Βασιλική Μήσιου. Περί Μεταφράσεως Ποιητών: Θεωρητικές Τοποθετήσεις Ελλήνων Ποιητών

Βασιλική Μήσιου Περί Μεταφράσεως Ποιητών: Θεωρητικές Τοποθετήσεις Ελλήνων Ποιητών του 19ου και 20ού Αιώνα και η Επίδρασή τους στο Μεταφραστικό τους Έργο ιδακτορική ιατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Τοµέας Μετάφρασης και ιαπολιτισµικών Σπουδών 2012

2 ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Εποπτεύων καθηγητής: David Connolly Μέλη, οι καθηγητές: Γιώργος Κεχαγιόγλου, Νίκος Κόντος

3 Αὐτό πού ὀνοµάζουµε ἀρχή εἶναι τό τέλος Καί βάζω ἕνα τέλος θά πεῖ κάνω µιάν ἀρχή. Τό τέλος εἶναι ἐκεῖ ὅπου ξεκινοῦµε. Shantih shantih shantih T. S. Eliot (µτφρ. Κλείτος Κύρου)

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ... 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Μετάφραση της Ποίησης: Θέσεις και Αντιθέσεις έως τον 20ό Αιώνα 1.1 Γενικό Πλαίσιο της Ποιητικής Μετάφρασης στην Ευρώπη 1.1.1 Εισαγωγή...25 1.1.2 Η Μεταφρασιµότητα της Ποίησης και ο Ρόλος των Ποιητών... 26 1.1.3 Κατά λέξη ή Κατ έννοια Μετάφραση... 30 1.1.4 Ελεύθερη, Πιστή ή «Ωραία Άπιστη» Μετάφραση... 32 1.1.5 Έµµετρη ή Πεζή Μετάφραση... 37 1.1.6 «Ισοδύναµο Αποτέλεσµα» και Αναγνώστης του Κειµένου-Στόχου... 40 1.1.7 Μετάφραση της Ποίησης και Πρωτότυπη Ποιητική ηµιουργία... 43 1.1.8 Ο Μεταφραστικός Στόχος των Ποιητών... 45 1.1.9 Επιµέρους Συµπεράσµατα... 47 1.2 Η Μετάφραση στον Ελληνόγλωσσο Χώρο έως τις Αρχές του 19ου Αιώνα και η Έναρξη Θεωρητικού ιαλόγου για την Ποιητική Μετάφραση 1.2.1 Εισαγωγή... 49 1.2.2 Θεωρητικός Λόγος για τη Μετάφραση Πρώτες Καταγραµµένες Αντιλήψεις Ελλήνων Λογίων και Λογοτεχνών... 49 1.2.3 «Περὶ Μεταφράσεως Ποιητῶν»... 59 1.2.4 «Οικονόµειος Μεταφραστικός Αγών»... 74 1.3 Παρατηρήσεις και Συµπεράσµατα... 81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Έλληνες Ποιητές του 19ου και 20ού Αιώνα ως Μεταφρασεολόγοι 2.1 Εισαγωγή... 84 2.2 Μετάφραση της Ποίησης: Το Εφικτό και το Ανέφικτο του Εγχειρήµατος... 87 2.3 Κατά λέξη ή Κατ έννοια Μετάφραση... 98 2.4 Πιστότητα, Ελευθερία ή και τα ύο;... 104

5 2.5 Ο Στίχος, το Μέτρο, ο Πεζός Λόγος και η Μετάφραση της Ποίησης... 113 2.6 «Ισοδύναµο Αποτέλεσµα» και Αναγνώστης του Κειµένου-Στόχου... 124 2.7 Μετάφραση της Ποίησης και Πρωτότυπη Ποιητική ηµιουργία... 127 2.8 Η «Καθοµιλουµένη» ως Γλώσσα Μετάφρασης και Λογοτεχνίας... 137 2.9 Ο Στόχος των Ποιητών ως Μεταφραστών... 143 2.10 Ο Καταλληλότερος Μεταφραστής Ποίησης και ο Ρόλος των Ποιητών ως Μεταφραστών... 151 2.11 Επιµέρους Συµπεράσµατα... 154 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Μερικοί Έλληνες Ποιητές του 19ου και 20ού Αιώνα ως Μεταφραστές: Θεωρητικός Στοχασµός στην Πράξη 3.1 Εισαγωγή... 162 3.2 Βηλαράς... 167 3.3 Πολυλάς... 178 3.4 Μαβίλης... 193 3.5 Παλαµάς... 207 3.6 Σεφέρης... 219 3.7 Ελύτης... 235 3.8 Επιµέρους Συµπεράσµατα... 253 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Γενικά Συµπεράσµατα 4.1 Μετάφραση Ποιητικού Λόγου: Θέσεις Ελλήνων Ποιητών... 258 4.2 Ελληνικός Θεωρητικός Λόγος για την Ποιητική Μετάφραση: Συνέχεια και Εξέλιξη... 268 4.3 Ελληνική Μεταφρασεολογική Σκέψη: Προεκτάσεις... 279 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία... 283 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία... 314

6 Προλογικό Σηµείωµα Το ενδιαφέρον µου για τη µετάφραση της ποίησης γεννήθηκε κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών µου σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης και αυξήθηκε κατά τη διάρκεια των µεταπτυχιακών µου σπουδών, µέσα από την παρακολούθηση µαθηµάτων λογοτεχνικής µετάφρασης και από τα γόνιµα ερεθίσµατα που αυτά που µου προσέφεραν. Πολλοί άνθρωποι συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας µε διαφορετικούς τρόπους. Το λιγότερο που θα µπορούσα να κάνω είναι να ευχαριστήσω όλους εκείνους που µε ενθάρρυναν, καθοδήγησαν και υποστήριξαν καθ όλη τη διάρκεια διεκπεραίωσής της. Πολύτιµοι αρωγοί και συµπαραστάτες στη συγκρότηση, την επεξεργασία και τη διεκπεραίωση του θέµατος της εργασίας στάθηκαν οι καθηγητές της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής, οι οποίοι δέχτηκαν να µοιραστούν µαζί µου τις γνώσεις τους και τον πολύτιµο χρόνο τους. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή David Connolly, ο οποίος ανέλαβε το βάρος της επίβλεψης της εργασίας. Καθοδήγησε την παρούσα έρευνα µε ανεξάντλητη επιµονή, υποµονή και ενδιαφέρον, παρέχοντας λυσιτελείς συµβουλές και προβαίνοντας σε καθοριστικής σηµασίας διορθώσεις. Ο πλούτος των ακαδηµαϊκών του γνώσεων για τη λογοτεχνική µετάφραση και η ενασχόλησή του µε τη µετάφραση της ποίησης αποτέλεσε για µένα ανεκτίµητη πηγή πληροφόρησης και έµπνευσης. Του οφείλω απεριόριστη ευγνωµοσύνη, γιατί δίχως τη συµβολή του σε όλα τα επίπεδα η εργασία αυτή δεν θα είχε ολοκληρωθεί. Θα ήθελα να εκφράσω τα ειλικρινή µου ευχαριστώ στον καθηγητή Γιώργο Κεχαγιόγλου, µέλος της συµβουλευτικής επιτροπής, για τις καίριες υποδείξεις, τις εύστοχες παρατηρήσεις και τις χρήσιµες συµβουλές του σε θέµατα βιβλιογραφίας. ιέθεσε µε µεγάλη

7 γεναιοδωρία το χρόνο του καθ όλη την πορεία της έρευνας, εξέτασε ενδελεχώς την παρούσα εργασία και συνέβαλε στην ουσιαστική βελτίωση του κειµένου. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στο λέκτορα Νίκο Κόντο, µέλος της συµβουλευτικής επιτροπής, ο οποίος πίστεψε σε µένα από την αρχή των µεταπτυχιακών µου σπουδών και µε ενθάρρυνε στην πραγµατοποίηση της παρούσας έρευνας. Τον ευχαριστώ για τη διάθεση συνεργασίας που επέδειξε, για τη διαρκή συµπαράστασή του, καθώς επίσης και για τα σχόλια που έκανε συνεισφέροντας σε όλα τα στάδια της εργασίας. Αισθάνοµαι επίσης την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωµοσύνη µου στην καθηγήτρια Karin Boklund-Λαγοπούλου για την αµέριστη συµπαράστασή της, ψυχολογική και επιστηµονική, και για την άµεση ανταπόκρισή της σε κάθε αίτηµα βοήθειας. Το αδιάκοπο ενδιαφέρον της και οι συζητήσεις µας για τα ερωτήµατα της εργασίας υπήρξαν για µένα σηµαντικό στήριγµα καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας. Θα ήταν παράλειψη να µην ευχαριστήσω τον αναπληρωτή καθηγητή Γραµµενίδη Συµεών, η επιµονή του οποίου για την καταλληλότερη µεταφορά της ορολογίας της µετάφρασης στα ελληνικά µε ώθησε σε µια ατέρµονη και δηµιουργική αναζήτηση. Οι διαλέξεις του στο πλαίσιο των µεταπτυχιακών µου σπουδών µε βοήθησαν απεριόριστα σε ό,τι αφορά θεωρητικά ζητήµατα της µετάφρασης. Νιώθω ακόµη την ανάγκη να εκφράσω τις βαθύτερες ευχαριστίες µου στο προσωπικό της Βιβλιοθήκης του Τοµέα ΜΝΕΣ, του Τµήµατος Φιλολογίας, και της υπηρεσίας ιαδανεισµού του ΑΠΘ που ανταποκρίθηκαν µε συνέπεια και µεγάλη προθυµία στις αναζητήσεις µου έντυπου και ψηφιοποιηµένου σπάνιου υλικού. Ιδιαίτερες ευχαριστίες επίσης στη άφνη Μουστακλίδου, η οποία συνέβαλε µε τον τρόπο της στην αντιµετώπιση ορισµένων σηµαντικών ζητηµάτων που ανέκυψαν κατά τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Στους γονείς µου θα ήθελα να εκφράσω την απέραντη ευγνωµοσύνη µου για την αγάπη και την αθόρυβη υποστήριξή τους καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών µου. Τους

8 ευχαριστώ µέσα από την καρδιά µου, γιατί στάθηκαν διακριτικά δίπλα µου όλα αυτά τα χρόνια, προσφέροντάς µου αµέριστη ηθική και υλική υποστήριξη, και γιατί αγκάλιασαν, όπως πάντα, τις επιλογές µου και την προσπάθειά µου. Τέλος, ευχαριστώ το Γιώργο, τον άνθρωπο που ήταν δίπλα µου σε αυτό το µακρύ, δύσκολο, αλλά και τόσο ευχάριστο ταξίδι. Παρακολουθούσε µε υποµονή την πορεία της εργασίας, προσφέροντας τη βοήθειά του σε όλα τα στάδιά της και παρέχοντάς µου την πολύτιµη φροντίδα του. Η κατανόησή του και η πίστη του σε µένα συνέβαλε τα µέγιστα στην πραγµατοποίηση ενός ονείρου, στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας.

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η µετάφραση της ποίησης έχει κεντρίσει το διεθνές ενδιαφέρον και την προσοχή θεωρητικών, γλωσσολόγων, µεταφραστών και λογοτεχνών. Η σύνθετη και ασύλληπτη, για πολλούς, φύση της ποίησης καθιστά την ποιητική µετάφραση ένα αδιαφιλονίκητα πολύπλευρο ζήτηµα, που συνεχίζει να δηµιουργεί ερωτήµατα συχνά αναπάντητα παρά την εξέλιξη του κλάδου της µεταφρασεολογίας τα τελευταία χρόνια. Τα ιδιαίτερα προβλήµατα και οι δυσκολίες που ανακύπτουν κατά τη µεταφραστική διαδικασία προκάλεσαν έντονο θεωρητικό προβληµατισµό, όπως διαπιστώνεται από τις διάφορες απόψεις που έχουν διατυπωθεί από την εποχή της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας έως και τις µέρες µας. Άλλωστε, κατά τη ρωµαϊκή περίοδο τέθηκαν για πρώτη φορά τα διλήµµατα που αφορούν στη θεωρία της µετάφρασης και τα οποία απασχόλησαν όλους τους µεταγενέστερους µεταφραστές και µεταφρασεολόγους. Θεωρήθηκε αναµενόµενο και φυσιολογικό, εποµένως, το εγχείρηµα πολλών να φέρουν στο φως και να αναδείξουν απόψεις και αντιλήψεις για την ποιητική µετάφραση, καταγράφοντας και παρουσιάζοντας κατ αυτόν τον τρόπο µέρος της µεταφραστικής παράδοσης διαφόρων χωρών. Ως εκ τούτου, δικαιολογείται η πραγµατικά µεγάλη βιβλιογραφία που υπάρχει παγκοσµίως για τη µετάφραση της ποίησης, η οποία ξεπερνά σε όγκο τη βιβλιογραφία για οποιοδήποτε άλλο είδος λογοτεχνικής µετάφρασης. Αυξηµένο ενδιαφέρον για τη µετάφραση της ποίησης υπήρξε και στην Ελλάδα. Παρότι δεν είναι ευρύτερα γνωστές οι θεωρητικές θέσεις ελλήνων ποιητών, οι περισσότεροι ποιητές 1 ήταν δόκιµοι µεταφραστές και ορισµένοι διατύπωσαν απόψεις σχετικά µε τη µετάφραση της ποίησης, όπως ακριβώς έπραξαν σπουδαίοι ποιητές άλλων χωρών. ιαπιστώνεται, ωστόσο, ότι είναι σποραδικές και ισχνές οι αναφορές στις απόψεις Ελλήνων 1 Είναι αναµφισβήτητο το γεγονός ότι µε τη µετάφραση ασχολήθηκαν και πεζογράφοι, θεατρικοί συγγραφείς, λογοτεχνικοί κριτικοί, κ.ά Στόχος της εργασίας, ωστόσο, είναι κυρίως η διερεύνηση θεωρητικών απόψεων για τη µετάφραση της ποίησης τις οποίες διατύπωσαν ορισµένοι σηµαντικοί έλληνες ποιητές του 19ου και 20ού αιώνα.

10 περί µετάφρασης της ποίησης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Εδώ, έγκειται η πρωτοτυπία της παρούσας εργασίας. Πρωταρχικός στόχος, λοιπόν, είναι η καταγραφή ορισµένων βασικών ελληνικών θεωρητικών απόψεων για τη µετάφραση της ποίησης µέσω της εξέτασης των µεταφραστικών αντιλήψεων ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα, οι οποίες αποτελούν δίχως αµφιβολία τµήµα της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Θα ληφθούν υπόψη τα αίτια της άνθισης της µετάφρασης και µεταφραστικής παραγωγής στον ελληνόγλωσσο χώρο 2 κατά το συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα, µε συνεξέταση της επιρροής τους στο λογοτεχνικό χώρο εν γένει επίσης, θα επιχειρηθεί να αποδειχθεί ότι αρκετοί σηµαντικοί έλληνες ποιητές µετέφραζαν έργα άλλων δηµιουργών παράλληλα µε το πρωτότυπό τους έργο. Απώτερος στόχος είναι η προβολή και ανάδειξη της σχέσης που υφίσταται µεταξύ των θεωρητικών θέσεων για τη µετάφραση και της µεταφραστικής πράξης ορισµένων ελλήνων ποιητών-µεταφραστών του 19ου και 20ού αιώνα, λαµβάνοντας υπόψη και µελετώντας µέρος του µεταφραστικού τους έργου. Πιστεύουµε, επίσης, ότι θα µπορέσει να διαφανεί η ύπαρξη δεσµού µεταξύ της δεύτερης και της πρώτης γραφής των εξεταζόµενων ποιητών-µεταφραστών. Κατ αυτόν τον τρόπο ευελπιστούµε ότι θα προστεθεί ένα σηµαντικό κοµµάτι στο ψηφιδωτό της ιστορίας της ελληνικής ποιητικής µετάφρασης, η οποία µέχρι στιγµής δεν έχει µελετηθεί ούτε παρουσιαστεί στο βαθµό και µε τον τρόπο µε τον οποίο θα έπρεπε. 3 2 εδοµένου ότι θα γίνει σύντοµη αναφορά και στη µεταφραστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά τους αιώνες που προηγήθηκαν του 19ου και 20ού και λόγω των γεωγραφικών, ιστορικών και πολιτικών παραγόντων που επικρατούσαν τότε, δεν είναι δυνατή η χρήση του περιοριστικού όρου «Ελλάδα». Άλλωστε, πολλοί ήταν οι έλληνες λόγιοι, λογοτέχνες κ.ά. οι οποίοι διέµεναν ή/και δραστηριοποιούνταν στις Παραδουνάβιες Ηγεµονίες, αλλά και σε χώρες της δυτικής Ευρώπης ή σε ελληνικές κοινότητες της Ανατολής (Τουρκία, Μέση Ανατολή, κτλ.), όπου µπόρεσαν να αναπτύξουν πνευµατική δράση και να συµβάλουν στην πνευµατική ανάταση του έθνους µέσω της παραγωγής πρωτότυπων έργων αλλά και της µετάφρασης ξένων έργων. Σηµαντική µεταφραστική δραστηριότητα παρατηρείται και στα φραγκοκρατούµενα (βενετοκρατούµενα, κ.λπ.) µέρη του ελληνικού νησιωτικού χώρου. Ως εκ τούτου, θα χρησιµοποιηθεί ο γενικότερος όρος «ελληνόγλωσσος χώρος» µε αναφορές στη µεταφραστική πράξη και θεωρία τόσο του υπόδουλου ελληνισµού όσο και αυτού της ελληνικής περιφέρειας και διασποράς, του ελληνικού κράτους (1830 κ.ε.) και των Επτανήσων (ώς το 1863). 3 Όπως αναφέρεται παρακάτω, τα µελετήµατα που έχουν δηµοσιευτεί στην Ελλάδα µέχρι στιγµής σχετικά µε τη µεταφραστική θεωρία και πράξη δεν εξετάζουν µεθοδικά και συλλογικά τις αντιλήψεις ελλήνων ποιητών- µεταφραστών. Οι επιµέρους αναφορές σε µεµονωµένους ποιητές-µεταφραστές δεν επιτρέπουν να διαφανεί η σηµασία του θεωρητικού διαλόγου τον οποίο ανέπτυξαν σχετικά µε τη µετάφραση της ποίησης και η συνεισφορά του µεταφραστικού τους έργου αυτού καθαυτού στην ελληνική λογοτεχνία.

11 Η επιλογή έρευνας των συγκεκριµένων αιώνων καθορίζεται πρωτίστως από το γεγονός ότι έως το τρίτο τέταρτο του 18ου αιώνα δεν είχε πραγµατοποιηθεί τόσο µεγάλος αριθµός µεταφράσεων στον ελληνόγλωσσο χώρο σε σύγκριση µε τη µεταφραστική παραγωγή που σηµειώθηκε από τα τέλη του 18ου αιώνα κι έπειτα όπως αποδεικνύεται και από την πολύχρονη και ενδελεχή έρευνα του Κασίνη, η παραγωγή µεταφράσεων στα ελληνικά παρουσιάζει εντυπωσιακή άνοδο κατά το 19ο και 20ό αιώνα συγκριτικά τουλάχιστον µε τους τρεις προηγούµενους αιώνες 4 ( ιασταυρώσεις 12-14). εν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η αύξηση αυτή που σηµειώθηκε ώθησε το ηµαρά στο να δηλώσει ότι «τά τέλη τοῦ ΙΗ αἰώνα εἴταν γιά τήν Ἑλλάδα, ὅ,τι γιά τήν ύση ὁ αἰώνας ὁλόκληρος» 5 (Ελληνικός Ρωµαντισµός 26). Όπως ήταν αναµενόµενο, η εντονότερη µεταφραστική δραστηριότητα διέγειρε το θεωρητικό προβληµατισµό, οδηγώντας στην ανάπτυξη θεωρητικού λόγου και διαλόγου, οι οποίοι παρέµεναν σχετικά υποτονικοί έως και το 18ο αιώνα. Επιπλέον, από το 19ο αιώνα πραγµατοποιείται παραγωγή περισσότερων ποιητικών µεταφράσεων, 6 η οποία ενισχύεται µέσω των ποιητικών διαγωνισµών, κυρίως του Οικονόµειου µεταφραστικού αγώνα στο πλαίσιο του οποίου αναπτύχθηκε αξιόλογη φιλολογία για την ποιητική µετάφραση, αλλά και µέσω της ενασχόλησης όλων σχεδόν των ποιητών µε τη µετάφραση της ποίησης. Η µεταφραστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε, ωστόσο, «δεν µπόρεσε να απεγκλωβιστεί από το σύνθετο ζήτηµα της γλώσσας και της εκπαίδευσης του γένους του νεοσύστατου ελληνικού κράτους» (Connolly, and Bacopoulou-Halls 429). Η θεώρηση της µετάφρασης ως µέσου εκπαίδευσης και ανάπτυξης της παιδείας, αλλά και ως εργαλείου 4 Ενώ το 16ο αιώνα πραγµατοποιείται µόλις µία έκδοση, το 17ο αιώνα πέντε και το 18ο αιώνα 57 εκδόσεις µεταφρασµένης λογοτεχνίας, το 19ο αιώνα καταγράφονται περίπου 3000 εκδόσεις και το πρώτο µισό του 20ού αιώνα 2500 εκδόσεις (Κασίνης, Γ. Κωνσταντίνος. ιασταυρώσεις, Μελέτες για το ΙΘ και Κ Αι. Αθήνα: Εκδ. Χατζηνικολή, 2005. 14. Τυπ.). 5 «[Ο] ΙΗ αἰώνας στήν δυτική Εὐρώπη εἶναι κατεξοχήν ὁ αἰώνας τῆς µετάφρασης» (στο ηµαράς, Θ. Κωνσταντίνος. Ελληνικός Ρωµαντισµός. 2η έκδ. Αθήνα: Ερµής, 1985. 25-26. Τυπ.). 6 Όπως καταγράφει ο Κασίνης, οι µεταφράσεις που είχαν πραγµατοποιηθεί έως και το 18ο αιώνα ήταν 16 θεατρικά έργα, 13 αφηγηµατικά έργα, 5 έργα µε στίχους και 29 λαϊκά αναγνώσµατα (για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο Κασίνης, ιασταυρώσεις 14).

12 απόδειξης της ιστορικής συνέχειας της γλώσσας και ενίσχυσης του αισθήµατος της εθνικής ταυτότητας, καθιστούν αναµφίβολα την περίπτωση της µετάφρασης στον ελληνόγλωσσο χώρο ιδιάζουσα και ξεχωριστή. Η παιδευτική λειτουργία της µετάφρασης δικαιολογεί επίσης το ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε για τη µετάφραση όχι µόνο έργων ξένων λογοτεχνιών, αλλά και της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας. Το ότι πληθαίνουν σταδιακά οι φωνές που υποστηρίζουν τη µετάφραση είναι άµεση απόρροια των παραπάνω παραγόντων. Επιπλέον, όπως υποστηρίζει και ο ηµαράς, ήταν λογικό να επηρεαστούν οι έλληνες πνευµατικοί ηγέτες από την τάση που είχε διαµορφωθεί κυρίως στη Γαλλία 7 το 18ο αιώνα και «νά θελήσουν νά τήν µιµηθοῦν, ἐνεργῶντας ἀνάλογα» (Ελληνικός Ρωµαντισµός 26). Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, από το 19ο αιώνα έλληνες ποιητές εκδηλώνουν εντονότερο ενδιαφέρον για τη µετάφραση και ορισµένοι καταθέτουν και τον προβληµατισµό τους σχετικά µε θεµελιώδη ζητήµατα της µεταφραστικής διαδικασίας. Εντάσσονται οι ποιητές στο κλίµα που είχε αρχίσει ήδη να διαµορφώνεται µετά την εκδήλωση του Νεοελληνικού ιαφωτισµού, όταν ολοένα και περισσότεροι άρχισαν να αναγνωρίζουν τη σηµασία της µετάφρασης. Οι ποιητές τους οποίους επιλέγει να εξετάσει η παρούσα εργασία διαδραµάτισαν σηµαντικό ρόλο στον τοµέα της µετάφρασης του ποιητικού λόγου και παρήγαγαν αξιόλογο έργο. Η µελέτη θα επικεντρωθεί στις θεωρητικές τοποθετήσεις και στο µεταφραστικό έργο των εξής έξι ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα: 8 Βηλαρά, Πολυλά, Μαβίλη, Παλαµά, Σεφέρη και Ελύτη, δίχως αυτό να συνεπάγεται την απουσία αναφοράς σε άλλους ποιητές της εποχής που διατύπωσαν ενδιαφέρουσες και ιδιαίτερης σηµασίας θεωρητικές απόψεις σχετικά 7 Το 18ο αιώνα «οἱ Γάλλοι λόγιοι ὑποστηρίζουν τήν σηµασία της [µετάφρασης], συστηµατοποιοῦν τό εἶδος της καί κωδικοποιοῦν τήν θεωρία της. [Από τα τέλη του 18ου αιώνα οι] µεταφράσεις πολλαπλασιάζονται καί ἰδίως στρέφονται πρός νεώτερα καί νεωτερικά ἔργα» ( ηµαράς, Ελληνικός Ρωµαντισµός 26). 8 Είναι αναµφισβήτητη η συνεισφορά της µετάφρασης στην καλλιέργεια και ανάπτυξη της νεοελληνικής λογοτεχνίας και σχεδόν όλοι οι έλληνες ποιητές του 19ου και 20ού αιώνα ασχολήθηκαν µε τη µετάφραση και οι ίδιοι. Όπως αναφέρθηκε ήδη, ωστόσο, στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση και καταγραφή θεωρητικών θέσεων για τη µετάφραση της ποίησης, όπως αυτές διατυπώθηκαν από ποιητές-µεταφραστές, και όχι των µεταφράσεων αυτών καθαυτών. Εποµένως, δεν θα αποτελέσουν κύριο αντικείµενο έρευνας της παρούσας εργασίας ποιητές οι οποίοι, αν και παρήγαγαν αξιόλογο µεταφραστικό έργο, δεν τοποθετήθηκαν θεωρητικά για τη µετάφραση οι ίδιοι.

13 µε τη µετάφραση. Η επιλογή αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι οι παραπάνω ποιητές αποτελούν αντιπροσωπευτικούς εκπροσώπους της εποχής ή της σχολής ή της γενιάς τους, που άφησαν το στίγµα τους µε το προσωπικό τους έργο, πρωτότυπο και µεταφραστικό, θέτοντας πολλές φορές νέα δεδοµένα όσον αφορά στη λογοτεχνική παραγωγή στον ελληνόγλωσσο χώρο. Επίσης, θα γίνει αναφορά και σε ορισµένους ποιητές (ανάµεσά τους στο Σολωµό, τον Πάλλη, το Σηµηριώτη, τον Καρυωτάκη, 9 και τον Καζαντζάκη), οι οποίοι, αν και δεν διατύπωσαν οι ίδιοι απόψεις σχετικά µε τη µετάφραση της ποίησης, ασχολήθηκαν µε την ποιητική µετάφραση συστηµατικά κατά τη διάρκεια της ζωής τους και το µεταφραστικό τους έργο κρίνεται ιδιαίτερα σηµαντικό. Άλλωστε, µέσω της εξέτασης των µεταφρασµάτων των ποιητών αυτών, αρκετοί θεωρητικοί, κριτικοί και λογοτέχνες έχουν συναγάγει συµπεράσµατα για τις απόψεις τους σχετικά µε τη µετάφραση του ποιητικού λόγου, διαγράφοντας κατ αυτόν τον τρόπο τις µεταφραστικές µεθόδους που ακολουθούσαν. Τα ερωτήµατα που εγείρουν οι έξι ποιητές που θα εξεταστούν κυρίως στην εργασία συνεχίζουν να απασχολούν το σύνολο των µεταφρασεολόγων, µεταφραστών και ποιητών ακόµη και σήµερα. Οι θεωρητικές τους τοποθετήσεις αναφορικά µε τη µετάφραση της ποίησης, αλλά και τη σχέση µεταφράσµατος πρωτοτύπου, πολλές φορές συγκλίνουν µεταξύ τους αλλά και µε αυτές σύγχρονων ξένων ποιητών-µεταφραστών. Ως επί το πλείστον, οι υπό εξέταση ποιητές-µεταφραστές αναφέρθηκαν στις εισαγωγές των µεταφράσεών τους ή των συλλογικών τους έργων που περιλαµβάνουν µεταφράσεις ή ακόµη και σε προλόγους έργων τους στα περισσότερα µείζονα µεταφρασεολογικά ζητήµατα και διατύπωσαν ιδιαίτερα αξιόλογες απόψεις. Ο βαθµός επίδρασης των απόψεών τους αυτών στις προσεγγίσεις που 9 Το µεταφραστικό έργο του Καρυωτάκη αποτελεί αντικείµενο της σηµαντικής διατριβής της Βάσως Τοκατλίδου µε τίτλο «Οι Μεταφράσεις του Καρυωτάκη, Ένταξή τους στο Ποιητικό Πρωτότυπο Έργο των Συλλογών του» (Α.Π.Θ., 1978). Επίσης, για τη µεταφραστική πρακτική του Καρυωτάκη υπάρχουν σηµαντικές αναφορές σε ορισµένα βιβλία που είναι αφιερωµένα στο συλλογικό και µεταφραστικό του έργο, όπως στις µελέτες που περιλαµβάνονται στο σπουδαίο έργο: Καρυωτάκης, Γ. Κωνσταντίνος. Ποιήµατα καὶ Πεζὰ. Επιµ. Γ. Π. Σαββίδης. 7η έκδ. Αθήνα: Εστία, 1998. Τυπ. Αξιόλογα συµπεράσµατα για την ενασχόληση του Καρυωτάκη µε τη µετάφραση απορρέουν και από τις πληροφορίες που παραθέτει ο Λορεντζάτος στα ακόλουθα έργα: Οι Μεταφράσεις του Κ. Γ. Καρυωτάκη. Αθήνα: Το Ροδακιό, 1994. Τυπ. Μελέτες. Θεσσαλονίκη: όµος, 1994. Τυπ. Ο Καρυωτάκης. Αθήνα: όµος, 1988. Τυπ.

14 υιοθέτησαν και στις στρατηγικές που εφάρµοσαν κατά τη µεταφραστική διαδικασία παρουσιάζει µεγάλο ενδιαφέρον και αποτελεί αντικείµενο εξέτασης στην παρούσα εργασία. Επιπλέον, φαίνεται πως οι θεωρητικές θέσεις των ποιητών για τη µετάφραση και το µεταφραστικό τους έργο αυτό καθαυτό επιδρούν στη συγγραφή του πρωτότυπου έργου τους. εν είναι λίγες, µάλιστα, οι περιπτώσεις στις οποίες ποιητές-µεταφραστές συνδέθηκαν ή ακόµη και ταυτίστηκαν µε τους ποιητές τους οποίους µετέφρασαν (π.χ. ο Σεφέρης µε τον Eliot). 10 Έχει υπογραµµιστεί, άλλωστε, πολλές φορές το γεγονός ότι ο δεσµός που υφίσταται µεταξύ της συγγραφής ποιηµάτων και της µετάφρασης ποιηµάτων είναι ιδιαίτερα έντονος. Όπως επισηµαίνει ο David Connolly, ορισµένοι ποιητές, ανάµεσά τους και αρκετοί καταξιωµένοι στο χώρο, ισχυρίζονταν ότι προέβαιναν στη µετάφραση ποιηµάτων άλλων δηµιουργών όταν στερούνταν έµπνευση ή ως άσκηση για τη δηµιουργία του δικού τους έργου (145-146). 11 Μία ακόµη άποψη, αρκετά τολµηρή, που έχει διατυπωθεί είναι αυτή που υποστηρίζει ότι οι µεταφράσεις που πραγµατοποιούν οι ποιητές µπορούν να θεωρηθούν µέρος του πρωτότυπού τους έργου, όπως έχει λεχθεί για τον Καρυωτάκη (Τοκατλίδου 12). Παρότι, ωστόσο, οι µεταφρασεολογικές απόψεις ελλήνων ποιητών είναι αξιοσηµείωτες, η απουσία µνείας σε αυτές στην παγκόσµια βιβλιογραφία της µετάφρασης 10 εν είναι λίγες οι αναφορές στη σχέση του Σεφέρη µε τον Eliot και στις επιδράσεις του τελευταίου στην πρωτότυπη γραφή του έλληνα ποιητή. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθες πηγές: ασκαλόπουλος, ηµήτρης. επιµ. Εισαγωγή στην Ποίηση του Σεφέρη. Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1996. Τυπ. Αργυρίου, Αλέξης. Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας. Τόµ. Β. Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη, 2002. Τυπ. το µελέτηµα «Ο Σεφέρης ως Μεταφραστής της Αγγλικής Ποίησης» στο Βαγενάς, Νάσος. Ποίηση και Μετάφραση. Αθήνα: Στιγµή, 1989. Τυπ. Βαγενάς, Νάσος. Ὁ Ποιητὴς καὶ ὁ Χορευτής. Μιὰ Ἐξέταση τῆς Ποιητικῆς καὶ τῆς Ποίησης τοῦ Σεφέρη. 7η ἔκδ. Ἀθήνα: Κέδρος. 1996. Τυπ. Καραντώνης, Αντρέας. Ὁ Ποιητής Γιῶργος Σεφέρης. Ἀθήνα: Παπαδήµας, 2000. Τυπ. Μαλάνος, Τίµος. Η Ποίηση του Σεφέρη: Κριτική Μελέτη. 2η έκδ. Αλεξάνδρεια: χ.ο, 1955. Τυπ., καθώς και πολλά άλλα έργα στα οποία κρίνεται τόσο θετικά όσο και αρνητικά η σχέση του Σεφέρη µε τον Eliot, οι µεταφράσεις του έργων του Eliot και οι επιρροές στο πρωτότυπο ποιητικό του έργο. 11 Ο David Connolly παραθέτει ενδεικτικά την άποψη του αµερικανού ποιητή και µεταφραστή Ben Belitt, σύµφωνα µε τον οποίο: «[η µετάφραση της ποίησης είναι] ένα είδος γυµναστηρίου-ζούγκλα για την εξάσκηση όλων των ικανοτήτων και των µυών που απαιτούνται για την άσκηση της ποίησης» (βλ. στο Connolly, David. Μεταποίηση. 6 (+1) Μελέτες για τη Μετάφραση της Ποίησης. Αθήνα: Ύψιλον, 1997. 145. Τυπ. Το απόσπασµα που παραθέτει ο Connolly βρίσκεται στο Honig, Edwin. ed. The Poet s Other Voice. Conversations on Literary Translation. Amherst: The University of Massachusetts Press, 1985. 57. Print.). Επιπλέον, παραθέτει και την άποψη του άγγλου ποιητή John Silkin, ο οποίος δηλώνει ότι «ίσως ένας λόγος για τον οποίο µε έλκει η µετάφραση είναι ο πιθανός εµπλουτισµός του έργου σου στο σηµείο όπου η εξέλιξή σου διασταυρώνεται µε το χαρακτήρα ή την πλευρά του έργου κάποιου άλλου» (146). Βλ. επίσης στο Weissbort, Daniel. ed. Translating Poetry: The Double Labyrinth. London: Macmillan, 1989. 178. Print.

15 είναι ιδιαίτερα αισθητή. Η συµπερίληψη ελλήνων θεωρητικών, λογοτεχνών και πανεπιστηµιακών στην εγκυκλοπαίδεια Routledge Encyclopedia of Translation Studies 12 δεν αποτελεί παρά µια σύντοµη αναφορά. Κάτι ανάλογο, όµως, παρατηρείται και στην Ελλάδα. Ακόµη και οι µελέτες φιλολόγων, όπως λ.χ. των Κ. Κασίνη, 13 Λ. Παπαλεοντίου 14 και M. Vitti, 15 οι οποίοι ασχολήθηκαν µε τη µετάφραση και το ρόλο της στην εθνική λογοτεχνική παραγωγή, αφορούν ως επί το πλείστον την καταγραφή ελληνικών µεταφράσεων και όχι την ανάδειξη του θεωρητικού λόγου για τη µετάφραση πόσο µάλλον αυτού για τη µετάφραση της ποίησης. Γενικά, τα ελληνικά έργα που έχουν ως αντικείµενο τη θεωρία και πράξη της µετάφρασης είναι ελάχιστα και δεν πραγµατεύονται τις ελληνικές θέσεις ή τουλάχιστον δεν µελετούν συστηµατικά και σε συλλογικό επίπεδο τις θεωρητικές αντιλήψεις ελλήνων ποιητών, όπως φιλοδοξεί να πράξει η παρούσα εργασία. Κυρίως πρόκειται για ανθολογίες ξένων θεωρητικών κειµένων ή για πρωτότυπες µεταφρασεολογικές µελέτες (ενδεικτικά αναφέρονται τα ονόµατα των: Ν. Βαγενά, 16 D. Connolly, 17. Γούτσου, 18 Γ. Κεντρωτή, 19 Φ. Μπατσαλιά και Ε. Σελλά-Μάζη, 20 Μ. Φραγκόπουλου 21 ). Πρέπει να υπογραµµιστεί, παρ όλα αυτά, η πολύτιµη συνεισφορά τους στο χώρο της ελληνικής µεταφρασεολογίας. Επίσης, θα ήταν παράλειψη η µη αναφορά στην έρευνα και καταγραφή της ελληνικής 12 Στην ενότητα Ελληνική Παράδοση (Greek Tradition) στο Baker, Mona. ed. Routledge Encyclopedia of Translation Studies. New York & London: Routledge, 1998. 428-436. Print., ο David Connolly και η Αλίκη Μπακοπούλου-Halls προβαίνουν σε µια συνοπτική ανασκόπηση της µεταφραστικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. Στην ίδια ενότητα ο Connolly παραθέτει βιογραφικά στοιχεία ορισµένων εκ των σηµαντικότερων εκπροσώπων της µετάφρασης στην Ελλάδα (436-438). 13 Κασίνης, Γ. Κωνσταντίνος. ιασταυρώσεις. Μελέτες για το ΙΘ και Κ Αι. Αθήνα: Εκδ. Χατζηνικολή, 1998. Τυπ. και Κασίνης, Γ. Κωνσταντίνος. ιασταυρώσεις, Β Μελέτες για το ΙΘ και Κ Αι. Αθήνα: Εκδ. Χατζηνικολή, 2005. Τυπ. 14 Παπαλεοντίου, Λευτέρης. Λογοτεχνικές Μεταφράσεις του Μείζονος Ελληνισµού: Μικρασία, Κύπρος, Αίγυπτος, 1880-1930. Βιβλιογραφική Μελέτη. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1998. Τυπ. 15 Vitti, Mario. ed. Testi Letterari Italiani Tradotti in Greco (dal 500 ad oggi). Soveria Mannelli: Rubbettino, 1994. Print. 16 Bαγενάς, Nάσος. Ποίηση και Μετάφραση. Aθήνα: Στιγµή, 1989. Τυπ. 17 Connolly, David. Μεταποίηση. 6 (+1) Μελέτες για τη Μετάφραση της Ποίησης. Αθήνα: Ύψιλον, 1997. Τυπ. 18 Γούτσος, ιονύσης. Ο Λόγος της Μετάφρασης: Ανθολόγιο Σύγχρονων Μεταφραστικών Θεωριών. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, 2001. Τυπ. 19 Κεντρωτής, Γιώργος. Θεωρία και Πράξη της Μετάφρασης. Αθήνα: ίαυλος, 1996. Τυπ. 20 Mπατσαλιά, Φρειδερίκη, και Ελένη Σελλά-Μάζη. Γλωσσολογική Προσέγγιση στη Θεωρία και τη ιδακτική των Μεταφράσεων. 3η έκδ. Kέρκυρα: Iόνιο Πανεπιστήµιο, 2004. Τυπ. 13 Φραγκόπουλος, Μίλτος. Το Εργαστήρι του Μεταφραστή. Αθήνα: Πόλις, 2003. Τυπ.

16 µεταφρασεολογίας, αρχαίας και σύγχρονης, στο έργο Θεωρία της Μετάφρασης 22 του Κουτσιβίτη, η οποία αποτελεί βεβαιότατα µια σηµαντική και αξιόλογη προσπάθεια, αν και επιδέχεται συµπληρωµατική έρευνα. Επιπλέον, το έργο του Κουτσιβίτη Πράξη της Μετάφρασης 23 και το έργο της Λουλακάκη Seferis and Elytis as Translators 24 φανερώνουν περαιτέρω το ενδιαφέρον και την ανάγκη διερεύνησης ελλήνων ποιητών ως µεταφρασεολόγων-µεταφραστών. Κρίνεται απαραίτητο, λοιπόν, να έρθει στην επιφάνεια όχι µόνο το µεταφραστικό έργο των ποιητών που θα µελετηθούν (όπως άλλωστε έχει συµβεί εν µέρει στον ελλαδικό χώρο), αλλά κυρίως οι µεταφρασεολογικές τους απόψεις να φωτιστεί και αυτή η πτυχή του έργου τους, καθώς παρατηρείται ότι ανέπτυξαν σπουδαίες θεωρητικές απόψεις σχετικά µε τη µετάφραση της ποίησης και δεν περιορίστηκαν µόνο στη µεταφραστική πράξη, όπως είναι η πεποίθηση των περισσοτέρων. Η απουσία, λοιπόν, ανάλογης µελέτης και η ελλιπής βιβλιογραφία αναφορικά µε τη µεταφρασεολογία στην Ελλάδα λειτούργησαν ως εφαλτήριο για τη δηµιουργία της παρούσας εργασίας. Στο σηµείο αυτό κρίνεται αναγκαίο να αποσαφηνιστεί ότι στόχος της εργασίας δεν είναι να αξιολογηθούν οι θεωρητικές αντιλήψεις των ποιητών-µεταφραστών που θα µελετηθούν, ούτε κατ επέκταση η ποιότητα των µεταφράσεών τους, η εξέταση των οποίων δεν θα είναι αναλυτική. Αντιθέτως, η έρευνα στοχεύει στην περιγραφή της αλληλεπίδρασης που φαίνεται να υφίσταται µεταξύ των θεωρητικών τους απόψεων και της µεταφραστικής τους πράξης. Κατά συνέπεια, η µέθοδος που θα εφαρµοστεί εντάσσεται στο πλαίσιο των Περιγραφικών Μεταφραστικών Σπουδών 25 (Toury 1995). 26 Η σύγκριση µεταξύ ορισµένων 22 Κουτσιβίτης, Βασίλης. Θεωρία της Μετάφρασης. Αθήνα: Ελληνικές Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις, 1994. Τυπ. 23 Κουτσιβίτης, Γ. Βασίλειος. Πράξη της Μετάφρασης. London: Esperia Publications Ltd., 2000. Τυπ. (στο έργο αυτό του Κουτσιβίτη αφιερώνεται σηµαντικό τµήµα στις αντιλήψεις και το έργο του Ελύτη ως µεταφραστή). 24 Loulakaki-Moore, Irene. Seferis and Elytis as Translators. Bern: Peter Lang, 2010. Print. 25 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο Toury, Gideon. In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv: The Porter Institute for Poetics and Semiotics, 1980. Print. στο Toury, Gideon. Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam & Philadelphia: J. Benjamins, 1995. Print. στο Toury, Gideon. A Rationale for Descriptive Translation Studies. The Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation. Ed. Theo Hermans. New York: St. Martin s Press, 1985. 16-41. Print. στο Toury, Gideon. What are Descriptive Studies into Translation Likely to Yield apart from Isolated Descriptions. In Translation Studies: The State of Art.

17 από τις µεταφράσεις που πραγµατοποίησαν οι κύριοι εξεταζόµενοι ποιητές-µεταφραστές και των πρωτότυπων έργων και, συνακόλουθα, η συνοπτική αναφορά σε ορισµένες από τις διαφοροποιήσεις 27 που σηµειώνονται προκύπτει από τη διερεύνηση του ρόλου της Proceedings of the First J. S. Holmes Symposium on Translation Studies. Eds. Kitty, van Leuven-Zwart, and Ton Naaijkens. Amsterdam & Atlanta: Rodopi, 1991. 179-192. Print. Σηµαντικοί εκπρόσωποι της περιγραφικής προσέγγισης της µετάφρασης είναι επίσης ο Chesterman και ο Hermans, βλ. ενδεικτικά στο Chesterman, Andrew. ed. Readings in Translation Theory. Helsinki: Oy Finn Lectura Ab, 1989. Print. Chesterman, Andrew. Memes of Translation: The Spread of Ideas in Translation Theory. Amsterdam & Philadephia: J. Benjamins Publishing, 1997. Print. στο Hermans, Theo. Translation in Systems. Descriptive and Systemic Approaches Explained. Manchester: St. Jerome, 1999. Print. στο Hermans, Theo. ed. The Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation. New York: St. Martin s Press, 1985. Print. και στο Holmes, James. The Name and Nature of Translation Studies. The Translation Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. London & New York: Routledge, 2000. 172-185. Print. 26 Και άλλα θεωρητικά συστήµατα και µοντέλα µεταφρασεολογίας έχουν δει το φως της δηµοσιότητας, κυρίως από το δεύτερο µισό του 20ού αιώνα και έπειτα, τα οποία, ωστόσο, εστιάζουν σε πτυχές της µετάφρασης που δεν αποτελούν αντικείµενο της παρούσας έρευνας, όπως λ.χ. η θεωρία του «πολυσυστήµατος» του Even-Zohar (βλ. σχετικά στο Even-Zohar, Itamar. The Literary System. Poetics Today 11.1 (1990): 27-44. Print. Even- Zohar, Itamar. The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem. The Translation Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. London & New York: Routledge, 2000. 192-197. Print.), η γλωσσολογική προσέγγιση της µετάφρασης του Catford (Catford, C. John. A Linguistic Theory of Translation. Oxford: Oxford University Press, 1965. Print.), κ.ά. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε άλλα προτεινόµενα µοντέλα µεταφρασεολογίας, βλ. ενδεικτικά στο Bassnett-McGuire, Susan. Translation Studies. London: Methuen, 1988. Print. στο Gentzler, Edwin. Contemporary Translation Theories. London & New York: Routledge, 1993. Print. στο Munday, Jeremy. Introducing Translation Studies. Theories and Applications. London & New York: Routledge, 2000. Print. 27 Ως «διαφοροποίηση» αποδίδεται ο όρος shift. Η επιλογή του συγκεκριµένου όρου αντί της συνηθέστερης χρήσης λ.χ. των ληµµάτων «αλλαγή» και «µετατόπιση» προέκυψε από την εξέταση της ερµηνείας των ληµµάτων στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύµατος Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1998) και στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Κέντρου Λεξικολογίας (2002). Η «διαφοροποίηση», λοιπόν, ορίζεται ως η «επισήµανση διαφορών ανάµεσα σε δύο ή περισσότερα πράγµατα, πρόσωπα, έννοιες, καταστάσεις» (ΛΚΝ 369), ενώ στο σχόλιο που συνοδεύει το λήµµα «αλλαγή» αναφέρεται ότι «η ουδέτερη και αποστασιοποιηµένη περιγραφή µιας αλλαγής µε εστίαση στη διαφορά της από τις άλλες χαρακτηρίζεται ως διαφοροποίηση» (ΛΝΕ 121). Οπότε κρίθηκε προσφορότερο το λήµµα «διαφοροποίηση» και όχι η «αλλαγή», η «µετατόπιση» ή κάποιος άλλος σηµασιολογικά παρεµφερές όρος [βλ. επίσης τη διδακτορική διατριβή της Ελπίδας Λουπάκη µε τίτλο «Η ιαφοροποίηση Μεταξύ Πρωτοτύπου και Μεταφράσµατος: Η Περίπτωση των Κοινοτικών Κειµένων» στην οποία γίνεται εκτενής αναφορά στην έννοια της διαφοροποίησης (σσ. 18-21)]. Ως προς τα είδη της διαφοροποίησης, ο Toury προτείνει δύο κατηγορίες: τις διαφοροποιήσεις που καθορίζονται από κανόνες, είναι υποχρεωτικές (rule-governed shifts, obligatory) και τις διαφοροποιήσεις που καθορίζονται από νόρµες, δεν είναι υποχρεωτικές (norm-governed shifts, non-obligatory). Για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο έργο του In Search of a Theory of Translation (55) και στο Descriptive Translation Studies and Beyond (57) στο Vinay, Jean Paul, and Jean Darbelnet. Stylistique Comparée du Français et del Anglais. Méthode de Traduction. Paris: Didier, 1977. 50-51. Print. στο Nord, Christiane. Translation as a Purposeful Activity. Functionalist Approaches Explained. Manchester: St Jerome, 1997. 28. Print. στο Μπατσαλιά και Σελλά-Μάζη 97-98 κ.ά. Κατά τον Toury, οι διαφοροποιήσεις που σηµειώνονται µεταξύ του µεταφράσµατος και του πρωτοτύπου είναι άρρηκτα συνδεδεµένες µε τις µεταφρασεολογικές νόρµες. Η λεπτοµερής ανάλυση, ωστόσο, των µεταφραστικών επιλογών των εξεταζόµενων ποιητών-µεταφραστών και, συνακόλουθα, των νορµών που τις επηρεάζουν δεν αποτελούν αντικείµενο έρευνας της εργασίας, καθώς, όπως υπογραµµίστηκε, κύριος στόχος είναι η διερεύνηση της επιρροής των απόψεών τους στη µεταφραστική πράξη. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε τις νόρµες βλ. στο Toury, In Search of a Theory of Translation (32-33) και στο Descriptive Translation Studies and Beyond (53-69) στο Toury, Gideon. A Handful of Paragraphs on Translation and Norms. Translation and Norms. Ed. Christina Schäffner. Clevedon & Philadelphia: Multilingual Matters, 1999. 9-31. Print. στο Schäffner, Christina. The Concept of Norms in Translation Studies. Current Issues in Language & Society 5.1-2 (1998): 1-9. Print. στο Hermans, Theo. Norms and the

18 θεωρητικής τους σκέψης στις επιλογές τους ως µεταφραστών. εν εξετάζεται, δηλαδή, εάν η απόδοση των πρωτότυπων ποιητικών έργων είναι επιτυχηµένη ή όχι, καθώς η προσέγγιση της εργασίας είναι περιγραφική και όχι κανονιστική. Επίσης, οι µεταφράσεις εξετάζονται ως προϊόν του πολιτισµού-υποδοχής, καθώς, όπως επισηµαίνει ο Toury «οι µεταφράσεις λειτουργούν ως επί το πλείστον υπέρ του πολιτισµού-υποδοχής και όχι υπέρ του κειµένουπηγή, πόσο µάλλον υπέρ του πολιτισµού-αφετηρίας» (26), κάτι το οποίο φαίνεται να ισχύει σε µεγάλο βαθµό και στην περίπτωση των ελλήνων ποιητών-µεταφραστών του 19ου και 20ού αιώνα που θα εξεταστούν. Άλλωστε, η σηµασία και ο ρόλος της µετάφρασης στη χώρα-υποδοχής είναι αναµφισβήτητα. Όπως υποστηρίζουν κριτικοί και θεωρητικοί, ορισµένες φορές τα µεταφρασµένα ποιήµατα επηρεάζουν σε τόσο µεγάλο βαθµό τον πολιτισµό-υποδοχής ώστε αποτελούν πλέον «αναπόσπαστο και ισότιµο τµήµα της λογοτεχνίας κάθε γλωσσικής κοινότητας» (Καγιαλής, 28 κ.ά.). 29 Την ίδια άποψη φαίνεται πως ενστερνίζεται και ο Τέλλος Άγρας, ο οποίος θεωρεί ότι η µετάφραση όχι µόνο δεν ζηµιώνει την ελληνική λογοτεχνία, αλλά αντίθετα αποτελεί οργανικό µέρος αυτής (στο Καράογλου 30 79). Η µεταφραστική παραγωγή, λοιπόν, επιδρά, καθορίζει και εξελίσσει τη λογοτεχνία. Οπότε, σύµφωνα µε όσα αναφέρθηκαν µέχρι στιγµής, διαπιστώνεται η αναγκαιότητα εξέτασης των µεταφραστικών Determination of Translation: A Theoretical Framework. Translation, Power, Subversion. Eds. Roman, Álvarez, and Carmen África Vidal. Clevedon & Philadelphia: Multilingual Matters, 1996. 25-51. Print. Αξίζει να επισηµανθεί ότι αναφορά στην ύπαρξη νορµών και στην επιρροή τους στις επιλογές των µεταφραστών εντοπίζεται για πρώτη φορά στο έργο του Levỳ, Jirí. Translation as a Decision Process. The Translation Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. London and New York: Routledge, 2000. 148-159. Print. και του Popovič, Anton. The Concept Shift of Expression in Translation Analysis. The Nature of Translation: Essays on the Theory and Practice of Literary Translation. Eds. James, S. Holmes, Frans de Haan, and Anton Popovič. The Hague: Mouton, 1970. 79. Print. 28 Όπως παρατίθεται στο Παπαλεοντίου 13. Το πρωτότυπο απόσπασµα βρίσκεται στο Καγιαλής, Τάκης. «Λογοτεχνία ική Μας και Ξένη.» Το Βήµα 28 Νοεµβρίου 1993. Τυπ. 29 Η Bassnett, η οποία επίσης θεωρεί σηµαντικό το ρόλο της µετάφρασης στη λογοτεχνία και στον πολιτισµό µιας χώρας, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι: «η µελέτη της µετάφρασης, ιδιαίτερα στη διαχρονική της πτυχή, αποτελεί ζωτικό µέρος της λογοτεχνικής και πολιτισµικής ιστορίας» (40). 30 ιερωτάται ο Άγρας: «αλλά µήπως κι η µετάφραση δεν είναι λογοτεχνία ελληνική;» Όπως παρατίθεται στο Καράογλου, Χαράλαµπος. Η Αθηναϊκή Κριτική και ο Καβάφης: 1918-1924. Θεσσαλονίκη: χ.ό., 1985. Τυπ. [από το περιοδικό Βωµός 3 (10 Νοεµβρίου 1918): 28].

19 αντιλήψεων των εν λόγω ποιητών, καθώς και της συµβολής των θεωρητικών θέσεων και µεταφράσεών τους στο ελληνικό λογοτεχνικό γίγνεσθαι. Έπειτα από πολλές αναζητήσεις και προβληµατισµό αποδείχθηκε ότι δεν θα ήταν εύκολη ούτε, κυρίως, εφικτή η υλοποίηση µιας ολοκληρωµένης παρουσίασης «ελλήνων ποιητών ως µεταφρασεολόγων - µεταφραστών». Όπως αναφέρθηκε ήδη, η µεταφραστική δραστηριότητα στον ελληνόγλωσσο χώρο παρουσιάζει ανοδικές τάσεις από τα τέλη περίπου του 18ου αιώνα, παράλληλα µε την εκδήλωση του κινήµατος του Νεοελληνικού ιαφωτισµού. Όπως ήταν αναµενόµενο, η αύξηση των µεταφράσεων λογοτεχνικών έργων οδήγησε στην περαιτέρω ανάπτυξη και ενίσχυση του θεωρητικού λόγου γύρω από τη µεταφραστική πράξη και οι θεωρητικές απόψεις ελλήνων λογίων και λογοτεχνών άρχισαν να κάνουν δυναµικά πλέον την εµφάνισή τους από το 19ο αιώνα κι έπειτα. Για το λόγο αυτό αποφασίστηκε η µελέτη να επικεντρωθεί αποκλειστικά στο 19ο και 20ό αιώνα πιο συγκεκριµένα θα µελετηθεί η περίοδος 1810 1974, κατά την οποία παρατηρήθηκε µεταφραστικός οργασµός, µε τον αριθµό των µεταφράσεων στα ελληνικά να αυξάνεται συνεχώς (Κασίνης, ιασταυρώσεις 11-27), καθώς επίσης σηµειώθηκε έντονη πνευµατική δραστηριότητα στον ελληνόγλωσσο χώρο σε συνδυασµό µε τις αλλαγές στο κοινωνικό, οικονοµικό και πολιτικό επίπεδο. Επιπλέον, οι περισσότεροι ποιητές εξέφρασαν τις µεταφραστικές τους θέσεις κατά το συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα, στο πλαίσιο των ζυµώσεων που χαρακτήριζαν τη µετάβαση από τη µια περίοδο στην άλλη. 31 ύσκολη, ωστόσο, ήταν και η επιλογή των προς εξέταση ποιητών-µεταφραστών, καθώς όλοι σχεδόν οι σηµαντικοί για τα ελληνικά γράµµατα ποιητές 32 σε διάφορες χρονικές 31 Κατά το 19ο και 20ό αιώνα παρατηρείται άνθιση της νεοελληνικής ποίησης. Σύµφωνα µάλιστα µε τον Ε. Γαραντούδη, ο 20ός αιώνας «είναι κατά γενική παραδοχή, όχι µόνο η δηµιουργικότερη, ποσοτικά και ποιοτικά, περίοδος στο σύνολο της µακρόχρονης, σχεδόν χιλιετούς, πορείας της νεοελληνικής ποίησης, αλλά, επίσης, η δυναµική συνέχεια και η ποιοτική υπέρβαση της ποίησης του 19ου αιώνα» (Γαραντούδης, Ευριπίδης. επιµ.- ανθολ. Η Ελληνική Ποίηση του 20ού Αιώνα. Μια Σύγχρονη Ανθολογία. Αθήνα: Μεταίχµιο, 2008. xviii-xix. Τυπ.). 32 Ο Κλέων Παράσχος δηλώνει χαρακτηριστικά ότι «ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Σολωµοῦ καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸ Σολωµό... πολλοὶ ἕλληνες λογοτέχνες... προπάντων ὅµως ποιητές, οἱ καλύτεροι, µετάφρασαν ξένα ποιήµατα»

20 περιόδους της ζωής τους ή και καθ όλη της διάρκειας αυτής ασχολήθηκαν µε τη µετάφραση παράλληλα µε τη συγγραφή του πρωτότυπού τους έργου. Αναµφισβήτητα, στο πλαίσιο της συγκεκριµένης έρευνας δεν είναι δυνατόν να µελετηθούν στο σύνολό τους οι ποιητές καθίσταται, ωστόσο, δυνατή η αναφορά σε όλους όσοι εξέφρασαν σηµαντικές απόψεις αναφορικά µε τη µετάφραση, οι οποίες ενδεχοµένως διαµόρφωσαν ορισµένες από τις τάσεις της µεταφραστικής πρακτικής στη χώρα µας. Είναι βέβαια σίγουρο ότι το εν λόγω ζήτηµα δεν µπορεί να εξαντληθεί. Το θέµα είναι ευρύ και πολυσχιδές. Ωστόσο, η παρούσα εργασία φιλοδοξεί να αποτελέσει µια χρήσιµη συνεισφορά στον τοµέα της ελληνικής µεταφρασεολογίας, θέτοντας τα θεµέλια και τη βάση για το ξεκίνηµα µιας έρευνας και αναπτύσσοντας ζητήµατα τα οποία καλούνται να διερευνηθούν περαιτέρω µέσα από µελλοντικές έρευνες. Η εργασία, λοιπόν, διαρθρώνεται στα ακόλουθα τέσσερα κεφάλαια: Το πρώτο κεφάλαιο αφορά το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας και χωρίζεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα (1.1 Γενικό Πλαίσιο της Ποιητικής Μετάφρασης στην Ευρώπη) γίνεται µια µικρή ιστορική αναδροµή των θεωρητικών απόψεων για τη µετάφραση στη ύση καθώς η προσέγγιση της εργασίας είναι µεταφρασεολογική, κρίνεται απαραίτητη µια σύντοµη, αλλά αντιπροσωπευτική, αναφορά στις θεωρητικές θέσεις που διατυπώθηκαν στο εξωτερικό κυρίως από ποιητές-µεταφραστές, όχι µόνο κατά το 19ο και 20ό αιώνα αλλά και τους αιώνες που προηγήθηκαν αυτών, µε κύριο στόχο να παρουσιαστούν οι θεωρητικές αντιλήψεις που επηρέασαν αυτές των ελλήνων ποιητών που θα εξεταστούν στη συνέχεια. Η ενότητα αυτή περιλαµβάνει απόψεις για καίρια ζητήµατα της µετάφρασης της ποίησης, παρουσιάζοντας τα δίπολα και τις αντιθέσεις µε τις οποίες εµποτίστηκε η µεταφραστική θεωρία: το εφικτό ή ανέφικτο της µετάφρασης της ποίησης κατά λέξη ή κατ έννοια (Παράσχος, Κλέων. ἐπιµ. Ἀνθολογία τῆς Εὐρωπαϊκῆς καὶ Ἀµερικανικῆς Ποιήσεως. Ἀθήνα: Ἐκδ. Συµεωνίδη, 1962. 6. Τυπ.). Την ίδια άποψη εκφράζει, µεταξύ άλλων, και ο Κούλης Αλέπης (για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο Ἀλέπης, Κούλης. Ἄνθη ἀπὸ Κήπους Ξένους. Ἀθήνα: Τὸ Ἑλληνικὸ Βιβλίο, 1964. 5-6. Τυπ.).

21 µετάφραση πιστή ή ελεύθερη µετάφραση έµµετρη ή πεζή µετάφραση, κ.ά. Η αναδροµή ξεκινά από τον Κικέρωνα (Cicero) και τον 1ο αιώνα π.χ. και φτάνει στον Octavio Paz και τον 20ό αιώνα. Στόχος είναι να διαγραφεί η πορεία της θεωρητικής σκέψης για την ποιητική µετάφραση στη ύση, καθώς έλληνες λόγιοι και ποιητές-µεταφραστές διαµόρφωσαν θεωρητικές αντιλήψεις υπό την επίδραση διαφόρων πνευµατικών γεγονότων της ύσης, καθώς και άλλων παραγόντων. Στη δεύτερη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου (1.2 Η Μετάφραση στον Ελληνόγλωσσο Χώρο έως τις Αρχές του 19ου Αιώνα και η Έναρξη Θεωρητικού ιαλόγου για την Ποιητική Μετάφραση) σκιαγραφείται τµήµα της µεταφραστικής δραστηριότητας που αναπτύχθηκε από έλληνες λογίους και λογοτέχνες έως τις αρχές του 19ου αιώνα. Παρουσιάζονται οι αντιλήψεις του Ν. Σοφιανού (16ος αι.) για τη µετάφραση, που αφορούν τις πρώτες µαρτυρηµένες θεωρητικές ελληνικές απόψεις, καθώς και οι θέσεις του Ε. Βούλγαρη (18ος αι.) και οι τρόποι αντιµετώπισης ορισµένων µεταφραστικών προβληµάτων που προτείνει. Ο Βούλγαρης αποτελεί ουσιαστικά τον πρόδροµο του Καταρτζή, µέσω του οποίου αποκτά η Ελλάδα µια πρώτη µελέτη η οποία πραγµατεύεται τη µετάφραση, όπως αυτή παρουσιάζεται στον πρόλογο της µετάφρασης του έργου La Science du Gouvernement του Réal de Curban. Όπως τονίζει ο Κεχαγιόγλου µεταξύ άλλων, ο Καταρτζής συνοψίζει στο πόνηµά του το σύνολο σχεδόν των ζητηµάτων που απασχόλησαν τους έλληνες λογίους της εποχής σχετικά µε τη µετάφραση, τονίζοντας, όπως ήταν αναµενόµενο, τα δύο κυριότερα θέµατα που κυριάρχησαν στην Ελλάδα και συνδέθηκαν µε τη µετάφραση: τη γλώσσα και την παιδεία. 33 33 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο Κεχαγιόγλου, Γιώργος. «Ελληνικές Μεταφράσεις στον 18ο Αιώνα: Μετα-δοτικές ή Προδοτικές Πιστές και Άσχηµες Άπιστες και Όµορφες.» Η Γλώσσα της Λογοτεχνίας και η Γλώσσα της Μετάφρασης. Πρακτικά Ηµερίδας (24 Μαΐου 1997). Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 1998. 30-31. Τυπ. στο Σύγκριση/Comparaison 9 (1998): 45-46. Τυπ. και στο Kechagioglou, Georgios. Traduzioni Neogreche del XVIII Secolo: L Italiano come Lingua Veicolare. Testi Letterari Italiani Tradotti in Greco (dal 500 ad oggi). Ed. Mario Vitti. Soveria Mannelli: Rubbettino, 1994. 139-152. Print. Το µεγάλο ενδιαφέρον του Καταρτζή για την (εκ)παίδευση του έθνους και οι απόψεις του για την παιδεία, τη γλώσσα και τη µετάφραση παρουσιάζονται και στα έργα: ηµαράς, Θ. Κωνσταντίνος. Νεοελληνικός ιαφωτισµός. 5η έκδ. Αθήνα: Ερµής, 1989. 201-243 κ.ε. Τυπ. Κιτροµιλίδης, Μ. Πασχάλης. Νεοελληνικός ιαφωτισµός: Οι Πολιτικές και Κοινωνικές Ιδέες. 3η έκδ. Μτφρ. Στέλλα Νικολούδη. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, 2000. 205-208. Τυπ. Marcheselli-Loukas, Lucia. «Θεωρία και Πράξη της

22 Μέσω των παρατιθέµενων στοιχείων και πληροφοριών, τονίζεται παράλληλα η απουσία σηµαντικού θεωρητικού ενδιαφέροντος για τη µετάφραση της ποίησης στον ελληνόγλωσσο χώρο έως τα τέλη περίπου του 18ου αιώνα. Επίσης, εξετάζεται το µεταφραστικό τοπίο του 19ου αιώνα και δίνονται γενικές πληροφορίες όσον αφορά την επαφή των Ελλήνων µε τις ξένες λογοτεχνίες και τη µεταφραστική παραγωγή στη χώρα µας το συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα. Σηµαντικό µέρος της ενότητας αυτής αφιερώνεται στη µελέτη του Στ. Βάλβη «Περί Μεταφράσεως Ποιητών» του 1878, η οποία αποτελεί ίσως την πρώτη πραγµατεία για τη µετάφραση της ποίησης στα ελληνικά. Μέσω της εξέτασης της πραγµατείας αυτής διαγράφεται το αυξηµένο ενδιαφέρον της εποχής για την ποιητική µετάφραση και δίνεται η δυνατότητα να διαφανεί σύγκλιση ή απόκλιση των απόψεων του Βάλβη µε αυτές που διατυπώθηκαν σε αναπτυγµένες χώρες της ύσης, όπως την Αγγλία και τη Γαλλία. Σηµαντικό τµήµα της συγκεκριµένης ενότητας είναι, επίσης, αυτό στο οποίο παρουσιάζεται ο Οικονόµειος µεταφραστικός αγώνας, µε άντληση πληροφοριών από τη σηµαντική έρευνα του Κασίνη 34 αν και ο διαγωνισµός αυτός διήρκησε συνολικά µόνο µια δεκαετία (1870-1880), φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα καταλυτικός για την ανάπτυξη της µετάφρασης του ποιητικού λόγου. Επιπλέον, η συµβολή του στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι του ελληνικού κράτους είναι, κατά τη γνώµη µας, αξιόλογη τόσο ως προς το ρόλο που αυτός διαδραµάτισε όσο και ως προς τα αποτελέσµατά του. Τέλος, συνάγονται επιµέρους συµπεράσµατα µε βάση τις πληροφορίες και τα στοιχεία που παρατίθενται στο πλαίσιο του πρώτου κεφαλαίου. Μετάφρασης στον. Καταρτζή.» Ταυτότητα και Ετερότητα στη Λογοτεχνία. 18ος 20ός Αι. 3 Μετάφραση και ιαπολιτισµικές Σχέσεις. Β ιεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής και Συγκριτικής Γραµµατολογίας, Αθήνα 8-11 Νοεµβρίου 1998. Τόµ. 3. Επιµ. Άννα Ταµπάκη και Αθήνη Στέση. Αθήνα: όµος, 2001. 67-80. Τυπ. 34 Το έργο του Κασίνη Οικονόµειος Μεταφραστικός Αγών αφιερώνεται αποκλειστικά στον εν λόγω διαγωνισµό καλύπτοντας όλες του τις πτυχές (Κασίνης, Γ. Κωνσταντίνος. Οικονόµειος Μεταφραστικός Αγών. Αθήνα: Σύλλογος προς ιάδοσιν Ωφελίµων Βιβλίων, 2003. Τυπ.). Τα έργα του Κασίνη ιασταυρώσεις και ιασταυρώσεις, Β επίσης περιλαµβάνουν πολύτιµες πληροφορίες αναφορικά µε τη µετάφραση στην Ελλάδα και τη µεταφρασµένη λογοτεχνία στα ελληνικά.

23 Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται οι θεωρητικοί προβληµατισµοί και απόψεις των υπό εξέταση ελλήνων ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα. Λαµβάνοντας υπόψη τα µεταφρασεολογικά ζητήµατα που θίγει ο Βάλβης στο πόνηµά του και τα οποία συνθέτουν το οµιχλώδες τοπίο της ποιητικής µετάφρασης µεταφρασιµότητα της ποίησης, έµµετρη ή πεζή µετάφραση, ελεύθερες, κατά λέξη ή κατ έννοια µεταφράσεις αποφασίστηκε να αποτελέσουν τη βάση των θεωρητικών ζητηµάτων που θα µελετηθούν στην παρούσα εργασία, διερευνώντας και παρουσιάζοντας ορισµένες βασικές θέσεις των έξι, κυρίως, εξεταζόµενων ελλήνων ποιητών. Ένα ακόµη ακανθώδες ζήτηµα της µετάφρασης της ποίησης που θα συζητηθεί είναι αυτό της ταυτότητας του µεταφραστή της ποίησης δηλαδή, εάν πρέπει να µεταφράζουν ποίηση µόνο οι ποιητές ή όχι. Για το διαχωρισµό και την παρουσίαση των θεωρητικών θέσεων ακολουθείται το παράδειγµα ορισµένων ανθολογιών που περιλαµβάνουν θεωρητικές µελέτες για τη µετάφραση και παρουσιάζουν το υλικό µε βάση θέµατα µεταφρασεολογίας (στο Woodsworth 104). Για παράδειγµα, παρατίθενται και µελετώνται οι απόψεις των Σεφέρη και Ελύτη αναφορικά µε τη µεταφρασιµότητα του ποιητικού λόγου: πιστεύουν πως είναι εφικτή η ποιητική µετάφραση ή όχι, και γιατί; Συνεπώς, για κάθε µεταφρασεολογικό θέµα που θίγεται, παρατίθενται οι απόψεις των εξεταζόµενων ποιητών, εφόσον φυσικά έχουν διατυπωθεί για το εκάστοτε ζήτηµα, και δίνεται η δυνατότητα να διαφανούν οι πιθανές οµοιότητες αλλά και διαφορές τους. Στο τρίτο κεφάλαιο µελετάται µέρος του µεταφραστικού έργου των έξι βασικών εξεταζόµενων ποιητών-µεταφραστών µε στόχο να διερευνηθεί η σχέση µεταξύ των θεωρητικών τους αντιλήψεων για τη µετάφραση και της µεταφραστικής τους πρακτικής. Εξετάζεται εάν αποτυπώνονται οι θεωρητικές τους θέσεις στις µεθόδους που υιοθετούν, στις τελικές επιλογές τους και στις µεταφραστικές λύσεις που δίνουν, καθώς επίσης και εάν διατηρείται ο µεταξύ τους θεωρητικός διάλογος κατά τη διάρκεια της µεταφραστικής διαδικασίας και εάν επιδρά στην προσέγγιση µεταφοράς των πρωτότυπων ποιητικών έργων

24 στην ελληνική γλώσσα. Τέλος, σε σύγκριση πάντοτε µε τις εκπεφρασµένες θεωρητικές τους απόψεις για τη µετάφραση, µελετάται εάν οι εξεταζόµενοι ποιητές-µεταφραστές προσαρµόζουν τα πρωτότυπα έργα στη δική τους ιδιοσυγκρασία, ενσωµατώνοντας στα µεταφράσµατα στοιχεία του προσωπικού τους ύφους, των γλωσσικών τους ιδιαιτεροτήτων και της ιδιότυπης ποιητικής τεχνικής τους ή εάν επιτρέπουν να διαφανεί και να κυριαρχήσει ο δηµιουργός του κειµένου-πηγή. Εν ολίγοις, θα επιχειρηθεί διερεύνηση όσο το δυνατόν περισσότερων ζητηµάτων αναφορικά µε το δεσµό που υπάρχει µεταξύ του θεωρητικού λόγου και της µεταφραστικής πράξης των ελλήνων ποιητών-µεταφραστών του 19ου και 20ού αιώνα στους οποίους επικεντρώνεται η έρευνα, δίχως αυτό να συνεπάγεται ότι το θέµα δύναται να εξαντληθεί στην παρούσα εργασία. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συµπεράσµατα που εξάγονται από την παρούσα έρευνα. Επίσης, καταγράφονται συνοπτικά ορισµένες βασικές θέσεις ελλήνων ποιητών για τη µετάφραση, όπως π.χ. των Νάσου Βαγενά, Κλείτου Κύρου, Χριστόφορου Λιοντάκη, Αριστοτέλη Νικολαΐδη, Στρατή Πασχάλη, κ.ά., µε στόχο να διαγραφεί η πορεία του θεωρητικού στοχασµού για τη µετάφραση της ποίησης στην Ελλάδα, όπως διαµορφώνεται από το 1975 µέχρι και σήµερα, καθώς επίσης και να διαπιστωθούν πιθανοί δεσµοί µε τη µεταφρασεολογική σκέψη των έξι βασικών εξεταζόµενων στην εργασία ποιητών-µεταφραστών. Η παρούσα εργασία αποτελεί µια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης ενός ιδιαίτερα σύνθετου θέµατος. Είναι προφανές ότι παραµένει ευρύ το πεδίο για έρευνες που θα συµβάλλουν στην προβολή του θεωρητικού λόγου ελλήνων ποιητών για τη µετάφραση και της µεταφραστικής τους πράξης, καθώς επίσης και στην ανάδειξη εν γένει της µεταφρασεολογικής σκέψης και µεταφραστικής πρακτικής στην Ελλάδα.

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Μετάφραση της Ποίησης: Θέσεις και Αντιθέσεις έως τον 20ό Αιώνα Ξέρετε, συνεχίζω να πιστεύω ότι δεν ξέρω να µεταφράζω, και ότι κανείς δεν ξέρει. Η µετάφραση είναι µια διαδικασία αδύνατη πλην όµως απαραίτητη δεν υπάρχει τέλεια µέθοδος να µεταφράζει κανείς και τα περισσότερα προβλήµατα πρέπει να τα αντιµετωπίσουµε στην πορεία ανάλογα µε το κάθε ποίηµα. 35 W. S. Merwin Με αφορµή την απουσία συστηµατικής διερεύνησης της µεταφρασεολογίας στον ελληνόγλωσσο χώρο και δη των θέσεων ελλήνων ποιητών-µεταφραστών ορίστηκε ως αντικείµενο της εργασίας η µελέτη θεωρητικών αντιλήψεων ελλήνων ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα αναφορικά µε τη µετάφραση της ποίησης. Η εξέταση των απόψεών τους, ωστόσο, θα ήταν αδύνατη δίχως τη διερεύνηση του θεωρητικού υποβάθρου από το οποίο εξελίχθηκαν ιστορικά. Ως εκ τούτου, το παρόν κεφάλαιο φιλοδοξεί να παρουσιάσει ορισµένες βασικές µεταφρασεολογικές απόψεις που διατυπώθηκαν στην Ευρώπη και στον ελληνόγλωσσο χώρο, µε στόχο να σκιαγραφηθεί το τοπίο το οποίο είχε δηµιουργηθεί και συνετέλεσε στη διαµόρφωση και διατύπωση σπουδαίων θεωρητικών θέσεων για την ποιητική µετάφραση εκ µέρους σηµαντικών ελλήνων ποιητών. 1.1 Γενικό Πλαίσιο της Ποιητικής Μετάφρασης στην Ευρώπη 1.1.1 Εισαγωγή Η µεταφραστική δραστηριότητα στην Ευρώπη αναπτύχθηκε αισθητά από τα πρώτα κιόλας χρόνια των ωσµώσεων των λαών και της µεταφοράς κειµένων από µία γλώσσα σε µια 35 Όπως παρατίθεται στο Connolly 16. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο Weissbort, Daniel, and Astradur Eysteinsson, eds. Translation, Theory and Practice: A Historical Reader. Oxford: Oxford University Press, 2006. 582. Print.