Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Παντελής Γεωργογιάννης Επιμέλεια Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Μετανάστευση Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας 14 o Διεθνές Συνέδριο Βόλος, 13-15 Μαΐου 2011 Τόμος Ι Πάτρα 2011 - -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος λος 13-1 1-1 Μαΐου Μα ου 2011 11 Όλα τα αντίγραφα υπογράφονται από τον κάτοχο του copyright. Copyright : Παντελής Γεωργογιάννης Διεύθυνση: Οδός Αρχιμήδους, Κτίριο 7 Πάτρα, 26110 Τηλ: +30 2610 969715 / 969615 Fax: +30 2610 996252 / 431326 http://www.kedek.gr - ai : E-mail: gpa t ote et.gr, gpant@otenet.gr, georgog patra.gr georgog@upatras.gr Τίτλος : Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση και τα Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα Εκτύπωση: TYPOCENTER, Νεκτάριος Σαραντίδης, Κανάρη 28, Πάτρα. Τηλ./Fax: +30-2610-341635 ISBN: SET: σ.σ. 420, σχήμα 17,5 Χ 25 εκ. Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε άλλο μέσο, χωρίς σχετική άδεια του κατόχου του Copyright. - 2 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Επιστημονική Επιτροπή Πρόεδρος: Γεωργογιάννης Παντελής, Καθηγητής, Π.Τ.Δ.Ε Πανεπιστημίου Πατρών Μέλη: Πανταζής Σπύρος, Καθηγητής, Π.Τ.Ν. Πανεπιστημίου Ιωάννίνων Παπάς Αθανάσιος, Ομότιμος Καθηγητής Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Γκόβαρης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μπάκας Θωμάς, Επίκουρος Καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Στεργίου Λήδα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Π.Τ.Ν. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μάγος Κωνσταντίνος, Λέκτορας, ΠΤΠΕ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Μπάρος Βασίλειος, Λέκτορας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Κυπριανού Δέσποινα, Εκπαιδευτικός, Διδάκτωρ Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών Οργανωτική Επιτροπή Πρόεδρος: Γεωργογιάννης Παντελής, Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε., Πανεπιστήμιο Πατρών Αντιπρόεδροι: Γκόβαρης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μάγος Κωνσταντίνος, Λέκτορας, ΠΤΠΕ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Γραμματεία: Λυκίδη Σταυρούλα Φωτεινή, Φιλόλογος, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ., Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών Ταμίας: Κόκκινος Λάμπρος, Εκπαιδευτικός, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ. Μέλη: Κυπριανού Δέσποινα, Εκπαιδευτικός, Διδάκτωρ Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών Κουνέλη Βασιλική, Φιλόλογος, Υποψήφια Διδάκτωρ Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ. Δημητρέλου Αργυρώ, Φιλόλογος, Μ.Sc. Επιστημών της Αγωγής, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ. Μακρή Βικτώρια, Υποψήφια Διδάκτωρ Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ. Καρναχωρίτη Δέσποινα, Φιλόλογος, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ., Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών Στασή Ελένη, Φιλόλογος, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ. Θεοφάνη Γεωργία, Φιλόλογος, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ. Γαλαντόμου Μαρία, Φιλόλογος, M.Ed. Επιστήμες Αγωγής - 3 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος λος 13-1 1-1 Μαΐου Μα ου 2011 11 Μπαριτάκη Μαρία, Εκπαιδευτικός Πληροφορικής Δακτυλογραφήσεις & Επεξεργασία σε Η/Υ Μελιτζάνη Ειρήνη, Πτυχιούχος Τμήματος Τουριστικών Επιχειρήσεων, Συνεργάτης ΚΕ.Δ.ΕΚ., Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών - 4 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Περιεχόμενα Πρόλογος 9 Διαπολιτισμική Παιδαγωγική Η διαθεματικότητα στη διαπολιτισμική εκπαίδευση 15 Βαρβέρης Ασήμης Η διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα των φιλολόγων σε θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και παιδαγωγικής 28 Δημητρέλου Αργυρώ Οι κοινωνικές κατασκευές του «άλλου» στα ελληνικά λαϊκά παραμύθια σε διάσταση με τις αρχές της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης: Συμβολή στην Πολιτισμική Εικονολογία 44 Μαργαρώνη Μαίρη Η διαπολιτισμική αγωγή στο πλαίσιο της διά βίου μάθησης 59 Μάρκου Παρασκευή Η διαπολιτισμική εκπαίδευση και η διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών στο σύγχρονο Δημοτικό Σχολείο 74 Μπαλτατζής Δημήτριος - Μπαλτατζή Ελένη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και Επιμόρφωση των νηπιαγωγών 85 Πανταζής Σπύρος Χ. - Σακελλαρίου Μαρία Ι. - Μπάκας Θωμάς Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, από το αμφιθέατρο στο σχολείο: Μελέτη περίπτωσης ασκούμενων εκπαιδευτικών. 100 Στεργίου Λήδα - 5 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος λος 13-1 1-1 Μαΐου Μα ου 2011 11 Παιδιά μεταναστών στο ελληνικό σχολείο: Το δικαίωμα του παιδιού να μαθαίνει στο σχολείο τη γλώσσα του και την κουλτούρα του 111 Κορακή Άννα - Αλούπη Αθανασία Δημογραφικοί Παράγοντες και Εσωτερικές Αναπαραστάσεις Αλλοδαπών Μαθητών Σχολείων Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης προς τα Μαθηματικά 124 Αναστασιάδου Σοφία Διγλωσσία και δίγλωσση εκπαίδευση The Binational, Bilingual Primary School of Neve Shalom / Wahat al Salam in Israel 139 Reem Nashef - Hezzi Schouster Η επικοινωνιακή ικανότητα δίγλωσσων μαθητών κατά την ανάγνωση γραπτών κειμένων 146 Γκαραβέλας Κωνσταντίνος Προβλήματα στη διδασκαλία του γραπτού λόγου της ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας σε Αραβόφωνους 159 Θεοδώρου Ιωάννα Διαφοροποιημένη Διδασκαλία σε μαθητές Μεταναστευτικού Υποβάθρου με Αυξημένες Μαθησιακές Ικανότητες 170 Καλέμης Κωνσταντίνος Μεταναστευτική και Εκπαιδευτική πολιτική Διαπολιτισμική εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα 183 Αλμπανάκη Ξανθή Εκπαιδευτική πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση για τη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. 192 Λιασκοπούλου Αικατερίνη - Δημήτριος Νούλας Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Η 7 η Τέχνη ως εκπαιδευτικό υλικό διαμεσολάβησης ενδοσχολικών συγκρούσεων. Μια πρόταση σύγχρονης διαπολιτισμικής αγωγής στο σχολείο 207 Κορκοβέλου Αγγελική - 6 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην συμμετοχή των γονέων στην εκπαίδευση 216 Κούτρας Βασίλειος - Νάστου Λαμπρινή Θρησκευτικός Πλουραλισμός, Δημοκρατία και Εκπαίδευση στον Ευρωπαϊκό Λόγο. Η περίπτωση του Συμβουλίου της Ευρώπης 228 Μανιάτης Παναγιώτης Οι συγκρούσεις των εκπαιδευτικών στο χώρο του σχολείου. 241 Μπάκας Θωμάς Διερεύνηση των απόψεων εκπαιδευτικών ως προς τη διαχείριση της πολιτισμικής πολυμορφίας του μαθητικού πληθυσμού: η περίπτωση αναπληρωτών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε ένα πρόγραμμα εισαγωγικής επιμόρφωσης στο 1 ο Π.Ε.Κ Θεσσαλονίκης 251 Σιδηρόπουλος Α. Δημήτριος Έλληνες της Διασποράς και Διάδοση της Ελληνικής γλώσσας Ο ρόλος των Ελλήνων γονέων-μεταναστών και η ελληνόγλωσση εκπαίδευση στο εξωτερικό Μια περίπτωση στη Βάδη-Βυρτεμβέργη Γερμανίας 275 Κιζήλου Ευαγγελία Η αξιοποίηση της διαχρονίας για αποτελεσματικότερη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης (ή ξένης) γλώσσας: Η περίπτωση του λεξιλογίου 292 Μήτσης Ναπολέων - Παραδιά Μαρία Πολυγλωσσία στην Ευρώπη: Η μετανάστευση στην Ευρώπη στο παράδειγμα Ελλήνων στη Γερμανία 303 Χήτα Άννα Διαπολιτισμική Κοινωνική Ψυχολογία Η ενσυναίσθηση των γηγενών μαθητών στην διαφορετικότητα και η διαπροσωπική επικοινωνία τους με πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές. 317 Αγγελίδου Α. Ασημίνα Principal Components Analysis στη Κατάρτιση Δομικού Μοντέλου Αξιολόγησης Στάσεων Αλλοδαπών Μαθητών Γενικών Λυκείων Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης για τα Μαθηματικά 329 Αναστασιάδου Σοφία Ετερότητα, γονεϊκές στρατηγικές και εκπαιδευτικές πρακτικές : Η περίπτωση των οικογενειών των τσιγγάνων. 339 Ανδρουτσόπουλος Ανδρέας - Καμαριανός Ιωάννης - 7 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος λος 13-1 1-1 Μαΐου Μα ου 2011 11 Ιδεολογικές επισημάνσεις στα Βιβλία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γυμνασίου 353 Γκίζα Ευαγγελία - Γκόγκας Θεμιστοκλής Η προώθηση της Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ως παράγοντας ενίσχυσης της ενσυναίσθησης στη διαφορετικότητα. 363 Λώλης Θωμάς Διερεύνηση στερεοτύπων και προκαταλήψεων σε μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης 374 Μπαλίτα Θεοφανούλα «Μαθητικό στρες στην Εκπαίδευση. Μία πιλοτική έρευνα σε γηγενείς και πολιτισμικά διαφορετικούς μαθητές». 391 Στασή Ελένη Διερεύνηση αντιλήψεων μαθητών Α /βάθμιας Εκπαίδευσης σε ζητήματα πολιτισμικής ετερότητας 408 Τσικαλάς Θεμιστοκλής - 8 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Πρόλογος Μετά από 13 χρόνια οργάνωσης του συνεδρίου φαίνεται ότι η προβληματική πάνω στο θέμα είναι ανεξάντλητη. Καθώς στόχος του συνεδρίου δεν είναι μόνο να δώσει ένα βήμα σε νέους και καταξιωμένους επιστήμονες, αλλά παράλληλα να παρακολουθεί τις εξελίξεις στο χώρο της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, κρίθηκε σκόπιμο να διαφοροποιηθεί κατά πολύ τόσο ο τίτλος του συνεδρίου όσο και κάποιες από τις θεματικές του. Αυτό συμβαίνει γιατί τα τελευταία χρόνια παρουσιάζονται ραγδαίες εξελίξεις στο χώρο της μετανάστευσης και των συγκρούσεων που αυτή προκαλεί, στο βαθμό μάλιστα που να σχετίζονται αρκετές φορές και με την ίδια την ύπαρξη και εφαρμογή της δημοκρατίας, μιας λέξης που αναφέρεται σπάνια στον δημόσιο διάλογο για την παράνομη μετανάστευση και πρέπει να επανεξεταστεί σε σχέση με τον ορισμό της ταυτότητας και της αξίας των ανθρώπων. Εδώ μάλιστα δεν πρέπει να γίνει απολύτως καμία έκπτωση διότι τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να είναι σεβαστά στη διαφορετικότητά τους, με βάση τις αρχές της ισοπολιτείας και πάντοτε στο πλαίσιο σεβασμού της έννομης τάξης κάθε χώρας προορισμού. Άλλωστε ο βαθμός ουσιαστικού σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια χώρα αντικατοπτρίζει και το επίπεδο δημοκρατίας της. Με το τέλος του υπαρκτού σοσιαλισμού και στη συνέχεια την παγκοσμιοποίηση επήλθε η ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων και των αγαθών, ενώ δε συνέβη το ίδιο και δεν μπορούσε να συμβεί, με τις μετακινήσεις των πληθυσμών, εντός-εκτός των ορίων μεγάλων πολυεθνικών συγκροτημάτων, όπως π.χ. της Ε.Ε. Το γεγονός αυτό ωστόσο έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία κινήτρων για μετακινήσεις από αφρικανικές και ασιατικές κυρίως χώρες προς χώρες της Ε.Ε., με βασικούς αποδέκτες αυτών των μεταναστευτικών ρευμάτων την Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Οι χώρες που πρωτοστάτησαν υπέρ της παγκοσμιοποίησης, μεταξύ των οποίων και οι χώρες της Ε.Ε., φαίνεται ότι δεν έλαβαν υπόψη τους το ενδεχόμενο πληθυσμιακών μετακινήσεων προς αυτές. Στην πορεία, οι εξουσίες των χωρών της κεντρικής Ευρώπης, για να διασφαλίσουν τις χώρες τους από την εισροή μεταναστών, συμφώνησαν μαζί με τις γειτονικές χώρες της Ε.Ε. που δέχονται μετανάστες (π.χ. την Τουρκία) να χορηγείται άσυλο, εάν το δικαιούνται, σε εκείνους που έρχονται στις περιφερειακές χώρες της Ε.Ε. - 9 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος, 13-15 Μαΐου 2011 (π.χ. στην Ελλάδα), σε διαφορετική περίπτωση να απελαύνονται στις χώρες προέλευσης, έστω και αν οι μετανάστες ζητούν να μεταβούν σε άλλη χώρα της Ε.Ε. Έτσι, ενώ από την Ελλάδα δεν μπορούν να μετακινηθούν μετανάστες προς την Ε.Ε. και η χώρα μας θα όφειλε να τους χορηγήσει άσυλο ή να τους επιστρέψει στις χώρες προέλευσης, και παρόλο που η συμφωνία αυτή εκ μέρους της χώρας μας τηρείται, δηλαδή δεν προωθεί τους μη νόμιμους μετανάστες προς την κεντρική Ευρώπη, εντούτοις δεν μπορεί να τους επιστρέψει στις χώρες προέλευσής τους γιατί εκείνες δεν εφαρμόζουν τη συμφωνία που υπέγραψαν. Το γεγονός αυτό της μη τήρησης των συμφωνηθέντων εκ μέρους των χωρών προέλευσης των μη νόμιμων μεταναστών σε συνδυασμό με την αδιαφορία της Ε.Ε. για τα τεκταινόμενα στο συγκεκριμένο θέμα στις χώρες υποδοχής, συντέλεσε στο να γίνει η χώρα μας η «χωματερή» της λαθρομετανάστευσης. Επιπλέον δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι, η Ελλάδα ως χώρα με περίπου 3.500 χλμ. παράκτιων περιοχών, τις μεγαλύτερες από οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης και με 3000 νησιά, τα περισσότερα από οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης, αδυνατεί να διαφυλάξει τα σύνορά της απέναντι στην άψογη λειτουργία των κυκλωμάτων της λαθρομετανάστευσης που εισπράττουν δισεκατομμύρια από τους απελπισμένους συνανθρώπους μας που αναζητούν μια καλύτερη μοίρα. Τους φέρνουν στα νησιά, βυθίζουν τα καράβια και οι ελληνικές λιμενικές αρχές απλά τους συλλέγουν, κάτι που είναι υποχρεωμένοι να κάνουν και πράγματι το κάνουν, σύμφωνα με τις διεθνείς συνθήκες. Από την άλλη πλευρά, η ελληνική κυβέρνηση δεν είναι άμοιρη ευθυνών για αυτή την κατάσταση γιατί: 1. δεν φρόντισε να θέσει έγκαιρα το θέμα των μη νόμιμων μεταναστών σε συνεργασία με τις υπόλοιπες χώρες στην Ε.Ε. 2. δεν κατήγγειλε στην Ε.Ε. τις χώρες που δεν τηρούν τη συμφωνία 3. ουσιαστικά δεν αντιμετώπισε το θέμα καθώς, ενώ διατυμπανίζει ότι έχει την καλύτερη μεταναστευτική πολιτική της Ευρώπης, κατά βάθος παραμένει μέχρι σήμερα παθητικός παρατηρητής. Δηλαδή ποιο είναι το περιεχόμενο αυτής της μεταναστευτικής πολιτικής όταν: 1. κανείς δε γνωρίζει στη χώρα αυτή πόσοι είναι οι νόμιμοι μετανάστες ενώ έχει ακουστεί από τα ΜΜΕ και η πιο ακραία εκδοχή, ότι δηλαδή 150.000 παράνομοι μετανάστες εισέρχονται κάθε χρόνο στη χώρα, άρα 1.500.000 σε δέκα χρόνια, άρα σύνολο μεταναστών 2.500.000 3.000.000. 2. κανείς δεν γνωρίζει αν τα τελευταία 5 χρόνια υπάρχει καν πολιτική για τη μετανάστευση 3. κανείς δε γνωρίζει τί θα γίνει με τα μεγάλα γκέτο της δυστυχίας των Πατρών, των Αθηνών και άλλων περιοχών της χώρας 4. κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί την τετραετία 1990-1994 συνέβη το ίδιο ακριβώς με ό, τι συμβαίνει από το 2004 έως σήμερα, δηλαδή όπως τότε είχαμε ανεξέλεγκτη εισροή μη νόμιμων μεταναστών στην Ελλάδα, έτσι συμβαίνει και σήμερα. Έπρεπε να ενισχυθεί η δύναμη του ακροδεξιού ελληνικού κόμματος για να αρχίσει τόσο η κυβέρνηση όσο και τα άλλα ελληνικά κόμματα να ασχοληθούν με το θέμα; Το δίλημμα σήμερα δεν είναι ο εξισλαμισμός της Ευρώπης ή ο εξευρωπαϊσμός - 10 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας του ισλαμισμού, αλλά αφενός το τί θα κάνουμε με τα εκατομμύρια των μη μόνιμων μεταναστών που εισρέουν καθημερινά σε χώρες της Ε.Ε., η δυστυχία των οποίων ενδεχομένως είναι μεγαλύτερη στην Ε.Ε. από ό, τι αν παρέμεναν στην πατρίδα τους, και αφετέρου πώς θα αποφύγουμε την περίπτωση της επέκτασης αυτής της δυστυχίας στους γηγενείς πληθυσμούς. Όλα τα παραπάνω δημιουργούν προϋποθέσεις για ανεξέλεγκτες καταστάσεις στις χώρες μας και θέτουν υπό αίρεση βασικές αρχές της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και η λύση δεν μπορεί να δοθεί από πουθενά αλλού, παρά μόνο από τις Βρυξέλλες, αφού και οι υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. αναγνωρίσουν ότι το πρόβλημα αυτό της χώρας μας και των άλλων χωρών της νότιας Ευρώπης είναι και δικό τους πρόβλημα. Ο δρόμος για μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική μετανάστευσης είναι μακρύς και δύσκολος, αλλά η αρχή έχει γίνει. Είναι έκδηλη η ανάγκη για περαιτέρω και καλύτερο συντονισμό και συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, με τους διεθνείς οργανισμούς αλλά και με τις χώρες προέλευσης μεγάλων μεταναστευτικών ρευμάτων, για την επιτυχή αντιμετώπιση σημερινών και μελλοντικών προκλήσεων σε θέματα σεβασμού ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ασφάλειας. Παντελής Γεωργογιάννης - 11 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος, 13-15 Μαΐου 2011-12 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Διαπολιτισμική Παιδαγωγική - 13 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος, 13-15 Μαΐου 2011-14 -
Η διαθεματικότητα στη διαπολιτισμική εκπαίδευση Περίληψη Βαρβέρης Ασήμης Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας Η διαπολιτισμική εκπαίδευση αποτελεί πλέον έναν βασικό άξονα του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Η ανάγκη αυτή προκύπτει τόσο από το άνοιγμα της επικοινωνίας, μέσω των τηλεπικοινωνιών και του διαδικτύου, σε όλο τον κόσμο, όσο και από τα συνεχή μεταναστευτικά ρεύματα που μετακινούνται προς την Ευρώπη για οικονομικούς κυρίως λόγους. Ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα λοιπόν πρέπει να διέπεται από τις αρχές της Διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, με εκπαιδευτικούς κατάλληλα προετοιμασμένους για τη νέα αυτή πρόκληση. Summary Intercultural education it henceforth constitutes a fundamental axis of our educational system. This need arises both from the opening of communication, via the telecommunications and the internet, to the whole world, and the continuous locomotion of immigrants to Europe, for economic mainly reasons. A modern educational system therefore should be conditioned by the values of Intercultural education, including teachers suitably prepared for this new challenge. 1. Εισαγωγή Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και η δημιουργία νέων πολυπολιτισμικών κοινωνιών, λόγω της συνεχούς μετακίνησης πληθυσμών, έχουν επιφέρει πολλές αλλαγές τόσο στην Ευρωπαϊκή κοινότητα όσο και στην ελληνική κοινωνία. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, οι πολίτες της Ευρώπης να συνδιαλλάσσονται καθημερινά με άτομα με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο, τα οποία αποτελούν πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας. Οι αλλαγές στην σύνθεση της κοινωνίας σε συνάρτηση με τον εκσυγχρονισμό του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας έχουν προωθήσει πολλές αλλαγές στην εκπαίδευση, οι οποίες αποτυπώνονται μέσα από το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών. Σύμφωνα με το ΔΕΠΠΣ, μια από τις γενικές αρχές της εκπαίδευσης είναι «η ενίσχυση της πολιτισμικής και γλωσσικής ταυτότητας στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας». Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε να ερευνήσουμε σε ποιο βαθμό επιτυγχάνεται η διαπολιτισμική προσέγγιση βασικών μαθημάτων μέσα από τις διαθεματικές εργασίες, που λαμβάνουν χώρα είτε στην ευέλικτη ζώνη είτε στο 10% του χρόνου των μαθημάτων. Θα αποσαφηνίσουμε πρώτα κάποιους όρους σημαντικούς για την καλύτερη κατανόηση της έρευνας και στη συνέχεια θα θέσουμε τους στόχους της έρευνας. Θα παρουσιάσουμε πληροφορίες για τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε και κατόπιν θα αναλυθούν τα αποτελέσματα. Τέλος, θα παρουσιαστούν τα γενικά συμπεράσματα. - 15 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος, 13-15 Μαΐου 2011 2. Θεωρία 2.1. Αποσαφήνιση όρων 2.1.1 Ορισμός της έννοιας «διαπολιτισμικότητα» Με τον όρο «διαπολιτισμικότητα» εννοούμε «το χαρακτηριστικό του συγκερασμού δυο πολιτισμών στο ίδιο το άτομο ή στο ίδιο σύνολο ατόμων» 1. Οι συνθήκες στις οποίες γεννιέται η «διαπολιτισμικότητα» είναι διάφορες. Μπορεί να είναι ένας μεικτός γάμος, μπορεί να είναι η μετανάστευση αλλά μπορεί να είναι και κάθε είδους επαφή ή συνδιαλλαγή με ένα διαφορετικό πολιτισμό. Επομένως, θα λέγαμε πως διαπολιτισμικότητα είναι «η διαδικασία με την οποία άτομα, ομάδες ατόμων ή έθνη διαφορετικών πολιτισμών, αντιλαμβάνονται, αναγνωρίζουν και βιώνουν την πολιτισμική ετερότητα, δημιουργούν συνθήκες συνεργασίας μεταξύ τους και υιοθετούν χαρακτηριστικά αυτών των διαφορετικών πολιτισμών» 2. Είναι δηλαδή μια δημιουργική διαδικασία, που προϋποθέτει την αποδοχή της κουλτούρας του «άλλου», όχι με βάση τις γνώσεις, αλλά με βάση το πολιτισμό. Μ αυτό τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα των ατόμων να δημιουργούνται και να διαμορφώνονται κοινές ταυτότητες μέσα από την αλληλεπίδραση, την αμοιβαιότητα και την πραγματική αλληλεγγύη 3. 2.1.2 Ορισμός της έννοιας «εκπαίδευση» Η λέξη εκπαίδευση προέχεται από το αρχαιοελληνικό εκ-παιδεύω και εμφανίζεται πρώτη φορά στον πλατωνικό Κρίτωνα, με τη σημασία του διδάσκω κάποιον κάτι ή εντυπώνω σε κάποιον κάτι με τη διδασκαλία 4. Με τον όρο αυτό εννοούμε όλες τις δραστηριότητες μέσω των οποίων αποκτούμε γνώσεις, στάσεις και δεξιότητες. Έτσι, έχουμε την τυπική εκπαίδευση που προέρχεται από ένα δομημένο σε βαθμίδες εκπαιδευτικό σύστημα, την μη τυπική εκπαίδευση και την άτυπη εκπαίδευση 5. 2.1.3 Ορισμός της έννοιας «διαπολιτισμική εκπαίδευση» Με τον όρο «διαπολιτισμική εκπαίδευση» ορίζουμε όλα τα εκπαιδευτικά προγράμματα που έχουν ως στόχο την ανάπτυξη της διαπολιτισμικότητας, δηλαδή την κατάργηση των διακρίσεων, την ισονομία, την αλληλοκατανόηση, την αλληλοαποδοχή 1 Χατζησαββίδης, Σ (2001), Γραμματισμός, διαπολιτισμικότητα και επικοινωνία στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας σε αρχάριους μαθητές, Στο: Π.Γεωργογιάννης (επιμ.) Η ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα: μια διαπολιτισμική προσέγγιση Τόμος I. Πάτρα: Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, σ.σ. 129-130. 2 Γεωργογιάννης Παντελής, (2008), Διαπολιτισμική εκπαίδευση Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, τόμος 7 ος, Πάτρα: σελ 30 3 Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Διαπολιτισμική Αγωγή στο www.moec.gov.cy/dde/programs/oloimero/ ppt/agogi_zois.ppt (προσπελάστηκε 05-03-2011) 4 Παιδεία και εκπαίδευση, στο http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=257507 (προσπελάστηκε 05-03- 2011) 5 Γεωργογιάννης Π. (2006), Εκπαιδευτική Διαπολιτισμική Επάρκεια & Ετοιμότητα των εκπαιδευτικών Α / βάθμιας & Β /βάθμιας Εκπαίδευσης, Βηματισμοί για μια αλλαγή στην Εκπαίδευση, Πάτρα σελ. 17-16 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας και την αλληλεγγύη» 6. Είναι η τελευταία από μια σειρά προσπαθειών της Παιδαγωγικής να προσφέρει ίσες ευκαιρίες σε όλους τους μαθητές, ανεξάρτητα από το πολιτισμικό (και κοινωνικό) τους υπόβαθρο 7 και να θέσει τις βάσεις για τη συνεργασία και την αρμονική συμβίωση των ατόμων στις νέες πολυπολιτισμικές κοινωνίες που δημιουργούνται. Λέγοντας «διαπολιτισμική εκπαίδευση» δεν αναφερόμαστε μόνο σε μειονοτικούς και μετακινούμενους πληθυσμούς αλλά στο σύνολο του πληθυσμού μιας χώρας 8. Αποδέκτες με λίγα λόγια δεν είναι μόνο τα διαπολιτισμικά σχολεία, ούτε εκείνα που έχουν στο δυναμικό τους μαθητές με μεταναστευτικό υπόβαθρο. Είναι όλα τα σχολεία, καθώς όλοι οι γηγενείς μαθητές πρέπει να έρθουν σε επαφή με τους άλλους πολιτισμούς ώστε να κατανοήσουν τη συνεισφορά και τη σημασία τους. 2.1.4 Ορισμός της έννοιας «διαθεματικότητα» Ο όρος διαθεματικότητα «αποδίδει τον αγγλικό όρο integrated curriculum και δηλώνει προγράμματα σπουδών με ενοποιημένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης γύρω από θέματα και ζητήματα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους μαθητές» 9. Η διαθεματικότητα στη σχολική γνώση υλοποιείται με την ενδοκλαδική συνοχή εντός κάθε γνωστικού αντικειμένου, με τις διακλαδικές συχετίσεις μεταξύ γνωστικών αντικειμένων και με θεματοκεντρικές εφαρμογές 10 οι οποίες αποτελούν την πεμπτουσία της. Στην ολοκληρωμένη της μορφή σημαίνει κατάργηση των διακριτών μαθημάτων και οργάνωση της σχολικής γνώσης γύρω από σημαντικά θέματα 11. Η προώθηση της διαθεματικότητας έχει στόχο την καλλιέργεια βασικών αξιών και στάσεων και την απόκτηση δεξιοτήτων που απαιτούν οι σύγχρονες κοινωνίες της γνώσης στη σημερινή Ευρώπη 12. 2.2 Δ.Ε.Π.Π.Σ και Α.Π.Σ Το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών θεσμοθετήθηκε το 2003 13 και συμπλήρωσε το Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών. Αυτό περιλαμβάνει τα ΔΕΠΠΣ των επιμέρους γνωστικών αντικειμένων και το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ) κάθε γνωστικού αντικειμένου. Στα ΔΕΠΠΣ των επιμέρους γνωστικών αντικειμένων παρατίθενται οι γενικοί σκοποί διδασκαλίας κάθε γνωστικού αντικειμένου, οι γενικοί άξονες του γνωστικού περιεχομένου, οι γενικοί γνωστικοί στόχοι και ενδεικτικά 6 Παλαιολόγου, Ν., Ευαγγέλου, Ο. (2003), Διαπολιτισμική Παιδαγωγική. Εκπαιδευτικές, Διδακτικές και Ψυχολογικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Ατραπός, σ 74 7 Εργαστήριο Πειραματικής Παιδαγωγικής, στο http://www.ergastirio.ppp.uoa.gr/seminaria/diapolitismiki_ ekpaideysi_2005.html (προσπελάστηκε 05-03-2011) 8 Γεωργογιάννης Παντελής, (2008), Διαπολιτισμική εκπαίδευση Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, τόμος 7 ος, Πάτρα: σελ 33 9 Ματσαγγούρας, Η.Γ, (2003) Η διαθεματικότητα στη σχολική γνώση, Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη, σελ 117 10 Κουλουμπαρίτση, Χ. Α., Εφαρμογή της διαθεματικής προσέγγισης στα προγράμματα σπουδών στη διδασκαλία και στα σχολικα βιβλια. Στο: www.pi-schools.gr/lessons/meleti/articles/depps_neapaideia.doc (προσπελάστηκε 05-03-2011) 11 Ματσαγγούρας, Η.Γ. (2003) Η διαθεματικότητα στη σχολική γνώση. Αθήνα: Γρηγόρης 12 Καρατζά Σταυλιώτη, Ε. (2002) Η Διαθεματικότητα στα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών: Παραδείγματα από την Ευρωπαϊκή Εμπειρία και Πρακτική, Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 7: 52-65. 13 Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, ΦΕΚ 303 & 304/13-3-2003-17 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος, 13-15 Μαΐου 2011 οι διαθεματικές έννοιες. Στα ΑΠΣ κάθε γνωστικού αντικειμένου παρατίθενται αναλυτικά οι ειδικοί σκοποί κάθε γνωστικού αντικειμένου, οι στόχοι, οι θεματικές ενότητες, οι ενδεικτικές δραστηριότητες, πρόσθετα διαθεματικά σχέδια εργασίας, οι ώρες διδασκαλίας κάθε θεματικής ενότητας και υποδείξεις διδακτικής μεθοδολογίας 14. Έτσι, για κάθε μάθημα υπάρχει το αντίστοιχο ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ. 2.3 ΔΕΠΠΣ και Διαπολιτισμικότητα Σύμφωνα με το ΔΕΠΠΣ, μια από τις γενικές αρχές της εκπαίδευσης είναι «η ενίσχυση της πολιτισμικής και γλωσσικής ταυτότητας στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας» 15. Αυτό αναλύεται σε ικανότητες επικοινωνίας με παράλληλη γνώση της μητρικής και των άλλων γλωσσών, γνώση της ιστορίας και των παραδόσεων των άλλων πολιτισμικών ομάδων και σεβασμό - αποδοχή των διάφορων εθνικών ποικιλομορφιών. Αυτή η αρχή δεν ισχύει μόνο για τους αλλοδαπούς αλλά και για τους γηγενείς πληθυσμούς. Η Διαθεματική προσέγγιση διάφορων εννοιών και μαθημάτων γίνεται είτε στην ευέλικτη ζώνη είτε στο 10 % του χρόνου του εκάστοτε γνωστικού αντικειμένου. Το ζήτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο, σε ζητήματα γλώσσας, ιστορίας, λογοτεχνίας και περιβάλλοντος, δίνεται η ευκαιρία στους γηγενείς πληθυσμούς να τα γνωρίσουν από μια άλλη οπτική γωνία. Να δουν ποιες λέξεις έχει δανειστεί για παράδειγμα η ελληνική γλώσσα από άλλες γλώσσες ή πως βλέπουν άλλοι πολιτισμοί ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός ή πως αυτό αποτυπώνεται στη Λογοτεχνία τους. Τέλος, να γνωρίσουν πως αντιμετωπίζουν άλλοι πολιτισμοί το περιβάλλον τους και ποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά έχει. 2.4 Σκοπός της έρευνας Το ερώτημα που εύλογα τίθεται είναι το εξής: Εφόσον το ΔΕΠΠΣ θέτει ως γενική αρχή της εκπαίδευσης, την ενίσχυση της πολιτισμικής και γλωσσικής ταυτότητας στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, κάνει τις απαιτούμενες ενέργειες για την επίτευξη του στόχου αυτού; Η παρούσα εργασία έχει σκοπό να αποκαλύψει το βαθμό στον οποίο επιτυγχάνεται η διαθεματικότητα στα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα μέσα από το πρίσμα της διαπολιτισμικής προσέγγισης και το βαθμό στον οποίο επιτυγχάνεται ο αλληλοσεβασμός και η αποδοχή διαφορετικών πολιτισμικά ομάδων μέσα από τα μαθήματα. 2.5 Υποθέσεις της έρευνας. Με βάση τα χαρακτηριστικά και τους στόχους της Διαπολιτισμικής εκπαίδευσης θεωρούμε πως και στα ελληνικά δημοτικά σχολεία η διαπολιτισμική προσέγγιση αποτελεί μια βασική αρχή που διέπει κάθε σχολική δραστηριότητα, προκαλεί μέσα από διαθεματικές δραστηριότητες, την αλληλεπίδραση των πολιτισμών 14 Παιδαγωγικό Ινστιτούτο στο: http://www.pi-schools.gr/programs/depps/ (προσπελάστηκε 05-03-2011) 15 Παιδαγωγικό Ινστιτούτο στο: http://www.pi-schools.gr/programs/depps/ (προσπελάστηκε 05-03-2011) - 18 -
Διαπολιτισμική Εκπαίδευση - Μετανάστευση - Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την αποδοχή της πολιτισμικής ετερότητας. Σ αυτή την κατεύθυνση υποθέτουμε πως η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών είναι επαρκής και συνεχής για την προκειμένου να πραγματώνονται οι παραπάνω υποθέσεις. 3. Μεθοδολογία της έρευνας. 3.1 Το δείγμα της έρευνας Στην παρούσα έρευνα, πληθυσμό στόχο αποτέλεσαν εκπαιδευτικοί της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η δειγματοληψία ήταν τυχαία καθώς εξασφαλίζει με βάση τον νόμο των πιθανοτήτων, την επιλογή αντιπροσωπευτικού δείγματος. Πιο συγκεκριμένα το δείγμα αποτέλεσαν πενήντα εκπαιδευτικοί από διάφορα δημοτικά σχολεία των Νομών Αττικής και Θεσσαλονίκης. 3.2 Μέθοδος συλλογής δεδομένων Το είδος της έρευνας που πραγματοποιήθηκε ήταν ποσοτική με την τεχνική του ερωτηματολογίου. Το είδος των ερωτήσεων που χρησιμοποιήσαμε ήταν ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής κλειστές. Στους εκπαιδευτικούς για κάθε ερώτηση δίνονταν έξι εναλλακτικές απαντήσεις σύμφωνα με την κλίμακα Likert. 3.3 Τρόπος ανάλυσης και επεξεργασίας των δεδομένων Για την επεξεργασία και την στατιστική ανάλυση των πληροφοριών που συγκεντρώθηκαν χρησιμοποιήθηκε η ποσοτική ανάλυση δεδομένων. Εφαρμόστηκε το στατιστικό πακέτο SPSS 18 και έγινε χρήση μεθόδων περιγραφικής και επαγωγικής στατιστικής. Τα δεδομένα κωδικοποιήθηκαν και καταχωρήθηκαν σ ένα αρχείο δεδομένων για να είναι εφικτή η στατιστική του επεξεργασία με την χρήση του SPSS. Μετά τον έλεγχο για την ακρίβεια των δεδομένων αρχίζει η ανάλυση των δεδομένων. Ακολουθεί η συγκέντρωση των αποτελεσμάτων σε μορφή κειμένου και πινάκων των σημαντικών πορισμάτων της έρευνας. 4. Παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα της έρευνας όπως αυτά διαφαίνονται με την στατιστική επεξεργασία των απαντήσεων στο ερωτηματολόγιο. Όπως φαίνεται στον πίνακα 1, στην ερώτηση «Σε ποιο βαθμό πιστεύετε πως η διαθεματική προσέγγιση στο γνωστικό αντικείμενο της Γλώσσας, εμπεριέχει στοιχεία διαπολιτισμικότητας» το 2% των εκπαιδευτικών απάντησε «καθόλου», το 6% «ελάχιστα» και το 32% «λίγο». Το 26% απάντησε «αρκετά», το 26% «πολύ» και το 8% «πάρα πολύ». Συνοψίζοντας, το 40% των ερωτηθέντων θεωρεί πως η διαθεματική διαπολιτισμική προσέγγιση της Γλώσσας είναι από καθόλου έως λίγο, ενώ μόλις το 34% υποστηρίζει πως είναι «πολύ» ή «πάρα πολύ», το οποίο αποτελεί και το επιθυμητό αποτέλεσμα που αναμένουμε για μια πραγματικά διαπολιτισμική εκπαίδευση. - 19 -
14ο Διεθνές Συνέδριο - Βόλος, 13-15 Μαΐου 2011 Πίνακας 1: Η αντίληψη των εκπαιδευτικών για το βαθμό διαπολιτισμικής διαθεματικής προσέγγισης στο γνωστικό αντικείμενο της Γλώσσας σε % Διαθεματική διαπολιτισμική προσέγγιση Γλώσσας Καθόλου Ελάχιστα Λίγο Αρκετά Πολύ Πάρα Πολύ Σύνολο Αντίληψη εκπαιδευτικών 2 6 32 26 26 8 100 Όπως φαίνεται στον πίνακα 2, στην ερώτηση «Σε ποιο βαθμό πιστεύετε πως η διαθεματική προσέγγιση στο γνωστικό αντικείμενο της Ιστορίας, εμπεριέχει στοιχεία διαπολιτισμικότητας», το 8% των εκπαιδευτικών απάντησε «καθόλου», το 24% «ελάχιστα» και το 28% «λίγο». Το 26% απάντησε «αρκετά», το 12% «πολύ» και το 2% «πάρα πολύ». Συνοψίζοντας, το εξαιρετικά μεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων, το 60% θεωρεί πως η διαθεματική διαπολιτισμική προσέγγιση της Ιστορίας είναι από καθόλου έως λίγο, ενώ στον αντίποδα, μόλις το 14% υποστηρίζει πως είναι «πολύ» ή «πάρα πολύ». Αυτό δείχνει την μονοδιάστατη και μονόπλευρη αντιμετώπιση σημαντικών ιστορικών γεγονότων. Πίνακας 2: Η αντίληψη των εκπαιδευτικών για το βαθμό διαπολιτισμικής διαθεματικής προσέγγισης στο γνωστικό αντικείμενο της Ιστορίας σε % Διαθεματική διαπολιτισμική προσέγγιση Ιστορίας Καθόλου Ελάχιστα Λίγο Αρκετά Πολύ Πάρα Πολύ Σύνολο Αντίληψη εκπαιδευτικών 8 24 28 26 12 2 100 Όπως φαίνεται στον πίνακα 3, στην ερώτηση «Σε ποιο βαθμό πιστεύετε πως η διαθεματική προσέγγιση στο γνωστικό αντικείμενο της Λογοτεχνίας, εμπεριέχει στοιχεία διαπολιτισμικότητας», το 12% των εκπαιδευτικών απάντησε «ελάχιστα» και το 28% «λίγο». Το 38% απάντησε «αρκετά», το 18% «πολύ» και το 4% «πάρα πολύ». Συνοψίζοντας, το 40% των ερωτηθέντων θεωρεί πως η διαθεματική διαπολιτισμική προσέγγιση της Λογοτεχνίας είναι από καθόλου έως λίγο, ενώ το 22% υποστηρίζει πως είναι «πολύ» ή «πάρα πολύ». Γενικότερα παρατηρείται μια ισορροπία, καθώς κανείς εκπαιδευτικός δεν απάντησε «καθόλου», ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό κράτησε μια μετριοπαθή στάση απαντώντας «αρκετά». - 20 -