ISSN 1108-4170. L A TEX babel

Τ Ε τυπον Τε χος 2, Απρίλιος 1999 Σ ΑΥΤΟ ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ: TEX Ω L A TEX babel GYLSV ISSN 1108-4170 Editorial... iii Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς»... 1 Απ στολος Συρ πουλος και Αντώνης Τσολοµ της Γραµµατοσειρές TrueType και LATEX 2ε... 17 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης εκαοκτ γραµµατοσειρ ς Τρουτάϊπ προτιµο ν τ Ω... 23 John D. Hobby Introduction to... 39 Απ στολος Συρ πουλος Εισαγωγή στο PICTEX: Μέρος δε τερο... 55 K J Dryllerakis Automating the processing of TEX Files... 71 Γιώργος εληγιαννίδης Το TEX στα σχολεία...77 ηµήτριος Α. Φιλίππου Βιβλίο-Παρουσίαση... 79 Απ στολος Συρ πουλος TEXνικές... 83 Γιάννης Χαραλάµπους Π ς τοιµάσθηκε α τ τ τε χος... 85 Μία περιοδικ κδοση το Συλλ γου Ελλήνων Φίλων το TEX ΞΑΝΘΗ

Τ Ε τυπον ISSN 1108-4170 Ε τυπον (Eutupon) is a periodical publication of the Greek TEX s Friends ( ɛϕτ ) Group. It is published twice a year and it is distributed for free to the members of the ɛϕτ Group. Its articles deal with TEX and, in general, with tools for the electronic typesetting of printed matter. The address of Ε τυπον is: Greek TEX s Friends (c/o A. Syropoulos) 366, 28th October Street GR-671 00 Xanthi Greece URL: REHOL[1HH1GXWK1JU2HIW E-mail: HIW#RFHDQ41HH1GXWK1JU Membership fees to the ɛϕτ Group: Admission: 5.000 GRD (30 USD) 6-month subscription: 2.000 GRD (20 USD) Annual subscription: 4.000 GRD (30 USD) (All cheques should be made payable to Apostolos Syropoulos.) Articles already published in Ε τυπον may be copied and redistributed for free, provided their origin is mentionned. However, neither Ε τυπον nor the ɛϕτ Group assume any responsibity for methods, products, instructions or ideas described or expressed in articles published herein. The content of articles published herein is the sole responsibility of the respective authors. Τ Ε τυπον ποτελε µία περιοδικ κδοση το Συλλ γου Ελλήνων Φίλων το TEX ( ɛϕτ ). Κυκλοφορε ν ξάµηνο κα διανέµεται δωρε ν στ µέλη το Συλλ γου. Στ ς σελίδες του δη- µοσιε ονται ρθρα σχετικ µ τ TEX κα τ ν λεκτρονικ στοιχειοθεσία ντ πων γενικώτερα. Η διε θυνση το Ε τ που ε ναι: Σ λλογος Ελλήνων Φίλων το TEX ( π ψη: Α. Συρ πουλος) 28ης Οκτωβρίου 366 671 00 Ξάνθη URL: REHOL[1HH1GXWK1JU2HIW E-mail: HIW#RFHDQ41HH1GXWK1JU Συνδροµ ς µέλους στ ν Σ λλογο ɛϕτ : Εγγραφή: 5.000 δρχ. (30 δολ. ΗΠΑ) Συνδροµ ξάµηνη: 2.000 δρχ. (20 δολ. ΗΠΑ) Συνδροµ τήσια: 4.000 δρχ. (30 δολ. ΗΠΑ) ( Επιταγ ς θ πρέπει ν ποστέλλονται στ νοµα το Αποστ λου Συρ πουλου.) Επιτρέπεται ναδηµοσίευση κα διανοµ ρθρων πο χουν δη δηµοσιευθε στ Ε τυπον, π τ ν ρο τι θ ναφέρεται προέλευσή τους. Ωστ σο, τ σο τ Ε τυπον σο κα Σ λλογος ɛϕτ δ ν ναλαµβάνουν καµία ε θ νη γι µεθ δους, προϊ ντα, δηγίες κα δέες πο περιγράφονται κφράζονται ντ ς ρθρων δη- µοσιευµένων στ περιοδικ. Τ περιεχ µενο τ ν ρθρων πο δηµοσιε ονται ντ ς το περιοδικο ποτελε ε θ νη τ ν ντιστοίχων συγγραφέων.

TEXνίτριες κα TEXνίτες! Εξι µ νες µετ τ ν πρώτη π πειρα τ τε χος το περασµένου Οκτωβρίου πιχειρο µε κα πάλι ν θεµελιώσουµε τ ς παραίτητες γραµµ ς πικοινωνίας τ ς λληνικ ς κοιν τητας το TEX. Μ σ νθηµά µας «Τ ρα α δ ν κοστίζουν παραιτήτως κριβά!», συνεχίζουµε κάθεκτοι σ µία περιπέτεια γι τ ν διάδοση το TEX, το L A TEX κα πλείστων λλων ργαλείων λεκτρονικ ς στοιχειοθεσίας. Ετο τη τ ν φορά, Απ στολος Συρ πουλος κα Αντώνης Τσολοµ της ξηγο ν π ς µπορο µε ν χρησιµοποιήσουµε τ ς γραµµατοσειρ ς TrueType γι στοιχειοθεσία µ τ TEX. Προσκεκληµένος µας συγγραφέας, John D. Hobby παρουσίαζει τ -, τ πρ γραµµα πο δηµιο ργησε διος γι τ ν συνδυασµ το - µ τ ν γλώσσα κτυπωτ ν PostScript. Ο Απ στολος Συρ πουλος ξαναχτυπ µ τ ν συνέχεια τ ς παρουσίασης το PICTEX, ν Κωστ ς ρυλλεράκης, γνωστ ς δηµιουργ ς το GreeKTEX πο τ ν προσκαλέσαµε ν συνδράµει στ Ε τυπον, συζητ τρ πους α τ µατης πεξεργασίας ρχείων TEX. Ο Γιάννης Χαραλάµπους κάνει τ ν πρώτη λοκληρωµένη παρουσίαση το συστήµατοςω,τ ς κδοσης το TEX γι τ ν 21ο α ώνα. Ε δικώτερα, στ ρθρο το Γιάννη ναφέρεται π ς τ Ω ξεπερν τ ς δυναµίες το πακέτου babel. Ως λοκληρωµένο παράδειγµα χρήσης το Ω, παρουσιάζεται τρ πος µ τ ν πο ο στοιχειοθετήθηκε τ παρ ν τε χος το Ε τ που. Αξίζει ν προσέξουµε κ µα τι Γιάννης καταργε τ Donald Knuth κα γράφει Ντ ναλντ Κνο θ σ µία π πειρα ντίστασης στ ρε µα τ ς σ γχρονης λληνικ ς τυπογραφικ ς ξενοµανίας ( χουµε φτάσει στ σηµε ο κ µα κα ρωσικές, ραβικ ς κινεζικ ς λέξεις ν παρουσιάζονται στ σ γχρονα λληνικ ντυπα µ λατινικο ς χαρακτ ρες). Ελπίζουµε προσπάθεια το Γιάννη νάντια στ ν «φελληνισµ τ ς τυπογραφίας µας» ν βρε µιµητές. Τέλος, τ βλαστάρι µας, 15χρονος Γι ργος εληγιαννίδης κφράζει µία νδιαφέρουσα ποψη περ ε σαγωγ ς το TEX στ σχολε α. Στ ν Βιβλίο-Παρουσίαση συζητο νται τρία νδιαφέροντα βιβλία πο πραγ- µατε ονται τ L A TEX καθ ς κα θέµατα τυπογραφικ ς δεοντολογίας. Μία νέα στήλη TEXνικ ς βοήθειας κλείνει τ παρ ν τε χος. Πρ ν σ ς φήσουµε ν ξεφυλλίσετε τ Ε τυπον, θ θέλαµε ν θυµίσουµε σ λους σας, µέλη το Συλλ γου κα µή, π ς ε στε καλοδεχο µενοι ν συνδράµετε στ ς σελίδες το περιοδικο µ ρθρα σχετικ µ τ TEX κα τ ν λεκτρονικ στοιχειοθεσία στ Ελληνικά (µονοτονικ σ στηµα πολυτονικ, δ ν χει ση- µασία), στ Αγγλικ σ ποια λλη ε ρέως διαδεδοµ νη γλώσσα προτιµ τε. Μάλιστα, τ Ε τυπον λαβε κα ριθµ ISSN π τ ν Εθνικ Βιβλοθήκη τ ς iii

Ελλάδος, κα τσι θ µπορε τε ν ναφέρετε τ ρθρα σας σ α τ κ µα κα στ βιογραφικ σας σηµείωµα! Περιµένουµε τ κείµενά σας λοιπ ν! Εως τ ν π µενη ντυπη πικοινωνία µας, Απ στολος Συρ πουλος ηµήτριος Α. Φιλίππου iv

Ε τυπον Τε χος ρ. 2 Απρίλιος 1999 1 Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης Atelier Fluxus Virus 187, rue Nationale 59800 Lille, Γαλλία E-mail: \DQQLV#IOX[XV0YLUXV1FRP School of Computer Science and Engineering University of New South Wales Sydney 2052, Α στραλία E-mail: SODLFH#FVH1XQVZ1HGX1DX 1. Μία στορικ ναδροµ Κι πως ε πε Κρίσνα στ ν φίλο του κα στρατηλάτη λίγο πρ ν τ µάχη: «Πετσοκ ψτε τους!» σ ν ν θελε ν πε : «Αγάπησέ τους! Μ νο ν γαπήσεις τ ν χθρ, τ τε χτ πησέ τον.» Μανωλης Ρασουλης Ολα ξεκίνησαν µι βροχερ µέρα το 1988 στ Βερολίνο ταν νοιξα γι πρώτη φορ τ περιοδικ TUGboat κα πεσα πάνω στ ρθρο το Σίλβιο Λέβυ (Using Greek fonts with TEX) µ κε νο τ πέροχο π σπασµα το Συµποσίου το Καζαντζάκη γι παράδειγµα λληνικο κειµένου π κείνη τ ν µέρα ρχισα ν γκαταλείπω τ µαθηµατικ κα ν φιερώνοµαι στ TEX κα στ ν ψηφιακ τυπογραφία σ α τ βέβαια συνετέλεσε κα γνωριµία µου µ τ ν Κνο θ κα τ νδιαφέρον του γι τ ν δουλειά µου πο µ νεθάρρυναν τροµερά. Αλλ ς γυρίσουµε στ λληνικ το Σίλβιο. Μ τ ν πάροδο το χρ νου συνέβη τ ξ ς περίεργο: ν ο γραµµατοσειρές του µ ε χαν τ σο νθουσιάσει στ ν ρχή, δυ -τρία χρ νια µετ ρχισα ν τ ς βρίσκω µ λλον µέτριες, κα ποφάσισα ν σχεδιάσω δικο ς µου χαρακτ ρες. Πο, λλη µι φορά, ταν το ς σχεδίαζα το ς βρισκα τέλειους, ν τώρα το ς θεωρ πολ µέτριους... Τ διο συνέβη κα µ τ ραβικ πο σχεδίασα τ 1990 χι µ νο στ πίπεδο τ ς ποι τητας το σχεδιασµο το γράµµατος, λλ κα γενικ τερα τ ς δοµ ς το συστήµατος.

2 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης Πέρασα λοιπ ν δέκα χρ νια ναθεωρώντας συνέχεια π ψεις γι τ τί ε ναι τ καλ τερο, τ πλο στερο, τ ποτελεσµατικ τερο. Τ ραβικ ε ναι να πολ καλ παράδειγµα: τ γράµµατά τους παίρνουν διαφορετικ ς µορφές, νάλογα µ τ ν ε ναι στ ν ρχή, στ ν µέση στ τέλος τ ς λέξης (ε ναι πάνω-κάτω τ διο φαιν µενο µ τ δικ µας τελικ /µεσα ο σίγµα, τ ν ξε α/βαρε α). Η διαδικασία α τ ε ναι βασικ χαρακτηριστικ τ ς ραβικ ς γραφ ς. Π ς µως ν τ ν φαρµ σουµε µέσω TEX; Ηπρ τη µου σκέψη ταν µέσω ν ς προεπεξεργαστή, τ ν πο ον κα γραψα τ τε σ Πασκάλ (!!). Αλλ προεπεξεργαστ ς µπέρδευε τ κείµενο µ τ ς ντολές, τ σχ λια, το ς τ πους... Κάποιος λλος σκέφτηκε ν κάνει α τ τ ν πεξεργασία µέσω το διου το TEX. Κι α τ τελικ δ ν ταν δανικ λ ση γιατ γι κάτι τ σο πλ κα θεµελι δες σπαταλάει τ σο µεγάλα µέσα στε ν πιβραδ νει τ TEX κα ν τίθεται θέµα συµβατ τητας µ τ διάφορα πακέτα L A TEX. Σκέφτηκα ν κάνω α τ τ ν διαδικασία στ πίπεδο τ ς γραµµατοσειρ ς, µ το ς περίφηµους «ξυπνους συνδέσµους» το TEX. Πάλι ποτυχία: ο γραµµατοσειρ ς φουσκώναν τροµερ κα τ ποτέλεσµα ταν δυσεξέλεγκτο... Οταν χρειάσθηκε ν φτιάξω Καµποτζιανά, Εβραϊκά, Συριακά, Κεϋλανικά, Ταµο λ, τ πρ βληµα ταν πάντα τ διο: κάστοτε προεπεξεργαστ ς δ ν µπορο σε ν ε ναι συµβατ ς µ λα τ πακέτα L A TEX γιατ δ ν µπορο σε ποτ ν ξέρει ποι ε ναι κριβ ς τ κείµενο κα ποι ς ο ντολ ς ( κουσα πολλο ς TEXνίτες ν λένε τι «µ νο τ TEX ξέρει ν διαβάζει TEX»). Τ 1994 γνώρισα τ ν Τζών, µέσω... λεκτρονικο ταχυδροµείου. Ηρθε ν µ συναντήσει στ ν Λίλλη ( π τ ν Καναδ που ζο σε τ τε) κα µετ π τελείωτες συζητήσεις γεννήθηκε δέα µίας πέκτασης το TEX πο ν µετασχηµατίζει τ κείµενο τ ν κατάλληλη στιγµή: νάµεσα στ «στ µα» κα στ «στοµάχι» το TEX ( νθρωποκεντρικ α τ ρολογία ε ναι το Κνο θ), δηλαδ τ ν στιγµ πο ξέρουµε τι πρ κειται γι κείµενο, κα πρ ν ρχίσουµε ν τ τακτοποιο µε σ λίστες, ν τ κ βουµε σ γραµµές, παραγράφους, σελίδες, κλπ. Σκοπ ς µας ταν π τ ν πρώτη στιγµ ν φτιάξουµε να σ στηµα πο ν πεξεργάζεται λες τ ς γλ σσες το κ σµου. ηλαδ σ ν γι κάθε συγκεκριµένη γλ σσα δηµιουργ ς το προγράµµατος ν ε χε κείνη τ ν γλ σσα στ µυαλ του π τ ν πρώτη στιγµή. Ηρθε ρα ν τ βαφτίσουµε. Επειδ ε χαµε βαρεθε τ ν µατα πο λήγουν σ «τέχ» (Λάτεχ, Αµστεχ, Αµσλατεχ, Λάµστεχ, κα λλα τ σα), ποφασίσαµε ν το δώσουµε να τελείως διαφορετικ νοµα. Τ θέλαµε λληνικ, κα ταυτ χρονα ντυπωσιακ τσι καταλήξαµε στ «Ω» (κα ο µ λληνοµαθε ς ξένοι ξέρουν τ ν κφραση «τ λφα κα τ µέγα», που τ µέγα συµβολίζει τ τέλος, τ τέλειο). Θ ναρωτηθε τε τώρα: Μετ π πέντε χρ νια κ πων κα θυσι ν, γιατ τ Ω δ ν χει ντικαταστήσει κ µα τ TEX; Η τέλος πάντων, γιατ δ ν ε ναι ε ρ τερα γνωστ ; Γι πολλο ς λ γους. Πρώτα π λα, πασχοληµένοι πως µασταν µ τ ν προγραµµατισµ, δ ν ε χαµε ποτ τ ν παραίτητο χρ νο

Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» 3 ν τ διαφηµίσουµε κατάλληλα, ν γράψουµε «ε σαγωγικ» ρθρα ( πως α τ δ ), ν παντήσουµε στ ς ρωτήσεις κα στ σχ λια στ ιαδίκτυο. ε τερον, σχοληθήκαµε πρ τα π λα µ τ ς «δ σκολες» γλ σσες ( ραβικά, γλ σσες νοτιο-ανατολικ ς Ασίας, νδικ ς γλ σσες, απωνικά, κλπ.) φήνοντας τ ς βασικ ς ε ρωπαϊκ ς γλ σσες στ ν κρη. Ετσι µ ςβγ κε κα φήµη τι τ Ω δ ν ε ναι παρ να «φουσκωµένο TEX γι νατολικ ς γλ σσες µ νο». Ελπίζουµε φέτος ν λλάξουν τ πράγµατα. Αποφασίσαµε ν ντικαταστήσουµε τ πακέτο µακροεντολ ν Βαβ λ µ δικές µας µακροεντολ ς πο νταποκρίνονται καλ τερα στ ς δυνατ τητες το Ω. Προτείνουµε χι µ νο τ ς κοιν χρηστες γραµµατοσειρ ς το Ω, λλ κα τ ν δυνατ τητα φαρµογ ς κα χρήσης λλων γραµµατοσειρ ν, πως π.χ. γραµµατοσειρ ν Τρουτάϊπ Ποστσκρίπτ,, γι το ς πραγµατικ νοσταλγικο ς το TEX, τ ν γραµµατοσειρ ν Κοµπιο τερ Μ ντερν. Στ χος µας ε ναι ν προσφέρουµε περισσ τερες λειτουργίες κα δυνατ τητες, µ τ ν πι φυσικ κα πλ τρ πο. Ας λπίσουµε τι τ προτερήµατα α τ ε ναι ρκετ γι ν πεισθε κ σµος ν περάσει π τ TEX στ Ω 1. 2. Περ τίνος πρ κειται; Κάναµε τ ν στορική µας ναδροµή, ς δο µε τώρα τί ε ναι τ Ω, κα τί προσφέρει γι τ Ελληνικά. Οπως ε παµε κα προηγουµένως, τ Ω ε ναι να κάπως µεγαλ τερο TEX πο προσφέρει τ ς λεγ µενες ΜΩ ( ιαδικασίες Μετάφρασης Ω: Omega Translation Processes, OTP στ γγλικά). Μία ΜΩ διαβάζει κα µετασχηµατίζει τ κεί- µενο πο µ λις ε σήχθη στ Ω κα ννοο µε τ κείµενο µ νο, κα χι τ ς ντολές, το ς τ πους τ σχ λια 2. Μπορο µε ν ζητήσουµε τιδήποτε π µία ΜΩ, π.χ. ν µετατρέψει τ µικρ σ κεφαλα α: abcαβγ ABCΑΒΓ. Α τ µετατροπ σ ς φαίνεται σως πλή, λλ πολλ ς φορ ς δ ν ε ναι κα τ σο. Θ προσέξατε τ ν µυστηριώδη π τιτλο α το το ρθρου: Ο υλος α λ ς. Τ θ γίνει ν ζητήσετε π να δα ς πρ γραµµα ν τ µετατρέψει σ κεφαλα α; Στ καλ τερη περίπτωση θ τ µετατρέψει σέ: υλος α λ ς ΟΑΥΛΟΣ ΑΥΛΟΣ 1 Γι ν κριβολογο µε: γι ν περάσει κ σµος π τ ς συνηθισµένες ντολ ς κα γραµ- µατοσειρ ς το LATEX/Βαβέλ, στ ς δικ ς µας µακροεντολές κα γραµµατοσειρές, γιατ τ Ω χωρ ς φίλτρα κα γραµµατοσειρ ς 16 µπ τ δ ν διαφέρει σ τίποτα π τ TEX ( κτ ς π τ γεγον ς τι ε ναι πι µεγάλο: µπορε τε ν χρησιµοποιήσετε 65536 διαφορετικ ς γραµµατοσειρ ς στ διο ρχε ο, 65536 µετρητές, 65536 κουτιά, κ.ο.κ.). 2 Υπάρχει να λλου ε δους φίλτρου, πο διαβάζει λο τ περιεχ µενο το ρχείου, κ µα κα τ ς ντολές α τ χρειάζεται, π.χ. ταν θέλουµε ν περάσουµε π τ EBCDIC στ ΑSCII.

4 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης Πο φυσικ ε ναι τελείως λάθος. Η ΜΩ µετατροπ ςµικρ ν σ κεφαλα α µως χει µία γραµµ πο λέει: #%36DF #%36F8!#%36<4 #%36DE > Κα γι ν τ κάνουµε πι λιαν : άυ ΑΫ Κα τ ς ντίστοιχες µετατροπ ς γι λους το ς διφθ γγους. Τ ποτέλεσµα βέβαια ε ναι: υλος α λ ς ΟΑΫΛΟΣ ΑΥΛΟΣ Αλλο πρ βληµα: ς πάρουµε τ ν λέξη «σαΐτα» κα ς ποθέσουµε τι χρειάζεται ν κοπε. Εκτ ς κα ν τ ζητήσουµε µέσω τ ς ντολ ς?glvfuhwlrqdu\, θ κοπε πως τ ν βλέπετε, δηλ. σα-ΐτα. Πο φυσικ ε ναι λάθος γιατ ταν κ βουµε ναν δίφθογγο, φαιρο µε τ διαλυτικά. Αλλ µπορο µε ν ζητήσουµε π κάθε χρήστη ν σκέφτεται α τ τ πρ βληµα κάθε φορ πο γράφει µι λέξη µ διαλυτικά; Οχι βέβαια λλωστε να πρ γραµµα το πιπέδου το TEX θ πρεπε ν τ κάνει α τ µατα. Αλλη µι φορ θ µ ς σώσει µία ΜΩ, πο θ βάλει τ ς κατάλληλες ντολ ς στ κατάλληλο µέρος µέσα στ κείµενο, στε λέξη ν κοπε σα-ίτα. Οσοι π σ ς χρησιµοποιο ν τ λληνικ Βαβέλ, θ προσέξατε τι πάρχει µι ντολ γι τ πέρασµα στ λληνικ στ λατινικ λφάβητο. Α τ ντολ ε ναι τελείως λογικ ταν χρησιµοποιο µε ναν µεταγραµµατισµ 7 µπ τ γι τ λληνικά, πως π.χ. στ παρακάτω παράδειγµα: $ IHZ ZRUGV LQ *UHHN=?WH[WJUHHN^RL *(OOKQHF SRX GHQ *HTRXQ HOOKQLN*HF JUDPPDWRVHLU*HF VWR V*XVWKP*D WRXF/ JU*DIRXQ?7H;^` N*DSZF *HWVL111` Τί γίνεται µως ταν χτυπ µε τ κείµενο σ ΕΛΟΤ 927 Μάκιντος; Στ παρακάτω παράδειγµα: $ IHZ ZRUGV LQ *UHHN=?WH[WJUHHN^ /?7H;^` 111` ντολ?wh[wjuhhn φαίνεται τελείως περιττή, φο φαίνεται ξεκάθαρα πο ρχίζει κα πο τελειώνει τ λληνικ κείµενο. Κα ντως ε ναι περιττή! Τ TEX µως πρέπει ν ξέρει π τε περν µε π τ λληνικ στ γγλικά, ξ α τίας τ ν καν νων συλλαβισµο. Κι α τ γιατ κατ βάθος τ TEX δ ν θεώρησε ποτ τ λληνικ γράµµατα σ ν να ξεχωριστ λφάβητο, λλ πλ ς σ ν µία διαφορετικ γραµµατοσειρά.

Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» 5 Τ Ω βλέπει τ πράγµατα διαφορετικά. Η πρώτη δουλει πο κάνει ε ναι ν µετατρέπει τ κείµενο 3 σ Γιο νικοντ, µία κωδικοσελίδα 65536 θέσεων, που τ λληνικ (τ σο τ µονοτονικ σο κα τ πολυτονικ ) χουν τ ς δικές τους µοναδικ ς θέσεις. Π ς γίνεται λοιπ ν συλλαβισµ ς; Τ Ω κ βει ταυτ χρονα τ λληνικ σ ν λληνικ, τ λατινικ σ ν γγλικά ( κάποια λλη γλ σσα), τ κυριλλικ σ ν ρωσσικά ( κάποια λλη γλ σσα), κ.ο.κ. Αφήνουµε λοιπ ν στ ν κρη τ ν ντολ?wh[wjuhhn κα γράφουµε πολ πλ κα πολ φυσικ : $ IHZ ZRUGV LQ *UHHN= Ÿ /?7H;^` 111 Α τ ε ναι µ νο τρία πλ παραδείγµατα πο σκοπ ς τους ε ναι ν δείξουν τι τ Ω προτείνει ν λ σει τ προβλήµατα τ ς στοιχειοθεσίας τ ν Ελληνικ ν στ παρασκήνια, χωρ ς ν κουράζει τ ν χρήστη. Χωρ ς µάλιστα ν τ καταλαβαίνει χρήστης. Τ σηµαντικ τερο ε ναι σως τ γεγον ς τι τ Ω βρίσκεται κ µα σ πλήρη νάπτυξη. Αν παρουσιασθο ν λλα τέτοιου ε δους προβλήµατα, θ τ λ σουµε, ε τε φτιάχνοντας τ ς κατάλληλες ΜΩ (πο κάθε χρήστης µπορε ν φτιάξει µ π σα νεση), ε τε γράφοντας τ ς παιτο µενες µακροεντολές, ε τε, µα χρειασθε, ρίζοντας νέες πρωτοεντολές, κάτι πο δ ν µπορε ν γίνει στ TEX γιατ Κνο θ τ χει «παγώσει» δ κα δέκα χρ νια. 3. Εγκατάσταση το Ω ν πάρχει ξεχωριστ γκατάσταση το Ω, γι τ ν πλο στατο λ γο τι ε ναι µέρος το Web2C, δηλαδ τ ς «πίσηµης» κδοσης το TEX µάζι µ λα τ ς παραλλαγές του (τ κανονικ TEX,τ etex, PDFTEX, κλπ.). Ετσι λοιπ ν ν γκατάστασή σας βασίζεται στ Web2C κα ε ναι νηµερωµένη, τ τε χετε κι- λας τ Ω. Α τ σχ ει κα γι τ πακέτο CMacTEX στ Μάκιντος. Υπάρχει κα µία κδοση το Ω πο δ ν βασίζεται στ Web2C, γι Win32 µ νο. Πρ κειται γι τ MikTEX, το (γερµανο ) Κρίστιαν Σένκ. Καµία διαίτερη γκατάσταση λοιπ ν γι τ διο τ Ω. Προσοχ µως παρ λα α τ, γιατ ο µακροεντολ ς κα ο γραµµατοσειρ ς λλάζουν πολ συχνά. Γι παράδειγµα, α τ ς πο παρουσιάζω σ α τ τ ρθρο, δ ν πάρχουν σήµερα (26 Ιουνίου 1999) σ καµία γκατάσταση το Ω. Ο µ νος τρ πος ν ε σθε σίγουροι/ες τι χετε τ ν τελευτα α κδοση τ ν µακροεντολ ν κα τ ν γραµµατοσειρ ν ε ναι ν πισκεφθε τε τ ν τ πο 3 Πο ναγκαστικ ε ναι 8 µπίτ, κτ ς κι ν χρησιµοποιε τε ναν π το ς καινο ργιους κδ τες κειµένου συµβατο ς µ τ Γιο νικοντ.

6 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης KWWS=22ZZZ1HQV1IU2RPHJD στ ιαδίκτυο κα ν διαβάσετε τ «Latest versions». Μπορε τε ν «κατεβάσετε» τ ς τελευτα ες κδ σεις π τ ν διο τ πο. ιαβ στε πίσης τ «How to install», γιατ ο τελευτα ες κδ σεις το Ω χρειάζονται νακατασκευ το φορµά Λ ( τσι στε ν µ ν περιέχει πλέον καµία µακροεντολ το Βαβέλ). 4. Χρήση το λληνικο Ω 4.1. Βασικ ς λειτουργίες Ν να παράδειγµα: 1?GRFXPHQWFODVV^ERRN` 2?XVHSDFNDJH^RPHJD`>4<<<239234@ 3?EDFNJURXQG^JUHHN` 4?EHJLQ^GRFXPHQW` 5?FKDSWHU^ ` 6?VHFWLRQ^ ` 7 8 1 9 +, / 10 1 68 11!! / 12 1 13?VXEVHFWLRQ^! ` 14 "! 15!! / 16! > #! / 17! 1 18?VXEVXEVHFWLRQ^$ ` 19 / 20 68/ 6: 73 /!! 21 1 22?HQG^GRFXPHQW` Ας ποθέσουµε τι α τ τ ρχε ο λέγεται WRWR1WH[. Τ τρέχουµε µ τ Ω ς ξ ς: RPHJD %)ODPEGD WRWR% ODPEGD WRWR

Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» 7 Κεφ αλαιο1 Ηανυποταξ ια Μ ιαπρ οταση 1.1 Τοβασικ οπρ ο ληµα Τοβασικ οπρ ο ληµατηςανυποταξ ιαςε ιναι οτιχωρ ιζειτονανυπ οταχτοαπ οτο ελληνικ ογ ινεσθαι.κοµµ ενοςαπ οτουςγονε ις (συχν απροχωρηµ ενηςηλικ ιας)και φ ιλουςτου,κτ ιζειµ ιακαινο υργιαζω ηστοεξωτερικ ο. Ανωτων 35 εχειτελει ωσει πιατιςσπουδ εςτουκαιδηµιουργε ιµιακοινωνικ η,οικογενειακ ηκαιεπαγγελµατικ ηυπ οστασηστοεξωτερικ ο. 1.1.1 Τοπαρ αλογοτωνδιµ ηνωνθητει ων Ε ιναιδυνατ ον εναςοικογενει αρχηςµισθωτ ος ηελε υθεροςεπαγγελµατ ιαςναχαρα- µ ησειτιςλ ιγεςδιακοπ εςπουδικαιο υται,γιανακ ανειδ ιµηνεςθητε ιες;π ερααπ ο ιδεολογικο υςλ ογους,ε ιναιπλ εονπρακτικ ααδ υνατο. Ηµ ονηλογικ η,πρακτικ ηκαιαξιοπρεπ ηςλ υσηε ιναιηεξαγορ αστα35,37 ητοαργ οτερο40χρ ονια, οτανδηλαδ ηε ιναιπλ εοναργ αγιανακαταταγε ικανε ις. 1 Σχήµα 1: Τ ποτέλεσµα τ ς πεξεργασίας το παραδείγµατος Γιατ Λ; Τ L A TEX λέγεται Λάτεχ γιατ α τ ς πο τ φτιαξε λέγεται Λάµπορτ. Εµε ς κρατ µε τ «Λα» κα δίνουµε λληνικ π σταση στ L A TEX το Ω νο- µάζοντάς το «Λ». Βέβαια γι τ ν ρα ο διαφορ ς νάµεσα στ Λ κα στ L A TEX ε ναι πειροελάχιστες. Τ διαφορετικ νοµα ε ναι µως πρακτικ γιατ τσι ποφε γονται ο παρεξηγήσεις. Τ ποτέλεσµα α το το τρεξίµατος, τ βλέπετε στ ν ε κ να 1 (σ σµίκρυνση 30% γι ν χωρέσει στ σελίδα). Ας δο µε τώρα τί λέει α τ τ ρχε ο. Στ γραµµ 2 φορτώνουµε τ πακέτο RPHJD ζητ ντας ν ε ναι κδ σεως 1ης Ιουνίου 1999, µεταγενέστερο. Α τ ε ναι πολ τως παραίτητο, γι α τ λέγξτε πρ τα τ ν κδοση πο χετε, κα «κατεβ στε» ν χρειασθε τ ν τελευτα α κδοση.

8 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης Η ντολ?edfnjurxqg φορτώνει τ ν βασικ γλ σσα το ντ που. Σ α τ τ ν γλ σσα θ ε ναι µεροµηνία, ο ροι «Ε ρετήριο», «Πίνακας περιεχοµένων», κλπ. Ταυτ χρονα ρίζεται τσι κα βασικ σειρ ΜΩ, κα φυσικ κα τ σ στηµα συλλαβισµο. Τ π λοιπο ρχε ο ( σχετα ν συµφωνε τε χι µ α τ πο λέει) ε ναι να τελείως κλασσικ ρχε ο L A TEX. Ας δο µε τώρα τ ποτέλεσµα (σχ. 1). Οπως βλέπετε ν δ ν χουµε ζητήσει καµία διαίτερη γραµµατοσειρά, τ κείµενο δ ν χει στοιχειοθετηθε µ καµία π τ ς ς τώρα γνωστ ς γραµµατοσειρ ς (Μπεκκάρι, Λέβυ, κλπ.). Αντ α το χρησιµοποιήθηκε µία γραµµατοσειρ τ ς ο κογενείας Τάϊµς ( Ελζεβ ρ γι το ς παλαίµαχους Ελληνες στοιχειοθέτες). Πρ κειται γι τ ς κανονικ ς γραµµατοσειρ ς το Ω, δικ ς µας κατασκευ ς. Τ ς νοµάσαµε «Ω Σέριφ». Σ ν σχεδιαστ ς γραµµατοσειρ ν, πρ τος θ µολογήσω τι ο γραµµατοσειρ ς Ω Σέριφ δ ν ε ναι ο τε ριστουργήµατα τυπογραφικ ς τέχνης, ο τε σχεδιασµ ς τους χει τίποτα παραπάνω ν προσφέρει π τ συνηθισµένο Τάϊµς. Ε ναι µως τελείως κοιν χρηστες, κα χουν πολ περισσ τερους χαρακτ ρες π ποιαδήποτε γραµµατοσειρ στ κ σµο. Π.χ. γι τ λληνικά, προσφέρουµε λους το ς συνδυασµο ς τ νων κα πνευµάτων µ τ σ µβολα το µακρο κα το βραχέος: α η υ... Θελήσαµε πίσης ν διορθώσουµε λίγο τ συνηθισµένο Τάϊµς: τσι περισπωµένη το µέγα ε ναι πι πλατει π α τ ν το τα (π. χ. πρ ωτο, τε ιχος). Κα προπαντ ς προτείνουµε να µεγάλο ριθµ χαρακτήρων ( κανονικ γραµµατοσειρ περιέχει 2335 χαρακτ ρες κα 6023 ρυθµίσεις ποστάσεων): λατινικ déjàlà, λατινικ γι φρικανικ ς γλ σσες ƀ ƕƙ..., φωνητικ γραφ ɠʁʒʦ..., κυριλλικ γι τ ρωσσικ давно λλ κα λες τ ς λλες γλ σσες πο χρησιµοποιο ν κυριλλικ λφάβητο д ə..., παλαιοκυριλλικά, κα καµι κατοπενηνταρι πικτογράµµατα... Ολοι α το ο χαρακτ ρες δ ν χρειάζονται καµία διαίτερη γκατάσταση: τ Ω το ς διαθέτει «π τ µάνα του». Πρ ν ξετάσουµε τ ς διάφορες δυνατ τητες πο χουµε γι τ λληνικά, ς δο µε πρ τα να λλο παράδειγµα, µ περισσ τερες γλ σσες: 1?GRFXPHQWFODVV^DUWLFOH` 2?XVHSDFNDJH^RPHJD`>4<<<2924@ 3?EDFNJURXQG^JUHHN` 4?ORDG^IUHQFK` 5?ORDG^XVHQJOLVK` 6?EHJLQ^GRFXPHQW` 7 = / 8 / 1 > = $ 9?WRGD\1 10 11?EHJLQ^XVHQJOLVK`

Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» 9 12 /RFDO W\SRJUDSKLFDO FRQYHQWLRQV PD\ GLIIHU LQ VHYHUDO ZD\V= 13 WKH DOSKDEHW/ SXQFWXDWLRQ/ K\SKHQDWLRQ1 :KDW GLG \RX VD\" 14, VDLG= +\SKHQDWLRQ$ 7RGD\ LV?WRGD\1 15?HQG^XVHQJOLVK` 16 17?EHJLQ^IUHQFK` 18 /HV W\SRJUDSKLHV GHV GLII UHQWHV ODQJXHV GLII UHQW HQ SOXVLHXUV 19 SRLQWV= O*DOSKDEHW/ OD SRQFWXDWLRQ/ OD F VXUH1 4X*HVW0FH TXH YRXV 20 GLWHV" -H GLV= /D F VXUH$ $XMRXUG*KXL RQ HVW OH?WRGD\1 21?HQG^IUHQFK` 22?HQG^GRFXPHQW` Τ παράδειγµα α τ δίνει: Πολλ αδιακρ ινουντιςτυπογραφ ιεςτωνδιαφ ορωνγλωσσ ων:τοαλφ α ητο,ηστ ιξη,οσυλλα ισµ ος.τιε ιπατε;ε ιπα:οσυλλα ισµ ος! Σ ηµεραε ιναι 26Ιουν ιου1999. Localtypographicalconventionsmaydifferinseveralways:thealphabet, punctuation,hyphenation.whatdidyousay?isaid:hyphenation!today isjune 26,1999. Les typographies des différentes langues diffèrent en plusieurs points : l alphabet,laponctuation,lacésure.qu est-cequevousdites?jedis:la césure!aujourd huionestle 26juin1999. Εκτ ς π τ ν µεροµηνία, κα στίξη διαφέρει: σχετα µ τ ν χρήστης φησε χι κεν µπροστ π τ σηµε ο στίξης, τ Ω κολο θησε το ς καν νες πο σχ ουν γι κάθε γλ σσα. Προσέξτε τι ζητ µε XVHQJOLVK κα χι πλ ς HQJOLVK γιατ πάρχουν κα τ βρεττανικ γγλικ πο χουν τελείως διαφορετικο ς καν νες συλλαβισµο. Κα φυσικ µπορε τε ν ζητήσετε XVHQJOLVK σ ν βασικ γλ σσα το κειµένου, κα?ordg^juhhn` γι ν φορτώσετε τ λληνικ σ ν περαιτέρω γλ σσα. Γι πι σ ντοµα περάσµατα π τ ν µία γλ σσα στ ν λλη χουµε τ ς ντολές?orfdoxvhqjolvk,?orfdoiuhqfk,?orfdojuhhn, κλπ. Σ τί χρειάζονται; Ισως χι γι τ ν συνδυασµ λληνικ ν κα γγλικ ν, λλ ς ποθέσουµε τι συνδυάζετε λληνικ κα γαλλικά στ θέση το γαλλικο χαρακτήρα à ( θέση (3 στ ν κώδικα ΟΤ 8859-1) ΕΛΟΤ 927 βάζει τ γράµµα ΰ, ν λοιπ ν χτυπήσετε (2 τ Ω δ ν µπορε ν ξέρει τι πρ κειται γι γαλλικ à κα χι γι λληνικ ΰ 4. 4 Α τ ς ε ναι κα λ γος πο στ ν κώδικα το γαλλικο παραδείγµατος διαβάζουµε diffιrentes (ι ντ γι é), diffθrent (θ ντ γι è), κλπ. Τ περιβάλλον «βέρµπατιµ» στοιχειοθετε κώδικα χρησιµοποιώντας µία µ νο ΜΩ: διαλέξαµε ν ε ναι λληνικ ΜΩ, θυσιάζοντας το ς κάποιους τονισµένους γαλλικο ς χαρακτ ρες. Αν ε χαµε χτυπήσει τ κείµενο σ Γιο νικοντ θ βλέπατε σωστ κα τ λληνικ κα τ γαλλικά.

10 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης Τ περιβάλλοντα XVHQJOLVK, JUHHN κλπ. δ ν λλάζουν το ς ρους «Σχ µα», «Πίνακας», κλπ. γιατ θεωρο µε τι α το πρέπει ν κολουθο ν τ ν βασικ γλ σσα το ντ που. Γι ν γίνει α τ, χρησιµοποιε στε τ ς ντολ ς?xvhqjolvkfdswlrqv,?juhhnfdswlrqv,?iuhqfkfdswlrqv, κλπ. Ας δο µε τώρα τί παραπάνω δυνατ τητες χουµε. 4.2. Παραπάνω δυνατ τητες 4.2.1. Πολυτονικ σ στηµα Τ λληνικ Ω, φ ς στιγµ ς χρησιµοποιε τε τ ς γραµµατοσειρ ς Ω Σέριφ, ε ναι «κ γενετ ς» πολυτονικ. Π ς χτυπ µε λοιπ ν να πολυτονικ κείµενο; Υπάρχουν πολλο τρ ποι, κα θ το ς ναπτ ξουµε λους σ κάποιο π µενο ρθρο ( που θ µιλήσουµε κα γι κδ τες κειµένου πως τ Γιο νιταϊπ, κα τ ν Πολυτονιστ τ ς Ματζέντας). Ισως πλο στερος τρ πος φ ς στιγµ ς χετε τ ν δυνατ τητα ν χτυπήσετε µονοτονικ λληνικ σ ΕΛΟΤ 927 Μάκιντος ν ε ναι ξ ς: χρησιµοποιώντας τ? γι τ ν δασεία, τ! γι τ ν ψιλή, τ γι τ ν περισπωµένη, τ C γι τ ν βαρεία κα τ _ γι τ ν πογεγραµµένη. Κα φυσικ τ ν ξεία κα τ διαλυτικ πο δη διαθέτει τ σ στηµά σας. Ετσι χτυπ ντας C? C Ÿ/! *? C C Ÿ /!! ª 1 C? C > ποκτ τε τ ν ρχ α τ ςτ ς παραγράφου. Επαναλαµβάνω τι α τ ς δ ν ε ναι παρ νας τρ πος π το ς πολλο ς. Αλλάζοντας λίγο τ ς δη πάρχουσες ΜΩ µπορε τε ν µάθετε στ Ω ν διαβάζει τ δικά σας κείµενα, πως κα ν ε ναι γραµµένα α τά. Εκτ ς π τ ν ε σαγωγ το κειµένου πάρχει κα τ πρ βληµα τ ς µεροµηνίας κα τ ν διαφ ρων ρων πο µπαίνουν α τ µατα. Μπορε προσωπικ ν ε µαι παδ ς το πολυτονικο λλ χι σ σηµε ο πο ν µ ν ντιλαµβάνοµαι τι 99 % τ ν Ελλήνων χρηστ ν το Ω θ προτιµήσουν τ µονοτονικ σ στηµα. Γι α τ µεροµηνία ε ναι µονοτονική, τ διο κα ο διάφοροι ροι. Αν το ς θέλετε πολυτονικο ς πρέπει ν ζητήσετε τ ν γλ σσα JUHHN µ τ ν πιλογ?edfnjurxqg>dffhqwv SRO\WRQLF@^JUHHN` Τ διο µπορε τε ν κάνετε κα µ τ περιβάλλον JUHHN: C? =?EHJLQ^JUHHN`>DFFHQWV SRO\WRQLF@?WRGD\?HQG^JUHHN`

Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» 11 Κα φυσικ πάρχει κα ντίθετη πιλογή: DFFHQWV PRQRWRQLF. ι το ς λάτρας τ ς καθαρευο σης διαθέτοµεν πίσης τ ν πιλογ ν VW\OH NDWKDUHYRXVD µέσ τ ς ποίας «Πίνακας» γίνεται «Πίναξ», «Σελίδα»: «Σελίς», κα τ «βλέπε»: «ρα», το ήµατος ρ, ρ ς, ρ, ξ ο κα «ρασις». Η πιλογ τ ς καθαρευο σης πιφέρει α τοµάτως τ ν πιλογ ν το πολυτονικο ς τονικο συστήµατος κα τ ν ρχαιοπρεπ στοιχειοθεσίαν τ ς µεροµηνίας:?wrgd\ δίδει «κ Ιουνίου α θ». Κανονικ θ πρεπε πιλογ τ ς καθαρε ουσας ν λλάζει κα το ς καν νες συλλαβισµο : «προσφορ» κ βεται προ-σφο-ρ σ µφωνα µ το ς καν νες τ ς δηµοτικ ς ( φο πάρχει λληνικ λέξη πο ν ρχίζει µ «σφ»), κα προσ-φορ σ µφωνα µ το ς καν νες τ ς καθαρε ουσας κα τ ν ρχαίων ( πειδ ε ναι σ νθετη λέξη π τ «πρ ς» κα «φορά»). Αλλ µέχρι στιγµ ς δ ν πάρχουν τ παιτο µενα δεδ µενα σ κοιν χρηστη µορφ (τ Ατελι Φλο ξους Βίρους χρησιµοποιε παγγελµατικ τέτοιους καν νες συλλαβισµο λλ δ ν το ς διαθέτει στ ν κοιν χρηστο χ ρο). 4.2.2. Τ δ ο β τα Ε ναι µέρος τ ς παραδοσιακ ς γαλλικ ς τυπογραφίας τ ν Ελληνικ ν ν χρησιµοποιο νται δ ο µορφ ς το β τα: να ρχικ κα να µεσα ο ( τελικ ) πως στ ς λέξεις βλάβη, βαβο ρα, βεβαίως, β µβα... Κανονικ τ Ω τηρε α τ ν τ ν καν να, λλ µπορε τε ν το ζητήσετε ν µ ν τ κάνει µέσω τ ς πιλογ ς:?edfnjurxqg>ehwd RQHIRUP@^JUHHN` Τ τε φυσικ παραµένει µ νο ρχικ µορφ το β τα. Η ντίθετη πιλογ ε ναι EHWD WZRIRUP. Σηµειώνουµε τι κάθε πιλογ τ ς ντολ ς?edf JURXQG µπορε ν χρησιµοποιηθε πίσης µ τ ν ντολ?ordg κα τ περιβάλλον JUHHN. Παρ µοιες ΜΩ µπορο ν ν γραφτο ν πολ ε κολα κα γι τ ς λλες παραλλαγ ς λληνικ ν γραµµάτων:π,φ,θ,ρ,κ κλπ. 4.2.3. Η λληνικ π στροφος Θ χετε σίγουρα προσέξει τι ψιλ ε ναι σ σχ µα πι κοντ π τ ν λατινικ π στροφο: «d après, Αλλά» 5. Κα λοιπ ν; θ πε τε α τ δ ν ε ναι θέµα γραµµατοσειρ ς κα µ νο; Ε ναι. Ελα µως πο τ διο σχ µα µ τ ν ψιλ πρέπει ν χει κα λληνικ π στροφος: «d après,σ να». Τ πρ βληµα ε ναι τι ΕΛΟΤ 927 δ ν προβλέπει παρά µ νο µία π στροφο, δηλαδ τ ν δια γι τ λατινικ κα γι τ λληνικ λφάβητο. Τ Ω χρησιµοποιε µία ΜΩ γι ν στοιχειοθετήσει διαφορετικ µία π στροφο πο κολουθε να λληνικ να 5 υστυχ ς πολλο Ελληνες κδ τες δ ν τ πρ σεξαν κα βιβλία πο κδίδονται σ πολυτονικ γιατ ε ναι κείµενα το περασµένου α να κατακρεουργο νται...

12 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης λατινικ γράµµα. Μπορε τε ν ποενεργοποιήσετε α τ τ ν ΜΩ µέσω τ ς πιλογ ς?edfnjurxqg>dsrvwurskh ODWLQ@^JUHHN` Η ντίθετη πιλογ ε ναι DSRVWURSKH GLIIHUHQW. 4.2.4. Τ «σεληνιακ» σίγµα Οϲο περίεργο κα νϲ ϲ φαίνεται, πάρχει κ ϲµοϲ πο γράφει τ ϲίγµα τϲι. Ο κριτικ ϲ κδ ϲειϲ ρχαίων λληνικ ν τ ϲ Οξφ ρδηϲ τ χουν µάλιϲτα καθιερώϲει. περίπτωϲη πο θέλετε ν ϲτοιχειοθετήϲετε να κείµενο µ α τ τ βυζαντινοειδ ϲ «ϲεληνιακ» (lunateϲτ γγλικά)ϲίγµα, γράψτε τ κείµεν ϲαϲ κανονικ (µ µεϲα α κα τελικ ϲίγµατα, γιατ ποι ϲ ξέρει, µπορε ν λλάξετε γνώµη...) κα ζητ ϲτε τ ν πιλογ?edfnjurxqg>vljpd OXQDWH@^JUHHN` Η ντίθετη πιλογ ε ναι VLJPD WZRIRUP. 4.2.5. Ο καταχρηστικο δίφθογγοι Οταν τονίζουµε µονοτονικά, µπορο µε ν γράψουµε «µία» «µια». Στ δε τερη περίπτωση τ τα κα τ λφα προφέρονται σ ν µία συλλαβ (κα τσι τ νος δ ν χρειάζεται). Ενας τέτοιος συνδυασµ ς φωνηέντων (πο προφέρονται µαζ ) λέγεται καταχρηστικ ς δίφθογγος. Στ ς ρχ ς το α να, ταν δηµοτικ δ ν ε χε κ µα πισηµοποιηµένη ρθογραφία, πολλο κδ τες γραφαν το ς καταχρηστικο ς διφθ γγους σ ν νάποδα τα ( ψιλον) µ περισπωµένη π κάτω, ς ξ ς: «Γ άννης, τ µ αλο ν άν αρο π ασε µ γ αγ πάπ α». Σ ς προτείνουµε µία πολ πλ µέθοδο ε σαγωγ ς τέτοιου κειµένου: µι τελε α µπροστ π κάθε ι, Ι, υ, Υ πο θέλετε ν ναποδογυρίσετε:.ι,.ι,.υ,.υ. Γι ν νεργοποιήσετε α τ τ µέθοδο ε σαγωγ ς πρέπει ν χρησιµοποιήσετε τ ν πιλογή 6 :?EDFNJURXQG>LQYHUWHGLRWD \HV@^JUHHN` Η ντίθετη πιλογ ε ναι LQYHUWHGLRWD QR. 6 Ας σηµειώσουµε δ τι θ µπορο σαµε ε κολα πίσης ν γράψουµε µία ΜΩ πο ν λλάζει λα νεξαιρέτως τ «ια», «υα», κλπ. σ «α», «α», κλπ.

Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» 13 4.2.6. Αριθµο, κερα ες Γι ν γράψουµε λληνικο ς ριθµο ς χρησιµοποιο µε τ ν ντολ?juhhnqxpehu. Μπορο µε ν ζητήσουµε ριθµο ς µέχρι τ 10 9 1 δηλ. να δισεκατοµµ ριο παρ µία µονάδα. Ο κερα ες µπαίνουν α τ µατα. Απ τ να κατοµµ ριο κα πάνω τ Ω βάζει δ ο ριστερ ς κερα ες. Μερικ παραδείγµατα: 1 = α, 16= ι, 999 = θ, 1962 = α ξβ, 1621962 = αχκα ξβ, 2282654 = βσπβχνδ, 999999999 = θ θ θ. Σηµει στε τι σ περιπτώσεις πως το 123000 = ρκγ που δ ν πάρχουν κατοντάδες, δεκάδες κα µονάδες, δ ν µπαίνει δεξι κερα α, πρ ς ποφυγ ν παρεξηγήσεως: τ ρκγ ε ναι 120003 ν τ ρκγ ε ναι 123000 (βέβαια τ ρκγ µπορε κάλλιστα ν σηµαίνει κα 100023: δ ν ξέρουµε ν τ «κ» φορ τ ς δεκάδες τ ς δεκάδες χιλιάδων α τ τ γενικ τερο πρ βληµα το ριθµητικο συστήµατος ε ναι νεξάρτητο π τ ν θέλησή µας 7 ). Αν θέλετε κεφαλαίους ριθµο ς, σ ς προτείνουµε ν συνδυάσετε α τ τ ν ντολ µ τ ν?xsshufdvh:! _ _!?XSSHUFDVH^?JUHHNQXPEHU^4<69``1 θ δώσει «Εν τ σωτηρί τει ΑϠΛϚ». Οσον φορ τ ν ριθµ 6 πάρχουν δ ο δυνατ τητες: ν χρησιµοποιήσετε τ δίγραφο «στ», πως α τ συνηθίζεται σήµερα, τ ριθµητικ γράµµα στίγµα. Αν προτιµ τε τ δε τερο 8, τ τε πρέπει ν ζητήσετε τ ν πιλογ?edfnjurxqg>qxpehuvl[ VWLJPD@^JUHHN` Η ντίθετη πιλογ ε ναι QXPEHUVL[ VLJPDWDX. Η κεφαλα α µορφ το στίγ- µατος πο περιέχεται στ ς γραµµατοσειρ ς Ω Σέριφ ε ναι καθαρ δική µας πρ ταση:ϛ( να κεφαλα ο σίγµα µ να µικρ τα ν κρέµεται π κάτω). Αν πρ τασή µας σ ς φαίνεται α σθητικ µφισβητίσιµη, µπορε τε ν χρησιµοποιήσετε να πι κλάσσικ κεφαλα ο στίγµα (πο µοιάζει πι πολ µ α τ τ ς µονοτυπίας), τ. Γι ν τ χρησιµοποιήσετε, πρέπει ν ζητήσετε τ ν πιλογή:?edfnjurxqg>qxpehuvl[ ROGVWLJPD@^JUHHN` 7 Θ µπορο σαµε ν τ λ σουµε βάζοντας µικρ κεν νάµεσα στ ς µονάδες, τ ς χιλιάδες κα τ κατοµµ ρια λλ α τ δ ν θ προκαλο σε παραπάνω σ γχυση; 8 Ε ναι ξιοσηµείωτο τι Νεοελληνικ Γραµµατικ το Μαν λη Τριανταφυλλίδη, ΟΕ Β 1982, χρησιµοποιε να ΣΤ στ σελίδα 228 κα να κεφαλα ο Στίγµα στ σελίδα 107.

14 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης 4.2.7. Γράµµατα πο χρειάζονται γι τ ρχα α Πρ τα π λα πρέπει ν π τι πάλεψα µ το ς ψυχολογικο ς φραγµο ς πο µο µειναν π τ σχολε ο, που µάθαµε τι τ βραχέα φωνήεντα δ ν παίρνουν ποτ περισπωµένη. Οπως στ µαθηµατικ µαθαίνει κανε ς πολ ργ τερα τι τ µίτονο δ ν περιορίζεται στ διάστηµα[ 1,1] πως µ ς πιπίλιζαν τ µυαλ π χρ νια, λλ µπορε κάλλιστα ν ε ναι κα 2, 10, ποιοσδήποτε λλος ριθµ ς, τσι χρειάσθηκε ν περάσω τ τριάντα γι ν ντιληφθ τι σ πολλ ρχα α κείµενα τ ψιλον κα τ µικρον µπορο ν κάλλιστα ν πάρουν περισπωµένη. Πρ κειται γι το ς προδρ µους το µακρο φωνήεντος τα ( ν τ ν δια ποχ τ τα παιζε τ ν ρ λο τ ς δασείας) κα το µέγα. Μ διστάσετε λοιπ ν ν γράψετε βέρτα,,,,, :τ Ωσ ς τ πιτρέπει κα ο κάποιοι φιλ λογοι (τ ς παλαι ς σχολ ς) πο µ ς δέρνανε κάποτε γι κάτι τέτοιους λ γους χουν πι κλείψει. Ορισµένα γράµµατα ε ναι παραίτητα γι τ ρχα α: τ δίγαµµαϝϝκα τ ( λφαβητικ ) κ ππα. Γι ν τ ποκτήσετε, χτυπ στε γι τ δίγαµµα («σον» κα µετ «β τα») κα γι τ λφαβητικ κ ππα («σον» κα µετ «κάππα»). Αν δ ν σ ς ρέσει τ Ϝκα προτιµ τε τ, ζητ στε τ ν πιλογή:?edfnjurxqg>gljdppd DOW@^JUHHN` Η ντίθετη πιλογ ε ναι GLJDPPD VWG. 4.2.8. Συµπέρασµα Ολες α τ ς ο πιλογ ς σ ς πιτρέπουν ν προσαρµ σετε τ λληνικ κείµενο στ µέτρα κα στ ς νάγκες σας. Μπορε τε ν τ ς συνδυάσετε, κα ν θέλετε ν τ ς γράψετε µ πι ναγνώσιµο τρ πο, παρεµβάλλοντας κεν λλάζοντας σειρά, πως γι παράδειγµα:?edfnjurxqg>ehwd RQHIRUP/ VLJPD OXQDWH/ QXPEHUVL[ ROGVWLJPD/ GLJDPPD DOW@^JUHHN` 5. Τί πρέπει ν ποφ γετε Ορισµένα πακέτα χι πλ ς ε ναι χρηστα γι τ Ω, λλ κινδυνε ουν ν προκαλέσουν συµπλοκές: τ Βαβέλ, τ LQSXWHQF κα τ IRQWHQF. Αν χρησιµοποιε τε Μάκιντος κα χετε γράψει τ λληνικ κείµενο σ κωδικοσελίδα Μάκιντος, τ τε χρησιµοποιε στε τ ν πιλογή:?edfnjurxqg>lqsxw PDFLQWRVK@^JUHHN` Σ λες τ ς λλες περιπτώσεις (κωδικοσελίδες ΕΛΟΤ 927, ΟΤ 8859-7, Γιο νικοντ) δ ν χρειάζεται καµία παραπάνω ντολ πιλογή.

Τ Ω κα τ Ελληνικά, «υλος α λ ς» 15 6. Τί µένει ν γίνει κ µα Ως γνωστ ν, τέχνη µακρ λλ βίος βραχ ς. Εν τ Ω κπληρε τ ς ποχρεώσεις του κα µ τ παραπάνω ρισµένα βοηθητικ προγράµ- µατα δυστυχ ς παραµένουν κε πο βρισκ ντουσαν κι λας πρ ν δέκα χρ νια: τ 0DNHLQGH[ κα τ %LE7H; δυστυχ ς δ ν ε ναι συµβατ µ τ Γιο νικοντ. Ετσι ν θέλετε ε ρετήρια βιβλιογραφίες µ λληνικ κα γαλλικ α τ µατα ταξινοµη- µένα κα µ τ ν σωστ λφαβητικ σειρά, θ πρέπει ν περιµένετε κ µα λίγο. Σίγουρα τ πρ βληµα δ ν φίσταται ταν µένουµε σ µία κωδικοσελίδα: π.χ. µπορο µε ν ναµείξουµε λληνικ κα γγλικά. Αλλ δυστυχ ς κάθε προσπάθειά µας ν ξηγήσουµε στ 0DNHLQGH[ τι χαρακτ ρας (3 λλοτε ε ναι γαλλικ à κα λλοτε λληνικ ΰ, χαλάει µοιρα α τ ν λφαβητικ σειρά... 7. Τελικ συµπέρασµα Ε δαµε σ α τ τ ρθρο τ ν «πιφάνεια» το λληνικο Ω, δηλαδ τ ς ντολές, τ περιβάλλοντα κα τ ς πιλογ ς µ τ πο α ρχεται σ παφ χρήστης. Ισως σ κάποιο λλο ρθρο, ν περιγράψουµε τί γίνεται στ παρασκήνια, π ς ε ναι ργανωµένες ο γραµµατοσειρές, κλπ. Επίσης σ να µελλοντικ τε χος το Ε τ που θ ναφερθο µε στ π ς ν προσαρµ σετε λλες γραµµατοσειρ ς στ Ω. Α τ πο χρειαζ µαστε µεσα ε ναι ν τ δοκιµάσετε κα ν µ ς πε τε τ ς ντυπώσεις κα µπειρίες σας. Μ ξεχν τε τι ν προσφέρει α τ ς τ ς κάποιες δυνατ τητες κα χι κάποιες λλες, ε ναι γιατ α τ ς τυχε ν χουµε π ψιν µας κα χι τ ς λλες. Μ χαρ θ ξετάσουµε κάθε παραπάνω δέα πο µπορε ν χετε, γι α τ µ διστάσετε ν πικοινωνήσετε µαζί µας, ν τ ν ναφέρετε στ ν λεκτρονικ λίστα το Ω, στ RPHJD#HQV1IU 9. 9 Γι ν γίνετε µέλος τ ς λίστας, στέλνετε τ καθιερωµένο µήνυµα 68%6&5,%( 20(*$ στ ν διε θυνση OLVWVHUY#HQV1IU.

Ε τυπον Τε χος ρ. 2 Απρίλιος 1999 17 Γραµµατοσειρές TrueType και L A TEX2e Απ στολος Συρ πουλος και Αντώνης Τσολοµ της 28ης Οκτωβρίου 366 671 00 Ξάνθη E-mail: DSRVWROR#REHOL[1HH1GXWK1JU Πανεπιστήµιο Αιγαίου Τµήµα Μαθηµατικών Καρλ βασι, Σάµος E-mail: DWVRO#LULV1PDWK1DHJHDQ1JU 1. Εισαγωγή Η λ ση στο πρ βληµα της δηµιουργίας εγγράφων µε τη χρήση του TEX και γραµµατοσειρών τ που TrueType είναι πολ σηµαντική. Ο λ γος είναι οτι απ τη µία υπάρχουν ουσιαστικά χιλιάδες γραµµατοσειρές σ αυτή τη µορφή και απ την άλλη τι πολλές προσφέρονται δωρεάν. Οι µέχρι τώρα λ σεις είναι ουσιαστικά οι εξής: 1. Μετατροπή της γραµµατοσειράς σε µορφή Type 1, π.χ., µε το πρ γραµµα WWI5SIE, 2. Απ ευθείας χρήση της γραµµατοσειράς µε τη βοήθεια του προγράµµατος WWI5WIP αλλά και του προγράµµατος WWI5SN τα οποία παράγουν τις µετρικές τις γραµµατοσειράς καθώς και µία «εικ να» (bitmap) σε προκαθορισµένη ευκρίνεια, ή 3. Με την χρήση του προγράµµατος WWI5PI το οποίο µεταρέπει την γραµµατοσειρά TrueType σε γραµµατοσειρά. Αν και οι πρώτες δ ο µέθοδοι είναι πολ ελκυστικές, εντο τοις εµείς εδώ καταπιαν µαστε µε τη τρίτη µέθοδο κ ρια γιατι επιτρέπει γραµµατοσειρές που είναι προεγκατεστηµένες σε περιβάλλον Windows95/98/NT, να µετατρέπονται αµέσως. Επειδή φυσικά µας ενδιαφέρουν οι ελληνικές γραµµατοσειρές, παρουσιάζουµε και µια σειρά απ απλά εργαλεία τα οποία επιτρέπουν τη χρήση των παραγώµενων γραµµατοσειρών µε το L A TEX και την ελληνική επιλογή του πακέτουbabel. Αντί να περιγράψουµε γενικά τη µέθοδο, παρουσιάζουµε τα βήµατα που ακολουθήσαµε για την δηµιουργία του πακέτου JUWLPHV, δηλαδή εν ς πακέτου που

18 Απ. Συρ πουλος και Αντ. Τσολοµ της αντικαθιστά τις γραµµατοσειρές του Claudio Beccari, µε την Times New Roman Greek ως την αντίστοιχη κανονική (roman) ελληνική γραµµατοσειρά, την Arial Greek ως την αντίστοιχη san serif ελληνική γραµµατοσειρά και την Courier Greek ως την αντίστοιχη τ που γραφοµηχανής (typewriter) ελληνική γραµµατοσειρά. Το προγράµµα WWI5PI αποτελεί πνευµατική ιδιοκτησία του Oleg Motygin και διατίθεται απ τους κ µβους του CTAN. 2. Προαπαιτο µενα και Προετοιµασία Για να µπορέσουµε να δηµιουργήσουµε τις γραµµατοσειρές έπρεπε να έχουµε στην διάθεση µας ένα υπολογιστή που χρησιµοποιο σε Windows 95/98 και επιπλέον να έχει εγκαταστηµένες τις γραµµατοσειρές που αναφέραµε. Πιστε ουµε τι αυτ στην πατρίδα µας είναι η πιο απλή απαίτηση που µπορεί να έχει κανείς απ ένα απλ υπολογιστικ σ στηµα. Στην συνέχεια εγκαταστήσαµε το πρ γραµµα WWI5PI. Στην πραγµατικ τητα αυτ που πρέπει να γίνει είναι απλά η αποσυµπίεση του αρχείου WWI5PI1]LS και τίποτα άλλο. Το πρ γραµµα τρέχει απλά µε το να γράψουµε το νοµα του σε ένα παράθυρο DOS. Επειδή συνήθως οι γραµµατοσειρές τ που TrueType ακολουθο ν την κωδικοποίηση iso-8859-7 standard, ενώ η ελληνική επιλογή τουbabel την κωδικοποίηση LGR 1, θα έπρεπε να σχεδιάσουµε µια αντιστοιχία µετατροπής την οποία ονοµάσαµε OJU0WH[1HQF [αυτ που εµείς ονοµάζουµε αντιστοιχία µετατροπής ο σχεδιαστής του προγράµµατος WWI5PI το ονοµάζει κωδικοποίηση (encoding)]. Το επ µενο βήµα ήταν απλ : η εκτέλεση του προγράµµατος. Οταν εκτελο µε το πρ γραµµα WWI5PI, διαλέγουµε ως αντιστοιχία µετατροπής την OJU0WH[1HQF και κατ πιν την γραµµατοσειρά της αρεσκείας µας, την οποία θέλουµε να µετατρέψουµε σε γραµµατοσειρά. Προσέξτε να διαλέγετε πάντα την επιλογή Greek script, ταν θέλετε να µετατρέψετε ελληνική γραµµατοσειρά. Να παρατηρήσουµε εδώ οτι στις γραµµατοσειρές που δηµιουργο µε µε αυτ το τρ πο θα εµφανίζονται και τα ΐ και ΰ, δ ο χαρακτήρες που δεν εµφανίζονται στα γνωστά προγράµµατα των Windows, καθώς και η άνω τελεία. Ας δο µε µως µερικές λεπτοµέριες που αφορο ν τη δηµιουργία των γραµµατοσειρών. Για να έχουµε καλή ποι τητα στη χρήση των γραµµατοσειρών χρειαζ µαστε πολλά µεγέθη. Οµως το αρχείο που παράγει το πρ γραµµα είναι πολ µεγάλο. Αν για παράδειγµα θέλαµε λα τα µεγέθη που απαιτεί το L A TEX θα χρειαζ µασταν µ νο για τα ελληνικά περίπου χώρο10mb! Για το λ γο αυτ δηµιουργο µε αρχεία µ νο στα παρακάτω µεγέθη: 5, 8, 9, 10 και 1 Ελπίζουµε σ ντοµα να πάψει να είναι τοπική κωδικοποίηση, αφο συµφωνήσουµε για τις ποιες αλλαγές ή προσθήκες είναι απιθυµητές και κατ πιν κοινοποιήσουµε την απ φαση µας στην διεθνή κοιν τητα του TEX.

Γραµµατοσειρές TrueType και L A TEX2e 19 17pt. Απ αυτά µε µεγεθ νσεις µπορο µε να παράγουµε και τα υπ λοιπα µεγέθη που συνήθως απαιτο νται για απ το L A TEX. Ενα άλλο θέµα είναι τα ον µατα µε τα οποία θα σώσουµε τις γραµµατοσειρές. Χρησιµοποιο µε την εξής σ µβαση. Τα κανονικά Times New Roman Greek θα τα σώσουµε σε αρχεία µε γενικ νοµα JUWP;;1PI, που ;; είναι το µέγεθος της γραµµατοσειράς. Τα πλάγια σεjuwpr;;1pi, τα έντονα σε JUWPE;;1PI και τα έντονα πλάγια σε JUWPER;;1PI. Τα αντίστοιχα γενικά ον - µατα αρχείων για την γραµµατοσειρά Arial Greek είναι: JUDU;;1PI, JUDUR;;1PI, JUDUE;;1PI και JUDUER;;1PI. Ενώ για την γραµµατοσειρά Courier Greek είναι JUFU;;1PI, JUFUR;;1PI, JUFUE;;1PI και JUFUER;;1PI. Φυσικά κανείς θα πρέπει να δηµιουργήσει αρκετά αρχεία, για την ακρίβεια πέντε µεγέθη σε τέσσερες µορφές επί τρία, δηλαδή εξήντα (60) αρχεία! Επειδή οι γραµµατοσειρές µε την κωδικοποίηση LGR χρησιµοποιο ν πολλαπλά στοιχεία για το τονισµ των γραµµάτων, σχεδιάσαµε ένα ειδικ πίνακα πολλαπλών στοχείων για χρήση µε τις νέες γραµµατοσειρές. Επειδή βέβαια είναι επίπονο να προσθέτει κανείς σε 60 αρχεία την εντολή LQSXW OJUOLJV1PI πριν απ το τελικ HQG των παραγ µενων αρχείων, σχεδιάσαµε το πρ γραµµα LQOLJV το οποίο µπορεί να κάνει αµέσως αυτή τη δουλεία για ένα αρχείο. Το πρ γραµµα είναι γραµµένο σε Perl, γλώσσα ευρ τατα διαδεµοµένη και δωρεάν διαθέσιµη για κάθε δυνατή υπολογιστική πλατφ ρµα (επισκεφθείτε το URL KWWS=22ZZZ1FSDQ1RUJ για περισσ τερες πληροφορίες). Τώρα πλέον οι γραµµατοσειρές είναι έτοιµες για να χρησιµοποιηθο ν µε το TEX. Οµως για να χρησιµοποιηθο ν µε το L A TEX θα πρέπει να φτιάξουµε αρχεία ορισµο γραµµατοσειράς, τον σχεδιασµ των οποίων περιγράφουµε στην επ µενη εν τητα. 3. Τα αρχεία ορισµο γραµµατοσειράς Ενα αρχείο ορισµο γραµµατοσειράς αποτελεί αναπ σπαστο κοµµάτι του λεγοµένου νέου µηχανισµο επιλογής γραµµατοσειρών (new font selection scheme) ή απλά NFSS του L A TEX2ε. Σ µφωνα µε το µηχανισµ κάθε γραµµατοσειρά ανήκει σε µία συγκεκριµένη κωδικοποίηση, οικογένεια και µορφή. Για τον λ γο αυτ πρέπει πάντα να ορίζουµε την κωδικοποίηση, αλλά και στην συνέχεια την οικογένεια αλλά και τις διάφορες µορφές. Οι γραµµατοσειρές του πακέτου JUWLPHV είναι κωδικοποιηµένες σ µφωνα µε την LGR. Επειδή οι περισσ τερες ελληνικές γραµ- µατοσειρές τ που TrueType είναι µονοτονικές και επιπλέον οι γραµµατοσειρές αυτο του τ που δεν περιέχουν πίνακες πολλαπλών στοιχείων (ligature tables), οι παραγώµενες γραµµατοσειρές δεν έχουν ακριβώς την κωδικοποίηση LGR, αλλά

20 Απ. Συρ πουλος και Αντ. Τσολοµ της µε την βοήθεια εν ς πίνακα πολλαπλών στοιχείων φαίνεται στο χρήστη τι την έχουν. Σ µφωνα µε το NFSS κάθε κωδικοποίηση µπορεί να περιέχει τρεις το λιγ τερο οικογένειες: γραµµατοσειρές αναλογικο µεγέθους µε πατο ρες, γραµ- µατοσειρές τ που γραφοµηχανής και γραµµατοσειρές χωρίς πατο ρες. Στην περίπτωση µας οι γραµµατοσειρές µε πατο ρες είναι οι New Times Roman Greek, οι γραµµατοσειρές τ που γραφοµηχανής οι Courier Greek και οι γραµµατοσειρές χωρίς πατο ρες οι Arial Greek. Κάθε οικογένεια γραµµατοσειρών έχει το δικ της ξεχωριστ αρχείο ορισµο γραµµατοσειράς. Επειδή εµείς θέλαµε το πακέτο JUWLPHV να µπορεί να χρησιµοποιήται σε συνδυασµ µε το πακέτο WLPHV αναγκαστήκαµε να ακολουθήσουµε την ονοµατολογία του πακέτου αυτο. Ετσι τα αρχεία για τις τρεις οικογένειες έχουν τα εξής ον µατα: /*5SWP1IG, /*5SFU1IG και /*5SKY1IG. Προσέξτε τι ενώ το πακέτο WLPHV χρησιµοποιεί ως γραµµατοσειρά χωρίς πατο ρες την Helvetica, εµείς χρησιµοποιο µε την Arial Greek επειδή απλά είναι πιο συνηθισµένη η χρήση της στην πατρίδα µας. Φυσικά αυτ µπορεί να δηµιουργήσει κάποιες παρεξηγήσεις, αλλά ο σκοπ ς αγιάζει τα µέσα! Οι συνήθεις µορφές που παρέχει µια τυπική γραµµατοσειρά τ που TrueType είναι οι εξής: ρθια, πλαγιαστή, έντονη, έντονη πλαγιαστή, ρθια υπογραµ- µισµένη, πλάγια υπογραµµισµένη, έντονη υπογραµµισµένη και πλάγια έντονη υπογραµµισµένη. Οι υπογραµµισµένες µορφές χρησιµοποιο νται αντί των πλαγίων καλλιγραφικών (italics). Επειδή το L A TEX παρέχει µηχανισµ υπογράµµισης λέξεων, δεν προσφέρει τίποτα το ουσιαστικ η χρήση της υπογεγραµµένης µορφής. Ετσι ουσιαστικά έχουµε µ νο τέσσερες µορφές. Οι υπ λοιπες µορφές πως τα καπιταλάκια (caps and small caps) και οι πλάγιοι καλλιγραφικοί, κ.λπ., αντιστοιχίζονται στις υπάρχουσες γραµµατοσειρές, αν τυχ ν κάποιος χρήστης θελήσει να τις χρησιµοποιήσει. 4. Το πακέτο JUWLPHV Ο κώδικας του πακέτου JUWLPHV είναι εξαιρετικά απλ ς; απλά επανορίζει πια θα είναι η προκαθορισµένη γραµµατοσειρά µε πατο ρες, ποια η τ που γραφο- µηχανής και ποια χωρίς πατο ρες µέσ των αρχείων ορισµο γραµµατοσειρών. Πρακάτω δίνουµε τον κώδικα που ουσιαστικά περιέχει το αρχείο JUWLPHV1VW\:?UHQHZFRPPDQG^?VIGHIDXOW`^SKY`?UHQHZFRPPDQG^?UPGHIDXOW`^SWP`?UHQHZFRPPDQG^?WWGHIDXOW`^SFU` Οπως γίνεται φανερ οδηγο µε το L A TEX στο να χρησιµοποιεί την οικογένεια LGRphv ως γραµµατοσειρά χωρίς πατο ρες, κ.λπ. Επιπλέον, υπάρχουν και αρκετοί επανορισµοί εντολών, ώστε άνετα κανείς να χρησιµοποιεί τις διάφορες εντολές της ελληνικής επιλογής του πακέτουbabel χωρίς προβλήµατα.

Γραµµατοσειρές TrueType και L A TEX2e 21! " #! $%& '()*+&,-./*0.1+230 '*& 4,52-6 7 8 9 :;<< =>?@ABC>DE FG BHFICJKH?B> LDMJE N O >B HB M>E PBAJQH MB CMABLM@AR SRM>B N HB M>E SKAICJKH J> HD@E B>CFTC@>E?B> O >B HB CM@LBHUCJKH CM>VWHR SDMXWB?> JVYSBKAB?@LRV>B Z =>?@[ ABC>DE FB?BAWICJKH?B> LDMJE N O >B HB \AJCICJKH \>]BCSDHB P@IV^?B> HB CMJVICJKH AY\>HB BLM>R?B>?BW@VIHB Z _@HDVBJE `JKHMDS^E abc defghcij kl gmknhopm dgc qirojs t?\yc@>e uxa>?ye N v FTHB N w xyy Σχήµα 2: Παράδειγµα χρήσης του πακέτου JUWLPHV. Το πακέτο JUWLPHV διατίθεται απ τους κ µβους του CTAN αλλά και απ τον κ µβο του Συλλ γου Ελλήνων Φίλων του TEX, είναι γραµµένο δε µε το σ στηµα GRF, δηλαδή το αντίστοιχο του λογοτεχνικο προγραµµατισµο για το L A TEX.Για να διαβάσετε την τεκµηρίωση θα πρέπει να τροφοδοτήσετε το αρχείο JUWLPHV1GW[ στο L A TEX ενώ αν απλά θέλετε να πάρετε τα διάφορα αρχεία του πακέτου, θα πρέπει να τροφοδοτήσετε το αρχείο JUWLPHV1LQV είτε στο L A TEX είτε στο plain TEX. Οι µετρικές των γραµµατοσειρών, δηλαδή τα αρχεία TFM, δεν συνοδε ουν το πακέτο, πως επίσης δεν περιλαµβάνονται και τα αρχεία z { }~ για λ γους που αναλ ονται στο παρακάτω URL: KWWS=22ZZZ1PLFURVRIW1FRP2W\SRJUDSK\2IDT2IDT;1KWP Μπορείτε να «κατεβάσετε» τις παραπάνω γραµµατοσειρές, καθώς και µερικές ακ µη, απ το URL: KWWS=22ZZZ1PLFURVRIW1FRP2W\SRJUDSK\2IRQWSDFN2GHIDXOW1KWP Τέλος το πακέτο συνοδέευται απ το πρ γραµµα LQOLJV αλλά και το αρχείο αντιστοιχίας µετατροπής OJU0WH[1HQF. Παρακάτω δίνουµε ένα απ σπασµα κώδικα, το δε στοιχειοθετηµένο αποτέλεσµα φαίνεται στο σχήµα 2 σελίδας 21.

22 Απ. Συρ πουλος και Αντ. Τσολοµ της?grfxphqwfodvv>d7sdshu/45sw@^duwlfoh`?xvhsdfndjh>juhhn@^edeho`?xvhsdfndjh>lvr0;;8<0:@^lqsxwhqf`?xvhsdfndjh^juwlphv`?ehjlq^grfxphqw` % /. ^?EIVHULHV % /.?HQG^GRFXPHQW` Προσέξτε τι η απ στροφος παράγεται απ το σ µβολο % και χι απ δ ο διαδοχικά *. Επειδή αν χρησιµοποιήσουµε το πακέτο JUWLPHV σχεδ ν αυτοµάτως χρησι- µοποιο µε και το πακέτο WLPHV θα πρέπει να πο µε τι οι γραµµατοσειρές που παρέχει αυτ το πακέτο θα πρέπει να µεγεθυνθο ν κατά1,2 φορές. Για να γίνει αυτ θα πρέπει να αλλάξετε κάποια πράγµατα στα αρχεια 274SFU1IG, 274SKY1IG και 274SWP1IG 2. Συγκεκριµένα θα πρέπει να αλλάξετε κάθε εντολής της µορφής?'hfoduh)rqw6kdsh^274`^swp`^p`^q`^?0! SWPU:W`^` σε?'hfoduh)rqw6kdsh^274`^swp`^p`^q`^?0!v- >415@ SWPU:W`^` Ευελπιστο µε η προσπάθεια αυτή να δώσει την απαιτο µενη ώθηση ώστε πολ σ ντοµα να δηµιουργηθο ν και άλλα πακέτα που θα δίνουν στον έλληνα χρήστη του L A TEX τη δυνατ τητα να στοιχειοθετεί τα κείµενα του χι µ νο µε τις γραµµατοσειρές του Claudio Beccari αλλά και άλλες εξίσου καλές αν χι καλ τερες. 2 Καλ βέβαια είναι οι αλλαγές αυτές να έχουν τοπικ χαρακτήρα, π.χ., να γίνονται µ νο στο τρέχοντα κατάλογο εργασίας και χι στα αρχεία που βρίσκονται στο δένδρο του TEX.

Ε τυπον Τε χος ρ. 2 Απρίλιος 1999 23 εκαοκτ γραµµατοσειρ ς Τρουτάϊπ προτιµο ν τ Ω Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης Atelier Fluxus Virus 187, rue Nationale 59800 Lille, Γαλλία E-mail: \DQQLV#IOX[XV0YLUXV1FRP School of Computer Science and Engineering University of New South Wales Sydney 2052, Α στραλία E-mail: SODLFH#FVH1XQVZ1HGX1DX 1. Περ τίνος πρ κειται Στ ρθρο τους, Γραµµατοσειρ ς Τρουτάϊπ κα L A TEX2ε, Απ στολος κα Αντώνης ε χονται τι σ ντοµα θ πάρξουν κι λλες γραµµατοσειρ ς γι το ς Ελληνες TEXνίτες. Θ θελα ν παντήσω σ α τ τους τ ν ε χή, παρουσιάζοντας χι µία, λλ δεκαοκτ γραµµατοσειρές, πο µπορε τε ε τε ν «κατεβάσετε» κατ ε θε αν π τ ιαδίκτυο, ν γοράσετε στ ν Ελλάδα, ναντι ν ς σχετικ χαµηλο ποσο. Κα πως πρ κειται γι γραµµατοσειρές κωδικοσελίδας WGL4, µπορε τε ν τ ς χρησιµοποιήσετε µ νο µ τ Ω. 2. Ποι ς ε ναι α τ ς ο γραµµατοσειρ ς Πρ κειται γι δ ο διαφορετικ ς µάδες γραµµατοσειρ ν: 1. τ ς γραµµατοσειρές Τρουτάϊπ WGL4τ ς πάρατης, τυποκτ νου κα κεφαλαιοκρατικ ς Μικροσ φτ, πο µπορε τε ν προµηθευτε τε δωρε ν π τ ν τ πο το ιαδικτ ου: KWWS=22ZZZ1PLFURVRIW1FRP2W\SRJUDSK\2IRQWSDFN2GHIDXOW1KWP Ο γραµµατοσειρ ς α τ ς λέγονται Ανδαλέ, Αριαλ, Μπο κµαν Παλιο Στ λ, Νέο Κουριέ, Τζώρτζια, Ιµπακτ, Ταχ µα, Νέο Τάϊµς Ρ µαν κα Βερντάνα.

24 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης 2. δε τερον, τ ς γραµµατοσειρές Τρουτάϊπ WGL4 τ ς Μπιτστρήµ, πο µπορε τε ν γοράσετε π τ ν τ πο ιαδικτ ου τ ς ταιρείας Ματζέντα, στ ν Αθήνα: KWWS=22ZZZ1PDJHQWD1JU2JU2IRQWV2JUBXQLFRGHBIRQWVB41KWP Πρ κειται γι τ «Unicode Pack 1» 1. Ο γραµµατοσειρ ς α τ ς λέγονται Ντ τς 801 (παραλλαγ τ ς Τάϊµς), Μπάσκερβιλ, Π στερ Μποντ νι, Ζυρίχη (παραλλαγ τ ς Ελβέτικα), Κουριέ 10 Στιγµ ν, Μονοσπέϊς 821, Αντ Λιµπ, Οζ Χάντικραφτ κα Κιάντι. Ολες περιέχουν χαρακτ ρες λληνικο ς ( λλ µονοτονικο ς µ νο), λατινικο ς (γι λες τ ς γλ σσες τ ς δυτικ ς κα νατολικ ς Ε ρώπης) κα κυριλλικο ς (γι Ρωσσικά, Ο κρανικά, Βουλγαρικά, Σερβικά κα Σλαβοµακεδονικά), κα ρισµένα πικτογράµµατα:,... Στ τέλος α το το ρθρου θ βρε τε παραδείγµατα λων α τ ντ ν γραµ- µατοσειρ ν, κα γι τ τρία λφάβητα. 3. Π ς ν χρησιµοποιήσετε α τ ς τ ς γραµµατοσειρές Οπως κάθε λλη γραµµατοσειρά L A TEX2ε: µέσω το NFSS (New Font Selection Scheme). Αν π.χ. σ ς ρέσουν τ ταλικ κρασι κα θέλετε τ κείµεν σας ν στοιχειοθετηθε µ Κιάντι, φτάνει ν ζητήσετε στ ν πρ λογο το γγράφου L A TEX ο κογένεια α τ ν γίνει βασικ ο κογένεια:?ghi?upghidxow^fkldqwl` Αν πάλι ε ναι µ νο να µικρ π σπασµα πο θέλετε ν στοιχειοθετήσετε µ Κιάντι, τ τε µπορε τε ν τ ζητήσετε µέσω τ ς ντολ ς:?irqwidplo\^fkldqwl`?vhohfwirqw Βέβαια πάρχουν κάποιες προϋποθέσεις: 1. ν χρησιµοποιε τε Ω 2. ν χετε γκαταστήσει τ ρχε α µετρικ ντ ν γραµµατοσειρ ν 3. ν χετε γκαταστήσει τ ς διες τ ς γραµµατοσειρ ς 4. ν ζητήσετε στ ν πρ λογο το ρχείου σας τ ν χρήση το πακέτου RPHJD κδοσης 1ης Ιουνίου 1999 µεταγενέστερης µέσω τ ς ντολ ς 1 Τ «Unicode Pack 2» τ ς διας ταιρείας παρουσιάζει πολ λιγ τερο νδιαφέρον ( ποτελε ται π κάποιες µ λλον ποτυχηµένες πολυτονικ ς γραµµατοσειρές).

εκαοκτ γραµµατοσειρ ς Τρουτάϊπ προτιµο ν τ Ω 25?XVHSDFNDJH^RPHJD`>4<<<239234@ Γι ν γκαταστήσετε τ ς γραµµατοσειρ ς θ χρειασθε τε κα ρισµένα κοιν χρηστα προγράµµατα: Πέρλ, Γκοστσκρίπτ. Α τ πάρχουν σ ποιοδήποτε κδοση το Λινο ξ κα µπορε τε ε κολα ν τ προµηθευτε τε γι λα τ λλα γνωστ λειτουργικ συστήµατα. 4. Π ς ν γκαταστήσετε τ ς γραµµατοσειρ ς κα τ ρχε α µετρικ ν τους 4.1. Ο γραµµατοσειρ ς Ε ναι λυπηρ, λλ γι λ γους πνευµατικ ν δικαιωµάτων µ ς παγορε εται ν ποθηκε σουµε τ ς γραµµατοσειρ ς Μικροσ φτ µήτε σ λλο τ πο στ δίκτυο, µήτε π λλη µορφή. Θ πρέπει λοιπ ν ν τ ς «κατεβάσετε» κατ ε θε αν π τ ν Μικροσ φτ, στ διε θυνση πο δώσαµε πι πάνω. Κάντε το, κ µα κι ν πιστε ετε τι τ ς χετε κι λας στ σ στηµά σας: γίνονται συχν νανεώσεις, κα ο κάπως παλαι τερες γραµµατοσειρ ς δ ν χουν ρισµένα σ µβολα, πως π.χ. τ σ µβολο το Ε ρώ. Οσο γι τ ς γραµµατοσειρ ς Μπιτστρήµ, πρέπει ν τ ς παραγγείλετε π τ ν Ματζέντα. Ε τυχ ς τ χρηµατικ ποσ δ ν ε ναι πολ σηµαντικ ( σο δέκα τε χη το περιοδικο Τ παιδί µου κα γώ) κα ο περισσ τερες π α τ ς τ ς γραµµατοσειρ ς τ ξίζουν. Ας ποθέσουµε τώρα τι χετε τ ς γραµµατοσειρές, δηλαδ τ ρχε α -177). Πρέπει ν τ τ ς µετατρέψουµε σ Ποστσκρίπτ τ που 42, κ βοντάς τις ταυτ χρονα σ κοµµάτια τ ν 256 χαρακτήρων. Θα χρησιµοποιήσουµε µεταξ λλων να πολ ποτελεσµατικ ργαλε ο, πο λέγεται WWI5SV1SV.Τ WWI5SV1SV θ τ βρε τε στ ν διαδικτυακ τ πο το Ω: IWS=22IWS1HQV1IU2SXE2WH[2\DQQLV2RPHJD2ZJO70WWI0IRQWV2WRROV1WDU1J] Οπως ε παµε, θ χρειασθο µε πίσης τ προγράµµατα Π ρλ κα Γκοστσκρίπτ. Αν δ ν χετε α τ τ δ ο προγράµµατα µπορε τε ν τ βρε τε στ ς ξε ς διευθ νσεις: KWWS=22ZZZ1SHUO1FRP KWWS=22ZZZ1FV1ZLVF1HGX2aJKRVW2LQGH[1KWPO Αλλη µι φορ σ ς συµβουλέυω ν προµηθευτε τε τ ς τελευτα ες κδ σεις. Εγραψα να πρ γραµµα Π ρλ γι ν διευκολ νω τ ν γκατάσταση α τ ν τ ν γραµµατοσειρ ν. Τ πρ γραµµα α τ λέγεται SURFHVV0ZJO70WWI1SO Θ τ βρε τε στ ν διο διαδικτυακ τ πο το Ω. Αντιγρ ψτε το στ ν διο κατάλογο µ

26 Γιάννης Χαραλάµπους κα Τζ ν Πλαίης τ ς γραµµατοσειρ ς TTF κα µ τ WWI5SV1SV (κα τ λλα ρχε α πο τ συνοδε ουν: JVBWWI1SV, SI5DIP1SV, ZJO70ELWVWUHDP1FIJ, ZJO70PLFURVRIW1FIJ). Ανοίξτε τώρα τ ρχε ο SURFHVV0ZJO70WWI1SO, πάνω-πάνω θ βρε τε τ ς κ λουθες γραµµ ς: ':+(5(B$5(B<285B3)$B),/(6 %2KRPH2\DQQLV2WH[PI2IRQWV2SIE%> ':+(5(B$5(B<285B7)0B),/(6 %2KRPH2\DQQLV2WH[PI2IRQWV2WIP%> ':+(5(B$5(B<285B2)0B),/(6 %2KRPH2\DQQLV2WH[PI2IRQWV2RIP%> ':+(5(B$5(B<285B29)B),/(6 %2KRPH2\DQQLV2WH[PI2IRQWV2RYI%> Στ θέση τ ν 2KRPH2\DQQLV2WH[PI2IRQWV2SIE κλπ. πρέπει ν βάλετε το ς πλήρεις καταλ γους που τ σ στηµά σας ποθηκε ει τ ρχε α τ που PFA, TFM, OFM κα OVF. Αν δ ν το ς ξέρετε, κάντε µία ρευνα το τ που ILQG 20QDPH %RPVHOD1SIE%0SULQW ILQG 20QDPH %RPVHOD1WIP%0SULQW ILQG 20QDPH %RPOJF1RYI%0SULQW ILQG 20QDPH %RPOJF1RIP%0SULQW κα πλ ς ντιγρ ψτε να π τ ποτελέσµατα. Αν α τ τ ρχε α δ ν πάρχουν στ σ στηµά σας, τ τε πλο στατα δ ν χετε τ Ω κα ε ναι καιρ ς ν τ γκαταστήσετε... Σιγουρευτε τε λοιπ ν τι τ ρχε α TTF βρίσκονται στ ν διο κατάλογο µ τ SURFHVV0ZJO70WWI1SO κα κτελέστε τ ν κ λουθη ντολή: SHUO SURFHVV0ZJO70WWI1SO 0SIDRQO\ 0PLFURVRIW -1WWI άν, κα µ νο ν πρ κειται γι γραµµατοσειρ ς Μικροσ φτ, SHUO SURFHVV0ZJO70WWI1SO 0SIDRQO\ 0ELWVWUHDP -1WWI ν πρ κειται γι γραµµατοσειρ ς Μπιτστρήµ 2. Τ πρ γραµµα θ φτιάξει τ ρχε α PFA (PostScript) πο χρειάζεσθε κα θ τ βάλει στο ς καταλ γους πο πιλέξατε. Γι α τ ς τ ς συγκεκριµένες γραµµατοσειρές, σ ς χω τοιµάσει λα τ π λοιπα παραίτητα ρχε α (βλέπε παρακάτω) κα δ ν χρειάζεται παρ ν τ «κατεβάσετε» κα ν τ γκαταστήσετε στ σ στηµά σας µ πλ ντιγραφή. Αν χετε λλες γραµµατοσειρ ς Τρουτάϊπ WGL4, τ τε τ πρ γραµµα α τ θ σ ς βοηθήσει ν τ ς γκαταστήσετε. Θ τ χρησιµοποιήσετε µ τ ν διο τρ πο, χωρ ς τ ν πιλογ γραµµ ς ντολ ν 0SIDRQO\. Θ χρειασθε µετ ν γράψετε κα τ ντίστοιχα ρχε α -1IG (προσδιορισµ ς ο κογενείας γραµµατοσειρ ν γι τ NFSS). 2 Η κοιν λογικ λέει τι φο πρ κειται κα στ ς δ ο περιπτώσεις γι γραµµατοσειρ ς WGL4, θ πρεπε ν χουν τ ν δια κωδικοσελίδα. Στ ν πληροφορική µως κοιν λογικ δ ν φαρµ ζεται κα ο γραµµατοσειρ ς τ ν δ ο ταιρει ν διαφέρουν στ ν µατα τ ν χαρακτήρων: τ «ά» ε ναι DOSKDDFXWH γι το ς µέν, DOSKDWRQRV γι το ς δέ τ ε ναι ORQJV γι το ς µέν, VORQJ γι το ς δέ, κα ο τω καθ ξ ς...