηθήσουν το κράτος και τους αρµόδιους φορείς στην αντιµετώπιση του εγκλήµατος, να εκχωρήσουν µέρος των ατοµικών τους ελευθεριών και δικαιωµάτων, χάριν της ασφάλειας. 75 Από την άλλη, υπόκεινται στωικά σε µεγάλες φορολογικές επιβαρύνσεις, εις βάρος άλλων κοινωνικών παροχών, προκειµένου να οργανωθεί «ο πόλεµος κατά του εγκλήµατος.» 76 ΙV. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΝΟΙΑΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Η αύξηση της εγκληµατικότητας είχε ως άµεση συνέπεια και την αύξηση των «εισαγωγών» στο σύστηµα απονοµής ποινικής δικαιοσύνης, που αδυνατούσε να ανταποκριθεί στον αυξηµένο όγκο υποθέσεων. Ταυτόχρονα, οι αυξηµένοι δείκτες της εγκληµατικότητας αποτελούσαν για την κοινή γνώµη τρανταχτή απόδειξη αποτυχίας των κρατικών θεσµών ως προς την καταπολέµηση του εγκλήµατος. 77 Η εµπιστοσύνη των πολιτών απέναντι στην ακολουθούµενη αντεγκληµατική πολιτική κλονίστηκε ανεπανόρθωτα το τελευταίο τέταρτο του 20 ου αιώνα, ανατρέποντας τα αξιώµατα πάνω στα οποία είχε θεµελιωθεί µεταπολεµικά το «Ποινικό Κράτος Προνοίας». 78 Ειδικότερα, µέχρι το 1970 το έγκληµα συνιστούσε ένα κοινωνικό πρόβληµα, που έχρηζε αντιµετώπισης ατοµικής και κοινωνικής. Ο εγκληµατίας αν και περιθωριακή µειονότητα, δεν έπαυε να θεωρείται µέλος του κοινωνικού σώµατος, που λόγω βιολογικών ιδιοτήτων, ψυχολογικών προβληµάτων ή έλλειψης επαρκούς κοινωνικής διαπαιδαγώγησης, αδυνατούσε να προσαρµοστεί στους κανόνες που είχαν τεθεί για το κοινό συµφέρον. 79 Η παρέκκλιση σύµφωνα µε αυτές τις προσεγγίσεις σχετιζόταν µε το παρελθόν του εγκληµατία και την προδιάθεση που είχε διαµορφωθεί. Κατ αυτόν τον τρόπο, έπρεπε να 74 Ζαραφωνίτου Χ., [2002], σελ. 33, 41, 50. 75 Ζαραφωνίτου Χ., [2002], σελ. 71 επ. 76 Garland D., [2001], σελ. 146 77 Garland D., [2001], σελ. 114 78 Garland D., Sparks R., [2000], ό.π., σελ. 7-10 79 Young J., [1999], ό.π., σελ. 5-6 24