ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Δομή απασχόλησης και Σταδιοδρομίας «Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική και η σύνδεσή της με την αγορά εργασίας» Α. Κανελλοπούλου & Ι. Σωτηροπούλου 1
«Η Ευρώπη που οικοδομούμε δεν είναι μόνο η Ευρώπη του ευρώ, των τραπεζών και της οικονομίας πρέπει επίσης να αποτελεί την Ευρώπη της γνώσης» Διακήρυξη της Σορβόννης (1998) 2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μελέτη του διεθνούς περιβάλλοντος απασχόλησης και σταδιοδρομίας είναι εξίσου σημαντική αυτή του εθνικού. Πόσο μάλλον όταν οι διεθνείς συμφωνίες και ευρωπαϊκή νομοθεσία διαμορφώνουν εθνικές νομοθεσίες και πολιτικές αποφάσεις. Στις σύγχρονες «παγκοσμιοποιημένες» κοινωνίες η εκπαίδευση αποτελεί όλο και περισσότερο αντικείμενο διεθνών συνεργασιών. Ως εκ τούτου, η μελέτη των διεθνών εκπαιδευτικών εξελίξεων, μπορεί να συμβάλλει στην ανάλυση εκπαιδευτικών ζητημάτων και των προεκτάσεών τους που εμπίπτουν σε εθνικό επίπεδο. Η ανώτατη εκπαίδευση αναγνωρίζεται σαν τον κυρίαρχο φορέα εφαρμογής αναπτυξιακών πολιτικών σε όλες τις χώρες που είναι μέλη της ΕΕ. Γιατί η συμπληρωματικότητα μεταξύ εκπαίδευσης και άλλων τομέων πολιτικής, όπως αυτός της έρευνας, της απασχόλησης και της μακροοικονομίας, συνιστούν βασικές προϋποθέσεις για την επίτευξη των στόχων ανάπτυξης της Ευρώπης. Τα πανεπιστήμια ως φορείς εκπαίδευσης, έρευνας και καινοτομίας είναι στο επίκεντρο των αποφάσεων των Ευρωπαϊκών Συμβουλίων. Με την Διακήρυξη της Μπολόνια εκκινείται μια καθοριστικής σημασίας για την Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική διαδικασία που σκοπός της είναι να ενώσει τον ευρωπαϊκό ακαδημαϊκό χώρο και τα μετρήσιμα αποτελέσματα αυτού (πτυχία) μέσα από εργαλεία μετάφρασης και αντιστοίχισης προσόντων των αποφοίτων του. Από τη Στρατηγική της Λισσαβόνας και έπειτα τα δεκαετή αναπτυξιακά πλάνα της Ευρώπης περιλαμβάνουν και σε μικρότερη κλίμακα πλάνα για την εκπαίδευση και κατάρτιση σε βάθος δεκαετίας, καταδεικνύοντας έτσι την σημασία της εκπαίδευσης για τον δρόμο προς την ανάπτυξη. Τα κράτη υιοθετούν κοινές πια πολιτικές στην εκπαίδευση και στη σύνδεσή της με την αγορά εργασίας, με την αρωγή των οργάνων της ΕΕ. Στόχος αυτής της αναφοράς είναι παρουσιάσει τις σημαντικότερες εξελίξεις στο χώρο της ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής και τις εφαρμογές τους στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Δεν αποβλέπει στο να εξαντλήσει την ευρύτητα των μεταρρυθμίσεων στην εκπαίδευση, αλλά να τοποθετήσει στον παγκόσμιο χάρτη τις τάσεις και τις πολιτικές στην ελληνική εκπαίδευση. 3
Εισαγωγή Η Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική (ΕΠΠ) είναι εγγενώς συνδεδεμένη με το όραμα μιας ενοποιημένης και αλληλέγγυας, αλλά ταυτόχρονα ανταγωνιστικής Ευρώπης η οποία αναπτύσσεται σταθερά ακολουθώντας οικονομικούς κανόνες και ρυθμούς της παγκόσμιας αγοράς, και ως εκ τούτου συμπορεύεται και συντάσσεται με την εν γένει πολιτική θεσμοθέτηση της ΕΕ. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πέρασε και περνάει μέσα από διεθνείς συμφωνίες και συνθήκες. Γίνεται μια σύντομη αναφορά στις πιο σημαντικές για την ίδρυση της ΕΕ με τη σημερινή της μορφή: α) Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992). Η «Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση» (ΣΕΕ), θεωρείται ιδρυτική της ΕΕ ως σύγχρονος θεσμός με κοινή πολιτική και συνδεδεμένη οικονομική ανάπτυξη. Η ΕΟΚ γίνεται Ευρωπαϊκή Κοινότητα, εγκαινιάζεται η ΟΝΕ, ορίζεται η κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας καθώς και η συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις. Από τη συνθήκη του Μάαστριχ (ΣΕΕ), απέκτησαν νομικά θεμέλια οι τομείς παιδείας και επαγγελματικής κατάρτισης. β) Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997). Η «Συνθήκη περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας» (ΣΙΕΚ) τροποποιεί κάποιες διατάξεις της ΣΕΕ, και ορισμένες πράξεις κυρίως με τη δημιουργία μιας κοινοτικής πολιτικής για την απασχόληση, τη μεταρρύθμιση της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας. γ) Συνθήκη της Λισσαβόνας (2007). Με τη συνθήκη αυτή επικυρώνονται κάποιες αλλαγές σε προηγούμενες διατάξεις της ΕΕ. Γίνεται πράξη η «Ένωση χωρίς Σύνορα», αφού εξασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών κρατών μελών της ΕΕ και μαζί επιτρέπεται η ελεύθερη διακίνηση ιδεών και τεχνολογικών επιτευγμάτων. Συντονίζονται οι εθνικές οικονομικές πολιτικές και οι πολιτικές τους στον τομέα της απασχόλησης, και η Ένωση θεσπίζει μέτρα για να υποστηρίζει και να διασφαλίζει τον συντονισμό των πολιτικών αυτών. Η εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΕΕΠ) Κατανοώντας το δύσκολο εγχείρημα της παρουσίασης μιας πολιτικής η οποία αναφέρεται σε μια σύνθεση πολύπλοκων και συνεχώς ανανεωμένων αποφάσεων, οδηγιών, διαδικασιών και στρατηγικών σχεδιασμών, υιοθετήσαμε από την βιβλιογραφία ένα σκεπτικό περιοδολόγησης με βάση τις χρονολογίες, οι οποίες ορίζουν τις σημαντικότερες τομές στη διαδικασία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, και κατ επέκταση στο πεδίο της εκπαιδευτικής πολιτικής (Σταμέλος & Βασιλόπουλος, 2004; Γκόβαρης & Ρουσσάκης, 2008). Οι περίοδοι διαμόρφωσης μιας ΕΕΠ είναι: 1957-1976, 1976-4
1992, 1993 2000, 2000 - σήμερα). Ακολουθεί μια συνοπτική περιγραφή των στόχων και των επιτευγμάτων κάθε περιόδου. α) Περίοδος 1957 1976. Το ενδιαφέρον της ΕΕ εστιάζεται περισσότερο στην επαγγελματική κατάρτιση παρά στην εκπαίδευση, και ιδιαίτερα στην αρχή αυτής, επενδύοντας στη δυναμική της νεολαίας ως μοχλός κοινωνικής ολοκλήρωσης της Ευρωπαϊκής Ιδέας. Το 1975 ιδρύεται σαν όργανο κοινοτικής πολιτικής για την επαγγελματική κατάρτιση, το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης (CEDEFOP). β) Περίοδος 1976 1992. Στην δεύτερη περίοδο ορίζονται οι άξονες μιας κοινής εκπαιδευτικής πολιτικής, και εμφανίζεται η έννοια της «Ευρωπαϊκής Διάστασης της Εκπαίδευσης» (Τσαούσης, 2000). Σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν τα Α και Β Κοινοτικά Προγράμματα Δράσης για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, καθώς και λοιπές πρωτοβουλίες και προγράμματα (π.χ. Erasmus, COMMET, LINGUA, Eurydice κλπ), που είχαν σκοπό τη διεθνή συνεργασία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, ενίσχυση διδασκαλίας ευρωπαϊκών γλωσσών σε πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τη συνεργασία και ανταλλαγή στοιχείων σε επίπεδο πολιτικής, εκπαίδευσης και πολιτισμού μεταξύ των κρατών μελών κ.α. γ) Περίοδος 1992 2000. Η τρίτη περίοδος εγκαινιάζεται με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, η οποία μεταξύ άλλων προσδίδει στην εκπαίδευση επίσημο ρόλο άσκησης πολιτικής προς την ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η χρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Κοινό Ταμείο ενισχύει κυρίως προγράμματα κινητικότητας, μεταξύ των πανεπιστημίων, ή προγράμματα για τη σύνδεση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και αγοράς εργασίας. Ιστορική στιγμή στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού χώρου της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι η Διακήρυξη της Μπολόνια (1999), η οποία επιχειρεί την ουσιαστική σύνδεση των πτυχίων σε ένα σύστημα «μετάφρασης» πτυχίων και βαθμών. Εφαρμόζεται η αρχή της επικουρικότητας, προωθώντας συνεργασίες μεταξύ των κρατών μελών στην υλοποίηση προγραμμάτων. δ) Περίοδος 2000 2010. Η περίοδος αυτή σφραγίζεται από ακόμα μια ιστορική συμφωνία μεταξύ Ευρωπαϊκών χωρών, την «Στρατηγική της Λισσαβόνας» (2000), που θεωρείται η σημαντικότερη απόφαση στην ιστορία της ΕΕ για την εκπαίδευση (Σιάκαρης, 2006). Στόχος του ήταν να γίνει η Ευρώπη «η ανταγωνιστικότερη και δυνατότερη οικονομία της γνώσης για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή». Η διαμόρφωση ενός τέτοιου τύπου οικονομίας απαιτεί προσαρμογή στις εξελίξεις της κοινωνίας της 5
πληροφορίας, ανάγκη η οποία ως επί το πλείστον οφείλει να καλύψει η εκπαίδευση. Γιατί η εκπαίδευση είναι αυτή που θα εφοδιάσει με υψηλού επιπέδου ακαδημαϊκή και τεχνική κατάρτιση τα άτομα που εισέρχονται στην αγορά εργασίας. Στα πλαίσια της Στρατηγικής της Λισσαβόνας, αποφασίστηκε και υλοποιήθηκε το πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010», το οποίο είχε τρεις βασικούς στόχους: (α) την βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης στην ΕΕ, (β) τη διευκόλυνση της πρόσβασης στα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης, και (γ) τη διεύρυνση των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης στην ευρύτερη αγορά εργασίας και στην έρευνα. Η Δήλωση της Κοπεγχάγης (2002) ήρθε να προωθήσει εκ νέου την ΕΕΠ και μέσω αυτής δρομολογήθηκαν δράσεις που αποσκοπούν στη συγκρότηση ενός ενιαίου πλαισίου για τη διαφάνεια των προσόντων και ικανοτήτων, και τη μεταφορά ακαδημαϊκών μονάδων. Η περίοδος που διανύουμε (2010-2020) χαρακτηρίζεται από εφαρμογή των προηγούμενων βημάτων στην εκπαίδευση και την εφαρμογή του νέου Στρατηγικού πλαισίου «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2020». Το νέο στρατηγικό πλαίσιο παρουσιάζει το όραμα της Ευρώπης για την εκπαιδευτική πολιτική ως το 2020. Σημαντικός στόχος που πρέπει να επιτευχθεί στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα είναι η ολοκλήρωση της αντιστοίχισης και της μετάφρασης πτυχίων. Στην ενότητα που ακολουθεί θα σταθούμε στις πιο σημαντικές από τις αποφάσεις που διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν την Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική. Διακήρυξη της Μπολόνια (1999) Με τη Διακήρυξη της Μπολόνια (1999) έγινε μια ουσιαστική μεταρρύθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Είχε προηγηθεί το 1998 η Διακήρυξη της Σορβόννης, την οποία υπέγραψαν η Γαλλία, η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ιταλία. Η Διακήρυξη περιγράφει την εκκίνηση μιας διαδικασίας - «Διαδικασία της Μπολόνια» - για την εναρμόνιση των πτυχίων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ο απώτερος σκοπός της, ήταν η επίτευξη της συγκρισιμότητας και της αμοιβαίας αναγνώρισης των πανεπιστημιακών πτυχίων, ειδομένα ως προϋπόθεση για την ανεμπόδιστη κινητικότητα του ανθρώπινου δυναμικού των ευρωπαϊκών και των συνεργαζόμενων χωρών. Αρχικά την Διακήρυξη υπέγραψαν 29 χώρες μέλη και μέχρι το 2010 την είχαν προσυπογράψει 47 χώρες μέλη καθώς και άλλα σωματεία ή φορείς που συμμετείχαν στη διαμόρφωση της συμφωνίας (Σαρρίδου, 2011). Η εν λόγω Διαδικασία αποσκοπεί στην εισαγωγή ενός συστήματος ακαδημαϊκών τίτλων που είναι εύκολα αναγνωρίσιμοι και συγκρίσιμοι, στην προώθηση της κινητικότητας των 6
σπουδαστών, των διδασκόντων και των ερευνητών, στην εξασφάλιση υψηλής ποιότητας διδασκαλίας και στην ενσωμάτωση της ευρωπαϊκής διάστασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Οι βασικοί άξονες πάνω στην οποία αρχικά συμφώνησαν τα κράτη μέλη ήταν: - Εισαγωγή ενός συστήματος αναγνωρίσιμων και συγκρίσιμων πτυχίων - Θεσμοθέτηση μίας ενιαίας δομής της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης με δύο κύκλους σπουδών: Bachelor και Master με ενδεικτική διάρκεια 3 + 2 έτη σπουδών - Εισαγωγή ενός ευρωπαϊκού συστήματος μεταφοράς διδακτικών μονάδων (ECTS) (για να διευκολύνεται η μεταφορά μονάδων γνώσης από το ένα ίδρυμα στο άλλο) - Κατάργηση των εμποδίων της κινητικότητας φοιτητών και ερευνητικού προσωπικού - Ευρωπαϊκή συνεργασία στη βελτίωση της ποιότητας στην εκπαίδευση - Ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής διάστασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση Η Διαδικασία προέβλεπε τακτικές συναντήσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (ανά δύο έτη), με τους Υπουργούς Παιδείας όλων των κρατών μελών, καθώς και με εκπροσώπους οργανισμών/συλλόγων που λειτουργούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο (π.χ. Ευρωπαϊκός Σύλλογος Φοιτητών (ESU), Σύλλογος Πανεπιστημίων Ευρωπής (EUA), Ευρωπαϊκός Σύλλογος Σωματείων Εργαζομένων (UNICE) κ.α.). Οι συναντήσεις αυτές έχουν χαρακτήρα αξιολόγησης και καταγραφής της προόδου των διατάξεων της Μπολόνια ανά διετία από τους αρμόδιους υπουργούς για θέματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης προς επικύρωση και διεύρυνση ή θέσπιση νέων προτεραιοτήτων στα συμφωνημένα μέτρα της Διακήρυξης. 1. Πράγα (2001). Στη συνάντηση αυτή διευρύνθηκαν οι στόχοι της Μπολόνια προσθέτοντας τρεις επιπλέον: (α) την ενίσχυση της Δια Βίου Μάθησης, (β) την ενίσχυση της εκπαίδευσης ως μοχλό οικονομικής ανταγωνιστικότητας, και (γ) την προώθηση της συμμετοχής των φοιτητών στη διαδικασία διαμόρφωσης του Ευρωπαϊκού Χώρου Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (ΕΧΤΕ) και της ελκυστικότητας του ΕΧΤΕ στην ευρωπαϊκή αλλά και διεθνή αγορά. 2. Βερολίνο (2003). Οι αρμόδιοι υπουργοί για θέματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ανακοίνωσαν ότι οι διδακτορικές σπουδές και οι συνέργιες μεταξύ του Ευρωπαϊκού Χώρου Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (EXTE) και του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας (EXE) εντάσσονται στη διαδικασία της Μπολόνια. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην κινητικότητα σε επίπεδο διδακτορικών και μεταδιδακτορικών σπουδών και στην προώθηση των διατομεακών προγραμμάτων σπουδών, έτσι ώστε να ενισχυθεί η συνεργασία των ιδρυμάτων και η κατάρτιση των νέων ερευνητών. 7
3. Μπέργκεν (2005). Στη συνάντηση αυτή έγινε μια πρώτη αξιολόγηση των στόχων που είχαν επιτευχθεί, αλλά και θέσπιση νέων σχετικά με τη διασφάλιση ποιότητας, την εφαρμογή εθνικών πλαισίων προσόντων, την έκδοση και την αναγνώριση τριών κοινών τίτλων (BA, MSc, Phd), και τη δημιουργία ευέλικτων προγραμμάτων σπουδών εντός της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. 4. Λονδίνο (2007). Στη συνάντηση του Λονδίνου έγινε αξιολόγηση της σημαντικής προόδου των τελευταίων ετών, και δόθηκε εκ νέου έμφαση στην κινητικότητα των σπουδαστών, στην κοινωνική διάσταση της εκπαίδευσης και στην διερεύνηση τρόπων για τη βελτίωση της απασχολησιμότητας των αποφοίτων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. 5. Λουβαίν (2009). Μια δεκαετία μετά την εκκίνηση της Διαδικασίας της Μπολόνια και έπειτα από αναθεώρηση των στόχων της, μπαίνουν τα θεμέλια για τη χάραξη της πολιτικής της νέας δεκαετίας (2010-2020). Τέθηκαν οι ακόλουθες προτεραιότητες: (α) παροχή ισότιμων ευκαιριών σε ποιοτική εκπαίδευση (κατάργηση ορίων για μειονεκτούσες ομάδες φοιτητών), (β) αύξηση της συμμετοχής των ενηλίκων εργαζομένων στα προγράμματα Δια Βίου Μάθησης και της προσβασιμότητας σε αυτήν από χώρους εκτός τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, (γ) αναβάθμιση των επαγγελματικών προσόντων με στόχο την εξειδίκευση και (δ) αναβάθμιση των υπηρεσιών που στηρίζουν την επαγγελματική σταδιοδρομία και καθοδήγηση, και τη σύνδεση έρευνας και καινοτομίας με την εκπαίδευση. 6. Βιέννη (2010). Στη συνάντηση αυτή σηματοδοτείται η έναρξη του Ευρωπαϊκού Χώρου Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (ΕΧΤΕ) όπως προέκυψε από την Μπολόνια, αναδεικνύοντας αυτή τη Διαδικασία σε μοναδική μορφή σύμπραξης ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων και φορέων εκπαίδευσης. Στρατηγική της Λισσαβόνας (2000) Η επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο, με την προώθηση της εργασίας, οικονομικής αναδιαμόρφωσης και κοινωνικής ενσωμάτωσης, ήταν η προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη Λισσαβόνα (23 & 24 Μαρτίου 2000). Η στρατηγική της Λισσαβόνας (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2000) υπογραμμίζει πως στόχος είναι «να γίνει η Ευρώπη η πιο ανταγωνιστική, και βασισμένη στη γνώση, οικονομία του κόσμου, ικανή να διατηρήσει την οικονομική της ανάπτυξη». 8
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο συνέταξε αυτή την ατζέντα στην προσπάθεια του να ενισχύσει τους τρεις πόλους του τριγώνου της γνώσης: εκπαίδευση, έρευνα και καινοτομία. Τα πανεπιστήμια είναι οι άμεσοι αποδέκτες των διατάξεων της ατζέντας, αφού είναι και φορείς της εκπαίδευσης, της έρευνας και της καινοτομίας. Τα άτομα που εισέρχονται ή θα εισέρθουν στην αγορά εργασίας πρέπει να είναι εφοδιασμένα με υψηλού επιπέδου εκπαίδευση και κατάρτιση. Ως εκ τούτου, η αύξηση και η βελτίωση των επενδύσεων για τον εκσυγχρονισμό και την ποιότητα των πανεπιστημίων είναι επένδυση στο μέλλον της Ευρώπης και των Ευρωπαίων. Το 2000 στη Λισαβόνα το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο κατέθεσε ένα Στρατηγικό σχέδιο για την ενίσχυση: (α) της απασχόλησης, (β) της οικονομικής μεταρρύθμισης, και (γ) της ευρωπαϊκής οικονομικής συνοχής στο πλαίσιο μιας οικονομίας βασισμένης στη γνώση. Οι επιμέρους στόχοι της Στρατηγικής της Λισσαβόνας είναι οι εξής: 1. Η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού χώρου γνώσεων 2. Η ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής περιοχής έρευνας και καινοτομίας 3. Η δημιουργία ενός περιβάλλοντος φιλικού για τις νέες και καινοτόμες επιχειρήσεις 4. Οικονομικές μεταρρυθμίσεις για την ολοκλήρωση και την αποτελεσματικότητα της εσωτερικής αγοράς 5. Η δημιουργία αποτελεσματικών και ολοκληρωμένων χρηματοοικονομικών αγορών 6. Η εφαρμογή υγιών μακροοικονομικών πολιτικών 7. Η έμφαση στην εκπαίδευση και την κατάρτιση, για την ανταπόκριση στις νέες συνθήκες της κοινωνίας της γνώσης 8. Η δημιουργία περισσότερων και καλύτερων θέσεων εργασίας 9. Ο εκσυγχρονισμός των συστημάτων κοινωνικής πολιτικής 10. Η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και η εξάλειψη του κοινωνικού αποκλεισμού Ένα χρόνο αργότερα (2001) το Συμβούλιο των υπουργών παιδείας και η Επιτροπή αποφάσισαν ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσεων μέχρι το 2010 (ΕΚ 2010) το οποίο διέπεται από την αρχή τςη δια βίου μάθησης. Βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης στην ΕΕ. Διευκόλυνση της πρόσβασης όλων στα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης. Ανοικτά συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης στον ευρύτερο κόσμο. Διακήρυξη της Κοπεγχάγης (2002) Η Διακήρυξη της Κοπεγχάγης (2002) είναι μια ειδικής θεματολογίας σύμπραξη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου με τις χώρες μέλη της ΕΕ, που ενισχύει τα συμφωνηθέντα στη Μπολόνια και τη 9
Λισσαβόνα και αποσκοπεί στη βελτίωση της ποιότητας και της ελκυστικότητας της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (ΕΕΚ). Στοχεύει στην ανάπτυξη κοινών ευρωπαϊκών πλαισίων και εργαλείων που αυξάνουν τη διαφάνεια και την ποιότητα των ικανοτήτων και προσόντων, και στη διευκόλυνση της κινητικότητας, με εργαλεία την ευρωπαϊκή διάσταση στον τομέα της ΕΕΚ, την συμβουλευτική και τον προσανατολισμό σχετικά με ΕΕΚ, την αναγνώριση και επικύρωση ικανοτήτων και προσόντων κ.α. Η διαδικασία της Κοπεγχάγης διευρύνθηκε αλλά και διευκρινίστηκε από έναν αριθμό τακτικών συναντήσεων μεταξύ φορέων εκπαίδευσης και ΕΕ. 1. Μάαστριχτ (2004). Στην πρώτη συνάντηση τέθηκε το ζήτημα της χρηματοδότησης αυτής της δράσης. Προτάθηκε αύξηση της δημόσιας και ιδιωτικής επένδυσης στους τομείς εκπαίδευσης και κατάρτισης, χρήση ευρωπαϊκών ταμείων (ΕΚΤ) για την υποστήριξη και ανάπτυξη της ΕΕΚ, ανάπτυξη ανοικτών προσεγγίσεων μάθησης, ανάπτυξη πρόσφορων μαθησιακών περιβαλλόντων τόσο στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όσο και στο χώρο εργασίας, και δια βίου μάθηση των διδασκόντων και των εκπαιδευτών στο πλαίσιο της ΕΕΚ. 2. Ελσίνκι (2006). Στη δεύτερη συνάντηση εγκρίθηκαν κάποια κοινά εργαλεία μετάφρασης προσόντων: α) το ενιαίο πλαίσιο «Europass» για το ευρωπαϊκό πλαίσιο επαγγελματικών προσόντων, β) το ευρωπαϊκό σύστημα πιστωτικών μονάδων για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση (ECVET), και γ) το ευρωπαϊκό πλαίσιο αναφοράς για τη διασφάλιση της ποιότητας στην ΕΕΚ (ENQA). 3. Μπορντό (2008). Έμφαση δόθηκε στην δημιουργία καλύτερης σύνδεσης μεταξύ ΕΕΚ και της αγοράς εργασίας και προτάθηκαν επιχειρησιακά (συγχρηματοδοτούμενα) προγράμματα εθνικής και ευρωπαϊκής εμβέλειας. 4. Μπριζ (2010). αναγνωρίστηκε η ανάγκη μιας εξατομικευμένη κατάρτισης εφαρμόσιμη σε μια κοινωνία που γηράσκει, προσαρμοσμένη στην εξέλιξη της αγοράς εργασίας και στην ανίχνευση αναδυόμενων τομέων και δεξιοτήτων. ΕΕΠ και Συντονισμός δράσεων Εκπαίδευση Οι ανωτέρω συμφωνηθείσες διατάξεις έχουν άμεσο αντίκτυπο στην διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής καθώς τα ακαδημαϊκά ιδρύματα είναι αυτά που πρέπει να προετοιμάσουν τους νέους εργαζομένους και Ευρωπαϊους πολίτες να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις των καιρών, όπως είναι η κοινωνικο-οικονομική διεθνοποίηση, η πρόοδος της τεχνολογίας και η μετακίνηση πληθυσμών εντός 10
και εκτός ευρωπαϊκών συνόρων (Kumar, 2005). Σε αυτό το πλαίσιο η Δια Βίου Μάθηση μοιάζει να είναι η μόνη διέξοδος στα αυξανόμενα ποσοστά ανεργίας και στην παρακολούθηση της προόδου της τεχνολογίας (Psacharopoulos & Patrinos 2002). Είναι σαφές πως αυτές οι συμφωνίες εκκινούν για την ΕΕ ένα νέο πεδίο συνεργασίας σε εκπαιδευτικά θέματα, που βαθμιαία οδηγεί σε έναν «Ευρωπαϊκό χώρο εκπαίδευσης» (Hingel, 2001) και πρακτικά εφαρμόζει την αρχή της «επικουρικότητας» όπως δηλώθηκε στην Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992) (Panitsidou & Papastamatis, 2009). Οι αποφάσεις της ΕΕ τονίζουν τη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας με τη δημιουργία ίσων ευκαιριών πρόσβασης όλων των πολιτών στην κοινωνία, άρα και στην ενιαία οργάνωση των σπουδών και των συστημάτων της εκπαίδευσης και της κατάρτισης όλων των χωρών μελών (Κελπανίδης, 2009). Ευρωπαϊκή Διάσταση Ήδη από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, τονίστηκε η ανάπτυξη της ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση, είτε μέσω συνεργασιών σε προγράμματα σπουδών, σε ερευνητικά έργα, σε μετακινήσεις φοιτητών, είτε ουσιαστικά μέσω προγραμμάτων σπουδών (εκμάθηση γλωσσών, πολιτισμού και ιστορίας ευρωπαϊκών κρατών). Αρκετά ΑΕΙ προάγουν τη διεθνοποίηση των προγραμμάτων σπουδών τους ή τη δημιουργία διακρατικών προγραμμάτων σπουδών (Μεταπτυχιακά) είναι αποδεικτικά στοιχεία μιας ενωμένης προσπάθειας για εφαρμογή των συμφωνηθέντων στην διαδικασία της Μπολόνια στόχων (Σταμέλος & Βασιλόπουλος, 2004). Ακόμα, την τελευταία δεκαετία παρατηρείται η εισαγωγή προγραμμάτων σπουδών ή μαθημάτων, στα ελληνικά ακαδημαϊκά ιδρύματα, που αφορούν την ευρωπαϊκή διάσταση, με σκοπό να διαδοθούν οι αρχές της ΕΕ και να ανακαλυφθούν οι κοινές συνισταμένες σε κοινωνικό ιστορικό πολιτιστικό επίπεδο όλων των Ευρωπαϊκών λαών (Panitsidou & Papastamatis, 2009). Στο πλαίσιο εισαγωγής ευρωπαϊκών σπουδών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο ΕΑΠ εισήγαγε το πρόγραμμα σπουδών «Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό». Σκοπός του προγράμματος είναι η προσφορά γνώσεων γύρω από την εξέλιξη της Ευρώπης και του Πολιτισμού της, δηλαδή, συνολική και ολοκληρωμένη γνώση του ευρωπαϊκού πεδίου και της κουλτούρας του. Η εισαγωγή του προγράμματος αυτού αποτελεί πρωτοτυπία του ΕΑΠ, καθώς είναι το πρώτο πρόγραμμα ευρωπαϊκών σπουδών που παρέχεται σε πτυχιακό επίπεδο στην Ανώτατη 11
Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και συμβάλλει αποφασιστικά στον εκσυγχρονισμό και στην ανανέωση του περιεχομένου σπουδών της Ανωτάτης Εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Το πρόγραμμα εντάσσεται στις δραστηριότητες της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών και περιλαμβάνει ευρύ συνδυασμό τόσο καθιερωμένων όσο και νέων γνωστικών αντικειμένων και θεμάτων, με σκοπό να προσεγγίζονται τα βασικά συστατικά και οι κεντρικές διαδικασίες που διαμόρφωσαν διαχρονικά αυτό που ονομάζεται Ευρωπαϊκό φαινόμενο. Κεντρικοί στόχοι του προγράμματος είναι: (α) ο εμπλουτισμός των γνώσεων και των δεξιοτήτων των φοιτητών του Προγράμματος, (β) η ανάπτυξη της κριτικής ικανότητάς τους, (γ) η δυνατότητα να κατανοούν τη σημερινή ευρωπαϊκή πραγματικότητα την οποία οι ίδιοι βιώνουν ως πολίτες της Ελλάδας και της Ευρώπης, (δ) η δυνατότητα να αντιλαμβάνονται τη σημασία υπερεθνικών διαδικασιών. Άλλος στόχος είναι η (ε) παρουσίαση της διαδικασίας σχηματισμού της πολυπρισματικής εικόνας του Ευρωπαϊκού φαινομένου και πολιτισμού που καθορίζει και τη σημερινή φυσιογνωμία της Ευρώπης. Προγράμματα Ανταλλαγής και μεταφοράς έρευνας και τεχνογνωσίας Η Συνθήκη του Μάαστριχτ έκανε τα σχέδια για κοινή πολιτική στην ανάπτυξη και την εκπαίδευση εφαρμόσιμα με την ελεύθερη μετακίνηση των φοιτητών και των ερευνητών, μέσω διαφόρων προγραμμάτων (Erasmus, LdV, Comenius κ.α.). Ιδιαίτερο βάρος τέθηκε στη χρηματοδότηση της βασικής και της εφαρμοσμένης έρευνας για την παραγωγή νέας γνώσης και εφαρμογών, και στην ανάπτυξη νέων ψηφιακών τεχνολογιών, της νανοτεχνολογίας και της αεροναυπηγικής. Συνακόλουθα, τονίστηκε ιδιαίτερα η κατάρτιση στις νέες τεχνολογίες και η αποτελεσματική χρήση τους στη διδασκαλία και μάθηση. Επίσης, μεγάλη προτεραιότητα τέθηκε στην οργάνωση ή αναδιοργάνωση σε μεγάλη κλίμακα της δια βίου εκπαίδευσης και μάθησης στις χώρες-μέλη (Keeling, 2006). Ανάπτυξη της Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης Παράλληλα, εστιάζοντας στη στρατηγική της Λισσαβόνας και στη σημασία που δίνεται στο ρόλο των ΤΠΕ, θεσπίστηκε το πρόγραμμα e-learning (2004-2006). Το πρόγραμμα αυτό αποσκοπούσε στην αποτελεσματική ενσωμάτωση των νέων ΤΠΕ στα ευρωπαϊκά συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης (Γκόβαρης & Ρουσσάκης, 2008). Το πρόγραμμα αυτό στόχευε ειδικότερα: (α) στην προώθηση των μέσων ηλεκτρονικής μάθησης για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, (β) στην προώθηση της ηλεκτρονικής μάθησης εν είδη πλαισίου υλοποίησης του στρατηγικού στόχου της δια βίου μάθησης, (γ) στην αξιοποίηση των ΤΠΕ για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής διάστασης στην 12
εκπαίδευση, (δ) στην υποστήριξη μιας δομημένης συνεργασίας στον τομέα της ηλεκτρονικής μάθησης, μεταξύ των διαφόρων κοινοτικών προγραμμάτων και μεσαίων δράσεων των κρατών μελών. Με την ολοκλήρωση του προγράμματος οι στόχοι του ενσωματώθηκαν στο πρόγραμμα δράσης στον τομέα της Δια Βίου Μάθησης. Ο βασικός στόχος στο νέο πλαίσιο συνίσταται στην ανάπτυξη περιεχομένων, υπηρεσιών, παιδαγωγικών μεθόδων και πρακτικών, οι οποίες βασίζονται στις ΤΠΕ. Η έμφαση που δόθηκε στην Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, έδωσε κίνητρο στα ακαδημαϊκά ιδρύματα να προσφέρουν ελκυστικότερα και περισσότερα βραχυπρόθεσμα προγράμματα σπουδών σε εργαζόμενους κάθε ηλικίας, ενισχύοντας το θεσμό της Δια Βίου Μάθησης. Για το θεσμό της Δια Βίου Μάθησης ειδικότερα έχουν σχεδιαστεί και υλοποιηθεί εθνικά πλαίσια δράσης σύμφωνα με την Στρατηγική της Λισσαβόνας. Εργαλεία μετάφρασης προσόντων. Ο κύριος στόχος της Διαδικασίας της Μπολόνια ήταν να εισάγει ένα σύστημα αξιόπιστης μετάφρασης τίτλων σπουδών μεταξύ των χωρών-μελών της ΕΕ. Τα εργαλεία που αποφασίστηκαν από την αρμόδια επιτροπή για τα εκπαιδευτικά θέματα ήταν τα εξής: (α) το Ευρωπαϊκό Σύστημα Μεταφοράς και Συσσώρευσης Πιστωτικών Μονάδων (ECTS) (β) το Παράρτημα Διπλώματος (DS) (γ) το Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων ( NQF) (α) Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Μεταφοράς και Συσσώρευσης Πιστωτικών Μονάδων (ECTS) αναφέρθηκε στην Διακήρυξη της Μπολόνια το 1999 στα πλαίσια της μεταφοράς πιστωτικών μονάδων ως το «κατάλληλο μέσο προώθησης μιας πιο διαδεδομένης κινητικότητας των φοιτητών» για την αναγνώριση πιστωτικών μονάδων σε ξένους φοιτητές. Αργότερα διευρύνθηκε η χρήση τους, και πλέον οι πιστωτικές μονάδες μπορούν να λαμβάνονται και σε διδακτικά πλαίσια εκτός της ανώτατης εκπαίδευσης, συμπεριλαμβανομένης της δια βίου μάθησης, υπό τον όρο ότι τα εν λόγω πλαίσια θα αναγνωρίζονται από τα πανεπιστήμια υποδοχής (ΕΟΕΟΜΠ, 2012). (β) Το Παράρτημα Διπλώματος (DS), το οποίο αναπτύχθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Συμβούλιο της Ευρώπης και την UNESCO στη δεκαετία του 1990, αποτελεί ένα τυποποιημένο σχέδιο περιέχον περιγραφή του είδους, του επιπέδου, του πλαισίου και της κατάστασης των σπουδών του ατόμου που αναφέρεται στο αρχικό δίπλωμα. Το Ανακοινωθέν του Βερολίνου (2003) επισημαίνει ότι στόχους του Παραρτήματος Διπλώματος είναι η ενδυνάμωση της διαφάνειας στην εκπαίδευση για 13
τη διασφάλιση της απασχόλησης και την ευχερέστερη αναγνώριση των περαιτέρω σπουδών (ΕΟΕΟΜΠ, 2012). (γ) Το τρίτο εργαλείο το οποίο έχει εισαχθεί και αναπτυχθεί στη Διαδικασία της Μπολόνια είναι το Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων (NQF). Είναι ένα εργαλείο δια του οποίου περιγράφονται και εκφράζονται με σαφή τρόπο οι διαφορές μεταξύ προσόντων σε όλους τους κύκλους και επίπεδα σπουδών. Κατά τη διάρκεια της διάσκεψης κορυφής του Bergen το 2005, οι υπουργοί υιοθέτησαν το Πλαίσιο Προσόντων για τον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης και δεσμεύτηκαν για την ανάπτυξη εθνικών πλαισίων προσόντων τα οποία θα πρέπει να αναφέρονται στην δομή των τριών κύκλων και για τη χρήση γενικών περιγραφών με βάση τα μαθησιακά αποτελέσματα, τις ικανότητες και τις πιστωτικές μονάδες. Η υιοθέτηση του Ευρωπαϊκού Πλαισίου Προσόντων Δια Βίου Μάθησης το 2008 από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέδωσε μεγαλύτερη έμφαση στον προσανατολισμό προς τα μαθησιακά αποτελέσματα, τις πιστωτικές μονάδες και το προφίλ των προσόντων. Για καλύτερα αποτελέσματα τα εθνικά πλαίσια προσόντων θα πρέπει να συνδυάζονται απόλυτα με το ECTS και το Παράρτημα Διπλώματος (ΕΟΕΟΜΠ, 2012). Για να καταρτιστεί το Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων και στη συνέχεια να αντιστοιχηθεί με το Ευρωπαϊκό, πρέπει πρώτα να αναλυθούν τα προγράμματα σπουδών ως προς πέντε άξονες (Cedefop, 2011): - Μαθησιακά αποτελέσματα: όσα ο εκπαιδευόμενος γνωρίζει, κατανοεί, και μπορεί να κάνει μετά από την ολοκλήρωση μιας διαδικασίας μάθησης και κατηγοριοποιούνται ως «γνώσεις», «δεξιότητες» και «ικανότητες» - Γνώσεις: το αποτέλεσμα της αφομοίωσης πληροφοριών μέσω της μάθησης. Οι γνώσεις είναι το σώμα θετικών στοιχείων, αρχών, θεωριών και πρακτικών που σχετίζεται με ένα πεδίο εργασίας ή σπουδής. - Δεξιότητες: η ικανότητα εφαρμογής γνώσεων και αξιοποίησης τεχνογνωσίας για την εκπλήρωση εργασιών και την επίλυση προβλημάτων. Οι δεξιότητες περιγράφονται ως νοητικές (χρήση λογικής, διαισθητικής και δημιουργικής σκέψης) και πρακτικές (αφορούν τη χειρωνακτική επιδεξιότητα και τη χρήση μεθόδων, υλικών, εργαλείων και οργάνων). - Ικανότητες: η αποδεδειγμένη επάρκεια στη χρήση γνώσεων, δεξιοτήτων και προσωπικών, κοινωνικών ή/και μεθοδολογικών δυνατοτήτων σε περιστάσεις εργασίας ή σπουδής και στην επαγγελματική ή/και προσωπική ανάπτυξη. - Προσόντα: τα επίσημα αποτελέσματα μιας διαδικασίας αξιολόγησης και επικύρωσης των αναμενόμενων μαθησιακών αποτελεσμάτων μιας διαδικασίας μάθησης. 14
Τα πλαίσια προσόντων εμφανίζονται στην ημερήσια διάταξη της Διαδικασίας της Μπολόνια μεταξύ 2001 και 2003. Τα πλαίσια προσόντων έχουν τη δυνατότητα να καταστήσουν περισσότερο διαφανή τα εκπαιδευτικά συστήματα, παρέχοντας κοινά σημεία αναφοράς για τα επίπεδα προσόντων, ενδυναμώνοντας έτσι τους συσχετισμούς μεταξύ προσόντων και μαθησιακών αποτελεσμάτων. Η κωδικοποίηση των εθνικών πλαισίων προσόντων έπρεπε να έχει ολοκληρωθεί ως το 2010 (Σαρρίδου, 2011). Σύμφωνα με έκθεση του Bologna Follow-up Group, το 2011 η Ελλάδα είχε επιτύχει μόνο τα 3 από τα 10 βήματα υλοποίησης του Πλαισίου Προσόντων. Η Βουλγαρία, η Ελλάδα, το Καζακστάν και η Ουκρανία βρίσκονται στα αρχικά στάδια εφαρμογής και πρέπει ακόμα να συντάξουν την πρόταση μιας δομής εθνικού πλαισίου στήριξης και να συμφωνήσουν επί αυτής. Η βασική έμφαση τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή αφορά σαφώς στην ολοκλήρωση των βημάτων που απαιτούνται για την κατάρτιση του εθνικού πλαισίου προσόντων. Σε πολλές χώρες, πρέπει ακόμα να καταβληθεί σημαντική προσπάθεια και χρειάζεται πολλή εργασία για να υπάρξει πλήρης ανταπόκριση και τήρηση των δεσμεύσεων. Ο ανασχεδιασμός των προγραμμάτων σπουδών και η διασύνδεση τους με τα μαθησιακά αποτελέσματα απαιτεί πολύ χρόνο και σημαντική προσπάθεια, όπως ακριβώς η συμπερίληψη των προσόντων στο πλαίσιο προσόντων και η πραγματοποίηση του τελικού βήματος της αυτόπιστοποίησης. Εν τούτοις, ακόμα και όταν όλα αυτά ολοκληρωθούν, η εργασία δεν θεωρείται ολοκληρωμένη, διότι η πραγματική εφαρμογή των πλαισίων προσόντων εμπεριέχει ακόμα μεγαλύτερες προκλήσεις από την ανάπτυξη των δομών της. Αυτό, θα αποτελέσει ένα από τα μείζονα θέματα που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν οι 47 χώρες του ΕΧΑΕ στο μέλλον (ΕΟΕΟΘΠ, 2011). Απασχόληση Η Ευρωπαϊκή Ένωση και ιδιαίτερα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χρηματοδοτεί σχέδια για την απασχόληση, την κοινωνική προστασία και την κοινωνική ένταξη μέσω διαφόρων προγραμμάτων. Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο συγχρηματοδοτεί σχέδια που σκοπό έχουν να βοηθήσουν τα άτομα να βελτιώσουν τις επαγγελματικές τους δεξιότητες και προοπτικές. Έπειτα από τις προαναφερθείσες αποφάσεις της ΕΕ, τα πανεπιστήμια αναδιοργανώνονται υπολογίζοντας τις επαγγελματικές προοπτικές των προγραμμάτων τους, και την «απασχολησιμότητα» των αποφοίτων τους (Σταμέλος & Βασιλόπουλος, 2004). Τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα ανταποκρίνονται πλέον σε μεγαλύτερο βαθμό στις ανάγκες της αγοράς εργασίας, ενώ τονίζεται η ανάγκη της κατάρτισης εντός των χώρων εργασίας. 15
Στα πλαίσια της Διαδικασίας της Μπολόνια, η «απασχολησιμότητα» γίνεται κατανοητή ως: «η ικανότητα εξεύρεσης αρχικής ουσιαστικής θέσης εργασιακής απασχόλησης, ή η ικανότητα αυτοαπασχόλησης, διατήρησης της θέσης εργασιακής απασχόλησης και η ικανότητα κινητικότητας μέσα στα πλαίσια της αγοράς εργασίας» (Ομάδα Εργασίας για την Απασχολησιμότητα 2009, σελ. 5). Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, ο ρόλος της ανώτατης εκπαίδευσης αφορά στον «εφοδιασμό των φοιτητών με τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τις ικανότητες τις οποίες χρειάζονται στο χώρο εργασίας τους και οι οποίες απαιτούνται από τους εργοδότες, όπως επίσης και η εξασφάλιση ότι όλοι θα έχουν περισσότερες ευκαιρίες διατήρησης ή ανανέωσης των εν λόγω δεξιοτήτων και χαρακτηριστικών γνωρισμάτων σε όλη τη διάρκεια του εργασιακού τους βίου» (Ομάδα Εργασίας για την Απασχολησιμότητα 2009, σελ. 5). Η απασχολησιμότητα υπήρξε ένας από τους βασικούς στόχους της Διαδικασίας της Μπολόνια ήδη από την έναρξη εφαρμογής της, λόγω των εκφρασμένων ανησυχιών για την ανεργία των πτυχιούχων, ενώ σχετιζόταν επίσης και με την ανάδυση μιας Ευρωπαϊκής αγοράς εργασίας (τουλάχιστον στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης). «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010» Στα χρόνια που ακολούθησαν, και ειδικά κατά την περίοδο 2000 2010, υλοποιήθηκαν διάφορα προγράμματα και δράσεις που εξυπηρετούσαν την ανάγκη της σύνδεσης εκπαίδευσης και κατάρτισης με την αγορά εργασίας. Το 2001 η έκθεση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Παιδείας (2001) σχεδίασε ένα δεκαετές πλάνο και όρισε τους στόχους για την Εκπαίδευση και την Κατάρτιση ως το 2010 («Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010»): (α) την βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης στην ΕΕ, (β) τη διευκόλυνση της πρόσβασης στα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης, και (γ) τη διεύρυνση των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης στην ευρύτερη αγορά εργασίας και στην έρευνα. Η Ελλάδα ακολουθώντας τις αρχές του προγράμματος «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010», ίδρυσε τα «Κέντρα Προώθησης Απασχόλησης» (ΚΠΑ) στα κατά τόπους γραφεία ΟΑΕΔ, και το «Παρατηρητήριο Απασχόλησης» (ΠΑΕΠ). Σχετικά με την έμφαση που δόθηκε στο πλαίσιο «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010» για την αντιμετώπιση της ανεργίας γενικά και ειδικά των γυναικών, η Ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε με την εφαρμογή των «Τοπικών σχεδίων δράσης για την Εργασία» (Νόμος 2874/2000). Κατά τη διάρκεια της προγραμματικής περιόδου 2000-2006, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Αρχική Επαγγελματική Κατάρτιση» (ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ) χρηματοδοτήθηκαν σημαντικές πράξεις των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της χώρας (Πανεπιστήμια και ΤΕΙ) για 16
την ανάπτυξη των Γραφείων Διασύνδεσης, την προώθηση της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας και την πρακτική άσκηση των φοιτητών και των σπουδαστών. Βασικό συμπέρασμα που προέκυψε από την εμπειρία υλοποίησης αυτών των πράξεων είναι ότι μεταξύ τους υφίσταται σημαντικός βαθμός συνέργειας και συμπληρωματικότητας, καθόσον και οι τρεις πράξεις ουσιαστικά στοχεύουν στη διασύνδεση και την εξοικείωση των φοιτητών με τον κόσμο της παραγωγικής διαδικασίας, με σκοπό τη βελτίωση των επαγγελματικών προοπτικών των αποφοίτων στην αγορά εργασίας. Με γνώμονα αυτή τη διαπίστωση, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση 2007-2013», χρηματοδοτήθηκαν αντίστοιχες Δράσεις για την περαιτέρω μετεξέλιξη των Γραφείων Διασύνδεσης, την επέκταση της Πρακτικής Άσκησης και την προώθηση της Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας, θέτοντας όμως τον προγραμματισμό και την υλοποίηση των Δράσεων αυτών σε ένα ενιαίο πλαίσιο, με στόχο αφενός τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας και αφετέρου την εξοικονόμηση πόρων για την υλοποίηση των δράσεων σύνδεσης της Ανώτατης Εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας. Στόχοι αυτού του νέου, ενιαίου πλαισίου υλοποίησης των δράσεων ήταν: (α) η μεγιστοποίηση των συνεργειών και η αξιοποίηση οικονομιών κλίμακας, (β) η βελτιστοποίηση του συντονισμού και της διαχείρισης, και (γ) η διεύρυνση και ενίσχυση της δικτύωσης με άλλα Ιδρύματα, την αγορά εργασίας και τους πιστοποιημένους φορείς προώθησης της απασχόλησης. Η βέλτιστη λύση που προέκυψε από την εκτενή δημόσια διαβούλευση με τα Πανεπιστήμια της χώρας για την επίτευξη των ανωτέρω στόχων ήταν η δημιουργία, σε επίπεδο Ιδρύματος, μιας νέας και καινοτόμου δομής, της Δομής Απασχόλησης και Σταδιοδρομίας (ΔΑΣΤΑ), υπό την αιγίδα της οποίας θα συντονίζεται η υλοποίηση των επιμέρους πράξεων, λαμβάνοντας υπόψη την οργανωτική δομή και τις ανάγκες κάθε Ιδρύματος. Η δομή αυτή αποτελεί ενέργεια συνένωσης, μετεξέλιξης και εξορθολογισμού των δομών των Πανεπιστημίων που αφορούν στη σταδιοδρομία των φοιτητών τους και τη σύνδεση των Ιδρυμάτων με την αγορά εργασίας. Ο ρόλος της ΔΑΣΤΑ είναι να συλλαμβάνει το όραμα, να αναπτύσσει τη στρατηγική του κάθε Ιδρύματος για τη σύνδεσή του με την αγορά εργασίας και να μεριμνά για την ανάπτυξη μιας βιώσιμης και συντονισμένης προσέγγισης των επιμέρους δομών και πολιτικών του Ιδρύματος στον τομέα αυτό. Η ΔΑΣΤΑ εισηγείται προς τα αρμόδια όργανα του Ιδρύματος και υλοποιεί τις σχετικές αποφάσεις, σε συνεργασία πάντοτε με τις υπόλοιπες εμπλεκόμενες υπηρεσίες του κάθε Ιδρύματος. 17
Οι δραστηριότητες της ΔΑΣΤΑ απευθύνονται στους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές και τους αποφοίτους. Ο κεντρικός στόχος είναι να προσφέρει στους φοιτητές, με οργανωμένο τρόπο, τη δυνατότητα να γνωρίσουν το περιβάλλον της μελλοντικής τους επαγγελματικής σταδιοδρομίας και, παράλληλα, να αποκτήσουν γνώσεις και δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να διεκδικήσουν με καλύτερους όρους τη θέση τους στον επαγγελματικό στίβο. Υπό το συντονισμό της ΔΑΣΤΑ βρίσκονται οι εξής επιμέρους πράξεις, κάθε μία από τις οποίες έχει τη δική της διοικητική οργάνωση και λειτουργία σύμφωνα με το οργανόγραμμα του κάθε Πανεπιστημίου και την κείμενη νομοθεσία: 1. Γραφείο Διασύνδεσης (ΓΔ) 2. Γραφείο Πρακτικής Άσκησης (ΓΠΑ) 3. Μονάδα Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας (ΜΚΕ) «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2020» Με βάση τα αποτελέσματα του προγράμματος εργασίας «ΕΚ 2010», το 2009 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Παιδείας (2009) σχεδίασε το νέο πρόγραμμα «Εκπαίδευσης και Κατάρτισης 2020» (ΕΚ 2020), τονίζοντας ότι η επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη των στόχων της στρατηγικής «Ευρώπης 2020» με την παροχή ποιοτικών δεξιοτήτων και προσόντων. Ο κύριος στόχος του πλαισίου είναι η στήριξη των κρατών μελών όσον αφορά στην περαιτέρω ανάπτυξη των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισής τους. Αυτά τα συστήματα θα πρέπει να παρέχουν τα μέσα σε όλους τους πολίτες να αναπτύξουν τις ικανότητές τους, καθώς επίσης να διασφαλίζουν βιώσιμη οικονομική ευμάρεια και απασχολησιμότητα. Το πλαίσιο θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη ολόκληρο το φάσμα των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης με την προοπτική της δια βίου μάθησης, καλύπτοντας όλα τα επίπεδα και τα είδη μάθησης (συμπεριλαμβανομένης της μη τυπικής και της άτυπης μάθησης). Οι στρατηγικοί στόχοι του πλαισίου ΕΚ 2020 συνοψίζονται στα κάτωθι σημεία: (α) Υλοποίηση της Δια Βίου Μάθησης και της κινητικότητας. Εκπόνηση Εθνικών Πλαισίων Προσόντων τα οποία βασίζονται σε χρήσιμα αποτελέσματα μάθησης και σύνδεση αυτών με το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Επαγγελματικών Προσόντων. Μεγαλύτερο άνοιγμα προς τη μη τυπική και την άτυπη μάθηση και μεγαλύτερη διαφάνεια και αναγνώριση των μαθησιακών αποτελεσμάτων. (β) Βελτίωση της ποιότητας και της 18
αποτελεσματικότητας της εκπαίδευσης και της κατάρτισης. Αύξηση του επιπέδου των βασικών δεξιοτήτων. Υψηλή αρχική εκπαίδευση των διδασκόντων, συνεχής επαγγελματική ανάπτυξη. Βελτίωση της ηγεσίας και της διοίκησης των ιδρυμάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης και να διαμορφωθούν αποτελεσματικά συστήματα εξασφάλισης ποιότητας. (γ) Προαγωγή της ισοτιμίας, της κοινωνικής συνοχής και της ενεργού συμμετοχής όλων των πολιτών στα κοινά. Υποστηρίζεται η δυνατότητα για όλους, να αποκτούν, να ενημερώνουν και να αναπτύσσουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους, τόσο δεξιότητες σχετιζόμενες με συγκεκριμένη απασχόληση όσο και τις βασικές ικανότητες που απαιτούνται για την απασχολησιμότητά τους. Ανοιχτή εκπαίδευση για όλους χωρίς αποκλεισμούς, διαπολιτισμικές ικανότητες, δημοκρατικές αξίες και να καταπολεμά όλες τις μορφές των διακρίσεων. (γ) Ενίσχυση της καινοτομίας και της δημιουργικότητας καθώς και του επιχειρηματικού πνεύματος, σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης και κατάρτισης. Η δημιουργικότητα και η καινοτομία έχουν ζωτική σημασία για την ανάπτυξη επιχειρήσεων και για τη δυνατότητα της Ευρώπης να αγωνίζεται σε διεθνές επίπεδο. «Ευρώπη 2020» Οι στόχοι αυτοί αποτελούν ισχυρό θεμέλιο για την ευρωπαϊκή συνεργασία στον τομέα της εκπαίδευσης και της κατάρτισης και συμβάλλουν ουσιαστικά στην επίτευξη των γενικότερων στόχων της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Το 2010 η Επιτροπή έθεσε σειρά στόχων που πρέπει να υλοποιηθούν μέχρι το 2020. Στον τομέα της εκπαίδευσης αφορούν οι παρακάτω: (α) η αύξηση του ποσοστού απασχόλησης του πληθυσμού ηλικίας 20 64 ετών σε 75%, (β) η αύξηση του ποσοστού των πτυχιούχων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε 40%, και (γ) η μείωση του ποσοστού των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα τη σχολική εκπαίδευση σε λιγότερο από 10%. Το πρόγραμμα «Ευρώπη 2020» προτείνει κάποιες πρωτοβουλίες που εστιάζουν κυρίως στην εκπαίδευση και κατάρτιση. Αυτές είναι, η πρωτοβουλία «Νεολαία σε κίνηση» που έχει ως στόχο να βοηθήσει τους νέους να επιτύχουν το πλήρες δυναμικό τους από άποψη εκπαίδευσης και κατάρτισης και επομένως να βελτιώσουν τις προοπτικές απασχόλησής τους, και η πρωτοβουλία «Ατζέντα για νέες δεξιότητες και νέες θέσεις απασχόλησης» για την προώθηση των στρατηγικών ευελιξίας και ασφάλειας της κατάρτισης των εργαζομένων και των σπουδαστών. 19
ΣΥΖΗΤΗΣΗ Για να μπορέσει η Ευρώπη να αναπτυχθεί ως κοινωνία της γνώσης και να λειτουργεί ανταγωνιστικά στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας πρέπει να διαθέτει εκπαίδευση και κατάρτιση υψηλού επιπέδου. Κάθε κράτος μέλος της ΕΕ χαράσσει τη δική του εκπαιδευτική πολιτική, αλλά όλα τα κράτη μαζί θέτουν κοινούς στόχους και ανταλλάσσουν βέλτιστες πρακτικές. Επιπλέον, η ΕΕ χρηματοδοτεί προγράμματα τα οποία, μέσα από σπουδές, κατάρτιση ή εθελοντική εργασία σε άλλα κράτη, δίνουν στους Ευρωπαίους πολίτες δυνατότητες να εξελιχθούν προσωπικά και να αξιοποιήσουν το οικονομικό δυναμικό της ΕΕ. Οι διεθνείς συμφωνίες των τελευταίων 15 ετών (με όποιο τρόπο και αν διατυπώθηκαν) έχουν επηρεάσει τον τρόπο που η ΕΕ αντιμετωπίζει τα θέματα γύρω από την Παιδεία και την προώθηση της Απασχολησιμότητας μέσα από την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Οι δράσεις της ΕΕ στον τομέα της Εκπαίδευσης αποσκοπούν κυρίως στο να καταστήσουν τους πολίτες ικανούς να ανταπεξέλθουν στην ανταγωνιστικότητα, την καινοτομία, την κοινωνική συνοχή, την απασχολησιμότητα και την ενεργό συμμετοχή στην κοινωνία της γνώσης. Οι ανάγκες της οικονομίας καθορίζουν τον προσανατολισμό της Εκπαίδευσης. Η απασχολησιμότητα και η προσαρμοστικότητα των εργαζομένων και η ικανότητα για επαγγελματική κινητικότητα αποτελούν πρωταρχικό σκοπό της εκπαιδευτικής πολιτικής σε όλα τα επίπεδα. Η Δια Βίου Μάθηση έχει τριαδικό ρόλο: την οικονομική πρόοδο και ανάπτυξη, την προσωπική ανάπτυξη, και τέλος την κοινωνική ένταξη και την δημοκρατική κατανόηση και δράση (Βεργίδης & Πρόκου, 2005). Η διαδικασία της Μπολόνια εγκαινίασε στην Ευρώπη µια νέα µορφή διακρατικής συνεργασίας στην ανάπτυξη των εθνικών εκπαιδευτικών πολιτικών για την ανώτατη εκπαίδευση. Η µορφή αυτής της διακρατικής συνεργασίας αναπτύσσεται παράλληλα µε άλλες υπερεθνικές πολιτικές πρωτοβουλίες στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών θεσµών και συγκεκριμένα την στρατηγική της Λισσαβονας (2000) και τη διαδικασία της Κοπεγχάγης (2002), στις οποίες και βασίζεται το στρατηγικό πλαίσιο «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2020». 20
Βιβλιογραφία Ευρωπαϊκά κείμενα 1. Διακήρυξη της Μπολόνια (1999) http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/documents/mdc/bologna_decl ARATION1.pdf 2. Στρατηγική της Λισσαβόνας (2000) Συμπεράσματα της προεδρίας. Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας 23-24 Μαρτίου. Βρυξέλλες. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/el/ec/00100-r1.gr0.htm 3. Συμπεράσματα του συμβουλίου της 12 ης Μαΐου 2009 σχετικά με ένα στρατηγικό πλαίσιο για την ευρωπαϊκή συνεργασία στον τομέα της εκπαίδευσης και της κατάρτισης («ΕΚ 2020») http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:c:2009:119:0002:0010:el:pdf 4. Διακήρυξη της Κοπεγχάγης (2002). http://ec.europa.eu/education/pdf/doc125_en.pdf 5. Έκθεση του Συμβουλίου Παιδείας, της 14ης Φεβρουαρίου 2001, προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο: «Οι συγκεκριμένοι μελλοντικοί στόχοι των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης». (ΕΚ 2010) http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/general_framework/c11 049_el.htm 6. Συμπεράσματα του Συμβουλίου, της 12ης Μαΐου 2009, σχετικά με ένα στρατηγικό πλαίσιο για την ευρωπαϊκή συνεργασία στον τομέα της εκπαίδευσης και της κατάρτισης (ΕΚ 2020) [Επίσημη Εφημερίδα C 119 της 28.5.2009]. http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/general_framework/ef0 016_el.htm 7. PROGRESS REPORT ON EUROPE 2020, ANNUAL GROWTH SURVEY (Brussels, 23.3.2011). 8. «Συμπεράσματα του Συμβουλίου για το ρόλο της εκπαίδευσης και της κατάρτισης στην εφαρμογή της στρατηγικής «Ευρώπη 2020»,Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 21
9. «Σχέδιο συμπερασμάτων του Συμβουλίου και των αντιπροσώπων των κυβερνήσεων των κρατών μελών, συνελθόντων στο πλαίσιο του Συμβουλίου, σχετικά με τις προτεραιότητες για ενισχυμένη ευρωπαϊκή συνεργασία στον τομέα της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης κατά την περίοδο 2011-2020»,Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Βιβλία Άρθρα Βεργίδης, Δ. & Πρόκου, Ε. (2005). Σχεδιασμός, Διοίκηση, Αξιολόγηση Προγραμμάτων Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Τόμος Α. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Γκόβαρης, Χ. & Ρουσσάκης, Ι. (2008). Ευρωπαϊκή Ένωση. Πολιτικές στην Εκπαίδευση. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο: Αθήνα. Cedefop (2011). Στα νέα αναλυτικά προγράμματα σπουδών, ο κάθε εκπαιδευόμενος μετράει. Ενημερωτικό σημείωμα. Μάρτιος Απρίλιος (1-4). Θεσσαλονίκη: Cedefop http://www.cedefop.europa.eu/en/files/9060_el.pdf Εκτελεστικός Οργανισμός Εκπαίδευσης Οπτικοακουστικών Θεμάτων και Πολιτισμού ΕΟΕΟΘΠ (2011). Εκσυγχρονισμός της Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Ευρώπη: Χρηματοδότηση και Κοινωνική Διάσταση. Βρυξέλες: EACEA http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice Κελπανίδης Μ. (2009). 4 ο διεθνές συνέδριο Ιστορίας της Εκπαίδευσης. Παιδαγωγικό Τμήμα Πανεπιστημίου Πατρών. http://www.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio4/praktika1/kelpanidis.htm Keeling, R. (2006). The Bologna Process and the Lisbon Research Agenda: the European Commission s expanding role in higher education discourse. European Journal of Education, Vol. 41, 2, 203 223. Psacharopoulos, G., & Patrinos, C. (2002). Returns to investment in education: a further update. Washington, DC: World Bank Hingel, A. (2001). Education policies and European governance. Brussels: European Commission Kumar, K. (2005). From post-industrial to post-modern society: new theories of the contemporary world. Oxford: Blackwell Publishers Panitsidou, Ε., & Papastamatis, Α. (2009). European Lifelong Learning Educational Policy in the light of Lisbon Agenda : The Greek Case. Review of European Studies, Vol.1, 1, 2-8 22
Σαρρίδου, Π. (2011). Η Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Πανεπιστημίου Μακεδονίας Σιάκαρης, Κ. (2006). Από την ΕΟΚ, στην ΕΕ. Η αδύνατη εκπαιδευτική πολιτική. Αθήνα: Gutenberg Σταμέλος, Γ., & Βασιλόπουλος, Α. (2004). Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική Πολιτική. Αθήνα: Μεταίχμιο Τσαούσης, Δ. (2000) (Επιμ.). Ευρωπαϊκή Εκπαιδευτική πολιτική. Βασικά κείμενα για την Παιδεία, την Εκπαίδευση και την Κατάρτιση. Αθήνα: ΚΕΚΜΟΚΟΠ 23
Χρήσιμοι Δικτυακοί Τόποι Ευρωπαϊκά Θέματα SCADplus: www.europa.eu.scadplus EUR-Lex: www.eur-lex.europa.eu Γλωσσάριο ΕΕ: www.europa.eu.scadplus/glossary/index_en.htm Εκπαιδευτικά Θέματα Eurydice: www.eurydice.org NARIC: www.enic-naric.net ENTEP: www.europeanschoolnet.org ENIS: www.enis.eun.org Ευρωπαϊκοί Οργανισμοί European Students Union: www.esu-online.org European University Association: www.eua.be European Association of Institutions in Higher Education: http://eurashe.eu Business Europe: www.businesseurope.eu Cedefop: www.cedefop.europa.eu 24