Σαλαμίνιο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο 27 Φεβρουαρίου 2014 Εισηγητής: Σωφρόνης Κληρίδης
Σωφρόνης Κληρίδης Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήμα Οικονομικών Πανεπιστήμιο Κύπρου Επικοινωνία: Τηλ.: +357-22893709 Email: s.clerides@ucy.ac.cy Web: http://sofronis.clerides.com 2
1. Χρονικό της κρίσης Η μεγάλη άνοδος της Κυπριακής οικονομίας Οι ανισορροπίες και το μεγάλο κραχ Λάθη και παραλείψεις 2. Νέα πορεία Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις Χρηματοπιστωτικό σύστημα Τομέας διεθνών υπηρεσιών Αναζήτηση νέων τομέων δραστηριότητας 3
4
Προσπάθειες προώθησης της Κύπρου ως διεθνές κέντρο χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών είχαν ξεκινήσει από παλιά αλλά εντάθηκαν μετά το 1990 Η Κύπρος παρείχε: Χαμηλό εταιρικό φόρο 4,25% για ξένες (υπεράκτιες) εταιρείες (18% για ντόπιες) Ευνοϊκό νομικό πλαίσιο με βάση το αγγλικό δίκαιο Καλά εκπαιδευμένους (στην Αγγλία) λογιστές, δικηγόρους και τραπεζίτες Καλή γεωγραφική θέση και κλίμα Εχεμύθεια 5
Η προσπάθεια ήταν επιτυχής Η Κύπρος πέτυχε να προσελκύσει πολλές επιχειρήσεις και πολύ χρήμα Μέσα σε μια δεκαετία κατάφερε να καθιερωθεί ως κέντρο παροχής επιχειρηματικών υπηρεσιών Όμως παράλληλα απέκτησε και μια κακή φήμη για χαλαρότητα στην εφαρμογή των κανόνων 6
Με την ένταξη στη ΕΕ ο εταιρικός φόρος έπρεπε να είναι ίδιος για όλες τις επιχειρήσεις καθορίστηκε στο 10% Ακολούθησε τεράστια αύξηση της δραστηριότητας στον τομέα, με πολλές εγγραφές νέων εταιρειών και εισροή μεγάλων κεφαλαίων Ανάλογη μεγέθυνση του τραπεζικού τομέα: 1990 - ελαφρά μεγαλύτερος από ΑΕΠ 2004 - πέντε φορές το ΑΕΠ 2009 - εννέα φορές το ΑΕΠ 7
Δημοσιονομικό πλεόνασμα (3,5% το 2007-0,9% το 2008) Δημόσιο χρέος 49% του ΑΕΠ (τέλος 2008) Μέσος ρυθμός ανάπτυξης γύρω στο 4% ετησίως την πενταετία 2004-2008 Ανεργία 2.9% Ένταξη στην Ευρωζώνη την 1/1/2008 8
Συσσωρευμένες ανισορροπίες ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών Υπερθέρμανση στις κατασκευές, φούσκα στα ακίνητα Υπερχρεωμένος ιδιωτικός τομέας Κακές τραπεζικές πρακτικές Παραπλανητική δημοσιονομική εικόνα βασισμένη σε μη επαναλαμβανόμενα έσοδα 9
30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 10
45 40 Ένταξη ΕΕ 35 30 25 20 15 10 5 0 Ιαν-96 Ιουλ-96 Ιαν-97 Ιουλ-97 Ιαν-98 Ιουλ-98 Ιαν-99 Ιουλ-99 Ιαν-00 Ιουλ-00 Ιαν-01 Ιουλ-01 Ιαν-02 Ιουλ-02 Ιαν-03 Ιουλ-03 Ιαν-04 Ιουλ-04 Ιαν-05 Ιουλ-05 Ιαν-06 Ιουλ-06 Ιαν-07 Ιουλ-07 Residents Non-residents 11
Thousands 75 70 65 60 Ευρώ Ελληνική κρίση Κούρεμα 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Νοε-05 Φεβ-06 Μαϊ-06 Αυγ-06 Νοε-06 Φεβ-07 Μαϊ-07 Αυγ-07 Νοε-07 Φεβ-08 Μαϊ-08 Αυγ-08 Νοε-08 Φεβ-09 Μαϊ-09 Αυγ-09 Νοε-09 Φεβ-10 Μαϊ-10 Αυγ-10 Νοε-10 Φεβ-11 Μαϊ-11 Αυγ-11 Νοε-11 Φεβ-12 Μαϊ-12 Αυγ-12 Νοε-12 Φεβ-13 Μαϊ-13 Αυγ-13 Νοε-13 Κάτοικοι εσωτερικού Κάτοικοι λοιπών συμμετεχόντων κρατών μελών Κάτοικοι υπόλοιπου κόσμου 12
Τεράστια εισροή κεφαλαίων στις Κυπριακές τράπεζες, κυρίως την περίοδο 2004-2008 Που διοχετεύθηκε όλη αυτή η ρευστότητα; Μεγάλος δανεισμός στο εσωτερικό, κυρίως σε κατασκευαστικό τομέα και στην κατανάλωση Επέκταση στην Ελλάδα και αλλού Αγορά Ελληνικών (και όχι μόνο) ομολόγων Ο ανταγωνισμός για καταθέσεις κράτησε ψηλά τα τραπεζικά επιτόκια οι δανειζόμενοι δεν επωφελήθηκαν από τα χαμηλά Ευρωπαϊκά επιτόκια 13
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1/2000 1/2001 1/2002 1/2003 1/2004 1/2005 1/2006 1/2007 1/2008 1/2009 1/2010 1/2011 1/2012 1/2013 Home loans Overdrafts ECB rate 14
Μεγάλη αύξηση στις τιμές των ακινήτων Τραπεζικό μοντέλο δανειοδότησης με βάση την εξασφάλιση και χωρίς την πρέπουσα βαρύτητα στη δυνατότητα αποπληρωμής Τιμές ακινήτων αυξήθηκαν 2,4 φορές μεταξύ 2002-2008 Έχουν πέσει περίπου 20% από τότε 15
120 110 100 90 80 70 60 50 40 2002Q1 2002Q2 2002Q3 2002Q4 2003Q1 2003Q2 2003Q3 2003Q4 2004Q1 2004Q2 2004Q3 2004Q4 2005Q1 2005Q2 2005Q3 2005Q4 2006Q1 2006Q2 2006Q3 2006Q4 2007Q1 2007Q2 2007Q3 2007Q4 2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 2012Q1 2012Q2 2012Q3 2012Q4 2013Q1 2013Q2 2013Q3 Πηγή: Κεντρική Τράπεζα 16
30 25 20 15 10 5 0-5 -10 2003Q1 2003Q3 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 Πηγή: Κεντρική Τράπεζα 17
Θετική πορεία μεταξύ 2006-2008: πλεονάσματα το 2007 και 2008, χρέος στο 49% του ΑΕΠ το 2008 Όμως ήταν ψευδαίσθηση που οφειλόταν σε μη επαναλαμβανόμενα έσοδα από τη φορολογική αμνηστία, την φούσκα των ακινήτων και την υπερκατανάλωση Όταν τα έσοδα κατέρρευσαν το 2009, οι δαπάνες συνέχισαν να αυξάνονται ακόμα πιο γρήγορα Αποτέλεσμα: μεγάλα ελλείμματα, παρά τη ρηχή ύφεση 18
1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Corporate (domestic) Corporate (intl) Capital gains 19
5 0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018-5 -10-15 -20 20
140 120 100 80 60 40 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 21
22
Πηγή: Διεθνής Οργάνωση Εργασίας, Global Wage Report 2012/13. 23
Πηγή: Διεθνής Οργάνωση Εργασίας, Global Wage Report 2012/13. 24
Η ένταξη στην ΕΕ αύξησε σημαντικά τις εισροές κεφαλαίων στο τραπεζικό σύστημα Οι τράπεζες επεκτάθηκαν αλόγιστα στο εξωτερικό, χρηματοδότησαν τη φούσκα στα ακίνητα και υπερκατανάλωση, επένδυσαν σε Ελληνικά ομόλογα Η φούσκα απέφερε μεγάλα έσοδα στα κρατικά ταμεία και ανάλογες αυξήσεις στις δαπάνες 25
Αυξήσεις σε μισθούς πέραν της παραγωγικότητας Υπερβολικός δανεισμός από το κράτος και από τον ιδιωτικό τομέα δημιούργησε συνεχή μεγάλα ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ζούσαμε με δανεικά Όλοι κέρδιζαν Η διεθνής κρίση έσπασε τη φούσκα και έφερε την αναπόφευκτη κατάρρευση 26
27
Η χαλαρότητα της δεκαετίας του 1990 δημιούργησε κακό όνομα έκανε ζημιά το 2013 Αδυναμία κατανόησης των κινδύνων ενός μεγάλου τραπεζικού τομέα και μεγάλων εισροών κεφαλαίων (βλέπε Επιτροπή Lascelles) Υπερβολική έμφαση σε χαμηλή φορολογία αντί σε άλλα πλεονεκτήματα Κακές τραπεζικές πρακτικές και εταιρική διακυβέρνηση, ανεπαρκής εποπτεία, διαπλοκή τραπεζών-πολιτικών 28
Φυγή HSBC από Λαϊκή το 2006 Απώλεια ευκαιρίας ανανέωσης του ΔΣ της Τράπεζας Κύπρου το 2008 Μη συγκράτηση δανεισμού μετά το 2006 Ξένες καταθέσεις σε ευρώ έτυχαν ίδιας μεταχείρισης με ντόπιες από το 2008 και μετά Θυγατροποίηση της Λαϊκής στην Ελλάδα (Απρ. 2011) Δημόσια δυσφήμηση του τραπεζικού τομέα από κυβέρνηση, Κεντρική Τράπεζα 29
Μεγάλη αύξηση κρατικών δαπανών από το 2008 Μη έγκαιρη λήψη μέτρων στα αρχικά στάδια της κρίσης Αποδοχή χωρίς όρους του κουρέματος του Ελληνικού χρέους και μη υποβολή αιτήματος για στήριξη αμέσως μετά το Ελληνικό κούρεμα (Οκτ. 2011) Στήριξη Λαϊκής με 1,8 δις (Μάιο 2012) Καθυστέρηση στη συμφωνία μνημονίου μετά το αίτημα για στήριξη (Ιούνιο 2012) Μη αποδοχή της απόφασης του πρώτου Eurogroup 30
Μια κακή συγκυρία για την Κύπρο: Κόπωση στην Ευρώπη με τις διασώσεις Γερμανικές εκλογές Δυσανασχέτηση ΔΝΤ με Ευρώπη Μικρή, μη συστημική χώρα που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για παραδειγματισμό άλλων χωρών 31
Πολλές χώρες δεν ευνοούν την ύπαρξη φορολογικών παραδείσων ειδικά όταν εμπλέκονται Ρώσοι «ολιγάρχες» και ήταν μια ευκαιρία να χτυπηθεί αυτό το μοντέλο Η βασική ιδέα της διάσωσης με ίδια μέσα (bail-in) δεν είναι κακή: αντί να φορτώνεται το βάρος ο φορολογούμενος, να το αναλαμβάνουν οι καταθέτες Όμως έγινε απρογραμμάτιστα με αποτέλεσμα να έχει πολύ αρνητικές συνέπειες 32
Καταστροφή τραπεζικού τομέα απώλεια πλούτου έλλειψη ρευστότητας Ισχυρό πλήγμα στις διεθνείς υπηρεσίες Αύξηση ανεργίας Σημαντική απώλεια κρατικών εσόδων - αύξηση δημοσιονομικού ελλείμματος, ανάγκη για νέα μέτρα Αύξηση μη εξυπηρετούμενων δανείων 33
34
Στρεβλώσεις τα χρόνια της ανάπτυξης με αποτέλεσμα Υπερ-επένδυση σε ακίνητα και κατασκευές Ανεπαρκείς παραγωγικές επενδύσεις Διογκωμένος και δυσκίνητος δημόσιος τομέας, υπερχρεωμένος ιδιωτικός τομέας Πληγωμένο τραπεζικό σύστημα Εργατικό δυναμικό προσανατολισμένο σε επιχειρηματικές υπηρεσίες, δημόσιο 35
Δημοσιονομική προσαρμογή Μεταρρύθμιση δημόσιας υπηρεσίας Αποκατάσταση τραπεζικού τομέα Αναπροσανατολισμός τομέα διεθνών επιχειρήσεων Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις Ανάπτυξη νέων τομέων δραστηριότητας 36
Τα έσοδα δεν αρκούν για να πληρώσουν για μισθούς, συντάξεις και ωφελήματα Οι κρατικές δαπάνες για συντάξεις θα ανέβουν από το 6,3% του ΑΕΠ το 2007 στο 17,7% το 2060 Μισθοί και συντάξεις δημοσίου πρέπει να αναπροσαρμοστούν Η δικαιοσύνη και η σωστή χρήση πόρων απαιτούν ίδια αμοιβή για ίδια εργασία σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα 37
Δυσκίνητος και αναποτελεσματικός, αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες της οικονομίας Χρειάζονται ριζοσπαστικές αλλαγές: Εναλλαξιμότητα, κατάργηση μονιμότητας Κατάργηση αυτόματων αυξήσεων Αξιολόγηση και ανταμοιβή ανάλογα με απόδοση Περιορισμός γραφειοκρατίας Περιορισμός εκεί που είναι απαραίτητο, μεγαλύτερη αξιοποίηση ιδιωτικού τομέα 38
Η Κύπρος κατατάσσεται στην 39 η θέση 39
Καθυστερήσαμε αλλά προχωρούμε Μένουν να γίνουν: Διαχείριση μη εξυπηρετούμενων δανείων μεγάλων επιχειρήσεων Αναδιάρθρωση Τράπεζας Κύπρου και Συνεργατισμού Εξοικονομήσεις και εξορθολογισμός Έκθεση Επιτροπής για το Μέλλον του Τραπεζικού Τομέα περιέχει πολλές καλές εισηγήσεις Πρέπει να προχωρήσει η υλοποίησή τους 40
Η Κύπρος διατηρεί πολλά από τα πλεονεκτήματά της και μπορεί να συνεχίσει να είναι διεθνές κέντρο υπηρεσιών Δεν χρειάζεται μεγάλος τραπεζικός τομέας και ροές κεφαλαίων Εκμετάλλευση προοπτικών εξειδίκευσης, π.χ. ναυτιλία Έμφαση σε υπηρεσίες, όχι χαμηλή φορολογία Άψογη εφαρμογή κανόνων για να καθαρίσει το όνομα 41
Συνταξιοδοτικό Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Σχέδιο υγείας Εκσυγχρονισμός δημοσίου Τοπική αυτοδιοίκηση Φοροδιαφυγή Φόρος ακίνητης ιδιοκτησίας Τίτλοι ιδιοκτησίας Φυσικό αέριο για παραγωγή ενέργειας Ημικρατικοί, Κυπριακές Αερογραμμές Τουρισμός 42
Ευκαιρία να προωθηθούν μεταρρυθμίσεις που συζητούνται εδώ και πολλά χρόνια Πολλές από αυτές είναι στο μνημόνιο πρέπει να τις υλοποιήσουμε γιατί δεσμευτήκαμε και γιατί τις χρειάζεται η οικονομία Καλός ο διάλογος, αλλά κάποια στιγμή πρέπει να παίρνονται και αποφάσεις 43
Ο τραπεζικός τομέας έχει συρρικνωθεί δραματικά Τα ακίνητα και οι κατασκευές δεν μπορούν να αποτελούν μηχανή ανάπτυξης Ο τομέας διεθνών επιχειρήσεων και ο τουρισμός θα συνεχίσουν να είναι σημαντικοί Χρειάζεται δημιουργία συνθηκών που θα επιτρέψουν την ανάπτυξη νέων τομέων 44
Στόχος η προσέλκυση παραγωγικών επενδύσεων, όχι μετρητών Ο τομέας της ενέργειας είναι υποσχόμενος, όμως υπάρχει αβεβαιότητα και θα πάρει χρόνο Υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης χρειάζονται κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο Χρειάζεται σωστή παιδεία και κατάρτιση, αποτελεσματικός δημόσιος τομέας, αλλαγή νοοτροπίας 45
46
Είναι κλισέ, αλλά καλό κλισέ Η κρίση ήταν αναπόφευκτη, όμως διογκώθηκε από τραγικά λάθη, κυρίως δικά μας αλλά και άλλων Παρά το ισχυρό πλήγμα, η Κυπριακή οικονομία δείχνει να έχει αντοχές Δεν πρέπει να επαναπαυθούμε - ευκαιρία να προχωρήσουμε σε μεταρρυθμίσεις που να θέσουν την οικονομία της Κύπρου σε μια πορεία βιώσιμης ανάπτυξης 47
Σας ευχαριστώ 48