Θεωρίες χωροθέτησης του δευτερογενούς τομέα

Θεωρίες χωροθέτησης του δευτερογενούς τομέα

Ποια ζητήματα απασχολούν τις θεωρίες χωροθέτησης; Γιατί η βιομηχανία είναι άνισα κατανεμημένη εντός των χωρών; Γιατί υπάρχουν αλλαγές στη χωροθέτηση των διαφόρων κλάδων; Γιατί κάποιες επιχειρήσεις επιλέγουν τη χωρική διασπορά των δραστηριοτήτων τους; Γιατί κάποιες βιομηχανίες δημιουργούν «παράλληλα εργοστάσια»; Υπάρχει «άριστη» κατανομή βιομηχανικών δραστηριοτήτων και σε ποιο επίπεδο αυτό συμβαίνει (επιχείρησης, κλάδου, χώρας, περιφέρειας);

Η απόφαση χωροθέτησης 1. Η πρώτη απόφαση έχει να κάνει με την εγκατάσταση κατά την ίδρυση. 2. Η απόφαση χωροθέτησης συνδέεται με τη διαφοροποίηση (diversification) η οποία είναι η επέκταση σε νέες δραστηριότητες και κλάδους παραγωγής. Είναι μια στρατηγική ανάπτυξης της επιχείρησης που συνεπάγεται νέες επενδύσεις. Έχουμε δύο είδη στρατηγικών διαφοροποίησης : τη συσχετισμένη (related diversification) η οποία είναι αποτέλεσμα της επιχειρηματικής επέκτασης σε παρεμφερείς κλάδους παραγωγής και την αύξηση της δύναμης στην αγορά και την ασυσχέτιστη (unrelated diversification) η οποία αφορά στην επέκταση σε μη συγγενικούς κλάδους παραγωγής και στοχεύει στη μείωση του κινδύνου μέσω της διασποράς των επενδύσεων σε ετερογενείς δραστηριότητες, καθώς μπορεί να υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα για τη μελλοντική πορεία ενός συγκεκριμένου κλάδου.

3. Η δημιουργία νέου παραγωγικού μοντέλου (επιχείρηση με περισσότερα εργοστάσια, υπεργολαβική σχέση, εντατικοποίηση εργασίας, εισαγωγή νέας τεχνολογίας). 4. Αποεπένδυση η οποία συνεπάγεται αναδίπλωση των δραστηριοτήτων και επικέντρωση στις πιο βασικές λειτουργίες, στο βαθμό που η επιχείρηση αντεπεξέρχεται τη δύσκολη οικονομική φάση και επιτυγχάνει να επιβιώσει, αποφεύγοντας έτσι την πτώχευση.

Παράγοντες που επηρεάζουν τη χωροθέτηση της βιομηχανίας Πρώτες ύλες για μεταποίηση : ανάλογα με το βάρος τους επηρεάζουν την επιλογή εγκατάστασης. Η εξέλιξη των μεταφορών έχει επηρεάσει τη σημασία του παράγοντα αυτού. Η ενέργεια (υδατοπτώσεις, κάρβουνο) ήταν παλαιότερα εξέχουσας σημασίας για τη χωροθέτηση. Σήμερα, μεγαλύτερη σημασία έχει ο έλεγχος του κόστους και της συνεχούς παροχής ενέργειας, παρά η γειτνίαση με την πηγή ενέργειας. Η γειτνίαση με την αγορά έχει μεγάλη σημασία για τη χωροθέτηση. Ιδιαίτερη σημασία έχει το μέγεθος των πόλεων / αγορών, το μέγεθος του πληθυσμού και η αγοραστική του δύναμη. Το εργατικό δυναμικό. Η κρατική παρέμβαση και οι πολιτικές επιλογές. Οι μεταφορές και η προσπελασιμότητα. Ο ανταγωνισμός. Γεωπολιτικές συνθήκες. Οι εσωτερικές οργανωτικές δομές κάθε επιχείρησης.

Οι βασικές σχολές χωροθέτησης της βιομηχανίας Κλασική Σχολή Σχολή της Συμπεριφοράς Σχολή της Πολιτικής Οικονομίας

Η Κλασική Σχολή περιλαμβάνει τις προσεγγίσεις : Θεωρία του ελάχιστου κόστους του Weber (1909), Θεωρία χωροθετικής αλληλεξάρτησης περιοχής-αγοράς του Hotelling (1929), Θεωρία της γενικής χωρικής ισορροπίας του Losch (1954), Θεωρία του κύκλου ζωής του προϊόντος του Vernon (1966).

Προσέγγιση ελάχιστου κόστους Οι επιχειρήσεις αναζητούν τον τόπο εγκατάστασης όπου το συνολικό κόστος λειτουργίας της επιχείρησης θα είναι το ελάχιστο. Θεμελιωτής της θεωρίας αυτής ο Alfred Weber (1909) που στηρίχθηκε στην ελαχιστοποίηση του κόστους προμήθειας και μεταφοράς των υλικών, των προϊόντων και υπηρεσιών που συμμετέχουν στη διαδικασία παραγωγής και διανομής του παραγόμενου προϊόντος [πρώτες ύλες, ενέργεια, εργατικό δυναμικό, τελικά προϊόντα, οικονομίες συγκέντρωσης (agglomeration economies)]. Ο Weber υπέθεσε ότι η επιχείρηση ορίζεται ως μεμονωμένο σημείο στο χώρο που έχει ως βασική επιδίωξη τη μεγιστοποίηση των κερδών της.

Υποθέσεις της θεωρίας του Weber Οι πρώτες ύλες (και τα καύσιμα) είναι εντοπισμένες σε συγκεκριμένες (γνωστές) περιοχές. Παράλληλα βέβαια υπάρχουν και πρώτες ύλες ομοιόμορφα κατανεμημένες σε όλη τη γεωγραφική επιφάνεια, άρα δεν επηρεάζουν την κατανομή των βιομηχανιών. Η θέση και το μέγεθος των τόπων κατανάλωσης είναι δεδομένα. Υπάρχουν συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού. Καμιά βιομηχανία δεν μπορεί να αποκομίσει μονοπωλιακά οφέλη από την επιλογή του τόπου εγκατάστασης. Το εργατικό δυναμικό βρίσκεται σε συγκεκριμένες περιοχές και υπάρχει σε απεριόριστο αριθμό. Κόστος παραγωγής και τιμή πώλησης θεωρούνται δεδομένα και δεν μεταβάλλονται στις διάφορες τοποθεσίες. Η τεχνολογία είναι δεδομένη. Επιτόκια, φορολογία κτλ., δεν επηρεάζουν τον τόπο εγκατάστασης. Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες παρουσιάζουν ομοιομορφία σε όλες τις τοποθεσίες.

Τα στάδια της προσέγγισης του Weber 1 ο στάδιο (εύρεση του σημείου του ελάχιστου κόστους μεταφοράς) 2 ο στάδιο (μετακίνηση του σημείου αυτού προς τις πηγές του φθηνότερου εργατικού δυναμικού) 3 ο στάδιο (μετακίνηση προς τα σημεία υψηλής χωρικής συγκέντρωσης)

1ο στάδιο: το κόστος μεταφοράς Εξέτασε το κόστος μεταφοράς ως τον πιο καθοριστικό παράγοντα της χωροθέτησης Εξέτασε τα έξοδα ως συνάρτηση του βάρους που θα μεταφερθεί και της απόστασης που θα καλυφθεί. Εισήγαγε την έννοια του δείκτη υλικού (ΔΥ) ΔΥ = Βάρος εντοπισμένων πρώτων υλών Βάρος προϊόντος Αν ΔΥ>1 βιομηχανία προσανατολισμού πρώτων υλών (π.χ. εργοστάσιο παραγωγής ζάχαρης από ζαχαρότευτλα) Αν ΔΥ<1 βιομηχανία προσανατολισμού αγοράς (π.χ. εργοστάσιο παραγωγής αναψυκτικών)

Επειδή συνήθως υπάρχουν περισσότερες από μια εισροές ο δείκτης υλικού δεν επαρκεί. Έτσι ο Weber χρησιμοποίησε το χωροταξικό τρίγωνο. Όπου C (σημείο κατανάλωσης) και Μ1, Μ2 τα πιο αξιόλογα πλεονάσματα των δυο κυριότερων εντοπισμένων υλών.

Ο τόπος εγκατάστασης είναι εκείνος όπου το συνολικό κόστος ανά μονάδα απόστασης και βάρους που ενέχεται στη μεταφορά των υλικών προς το σημείο παραγωγής και του τελικού προϊόντος προς την αγορά είναι το ελάχιστο.

Αν λοιπόν για την παραγωγή μιας μονάδας αγαθού ω3 απαιτούνται ω1 μονάδες υλικού Μ1 και ω2 μονάδες υλικού Μ2 και αν οι αποστάσεις του υλικού Μ1 από το σημείο παραγωγής Ρ είναι d1 και του Μ2 είναι d2, τότε το πρόβλημα που τίθεται είναι που βρίσκεται το σημείο Ρ που ελαχιστοποιεί την εξίσωση: P = ω1.d1 + ω2.d2 + ω3.d3

Έστω P1 η άριστη θέση της επιχείρησης. Γύρω από αυτήν υπάρχουν ομόκεντροι κύκλοι ίσης δαπάνης των 50 ευρώ/μονάδα. Αν η επιχείρηση μεταφερθεί σε έναν από τους κύκλους, το συνολικό μεταφορικό κόστος θα αυξηθεί κατά 50, 100, 150 ευρώ αντίστοιχα. Οι θέσεις πέραν του P1 θα μειώνουν την κερδοφορία και κατά συνέπεια θα είναι λιγότερο αποτελεσματικές. Η παραγωγή μπορεί να μεταφερθεί από το σημείο Ρ1 σε άλλο όπου υπάρχει φθηνό εργατικό δυναμικό L1 μόνο όταν η εξοικονόμηση πόρων από το κόστος της εργασίας υπερκαλύπτει το επιπλέον κόστος μεταφοράς. 2ο στάδιο : Ο Weber εισάγει την περίπτωση της διαφοροποίησης στο κόστος εργασίας.

Ένα εργοστάσιο μπορεί να παρεκκλίνει από την άριστη θέση Ρ1 που εκφράζει την επίτευξη του ελάχιστου μεταφορικού κόστους αν η συγκέντρωση επιχειρήσεων οδηγεί σε εξοικονόμηση δαπανών (π.χ. 100 ευρώ) μεγαλύτερη από τα επιπλέον μεταφορικά έξοδα από το σημείο της προηγούμενης εγκατάστασης στο σημείο συγκέντρωσης. 3ο στάδιο : Οικονομίες χωρικής συγκέντρωσης

Η επιχείρηση μετακινείται από τη θέση Κ στη θέση Ρ λόγω χαμηλότερου κόστους εισροών στη θέση αυτή. Στη θέση Ρ αντικαθιστά τις εισροές από τη θέση Μ2 με εισροές από τη θέση Μ4 λόγω χαμηλότερου κόστους. Το τρίγωνο του Weber και νέες αγορές Στη θέση Μ4 μπορεί να υπάρχουν προμηθευτές που ανταγωνίζονται αυτούς της θέσης Μ2. Αυτό επηρεάζει τη θέση της επιχείρησης. Οι νέες επιλογές μπορεί να οδηγήσουν την επιχείρηση σε μια νέα άριστη θέση Ν, όπου οι εισροές από τις θέσεις Μ2 και Μ4 εξασφαλίζουν χαμηλότερο κόστος. Για τη θέση Ν η επιχείρηση εξασφαλίζει μια νέα θέση διάθεσης του προϊόντος τη Μ5. Τα νέα σημεία αναφοράς είναι τα Μ2, Μ4, Μ5.

Κριτικές βελτιώσεις στη προσέγγιση του Weber Hoover (1937): Θεωρούσε το κόστος παραγωγής σημαντικότερο από το μεταφορικό κόστος. Smith (1971): Στο αρχικό τρίγωνο του Weber πρόσθεσε και άλλες εισροές παραγωγής (ενέργεια, φόρους, επιτόκια, οικονομίες και δυσοικονομίες συγκέντρωσης). Massey (1973) : Σχολή της Πολιτικής Οικονομίας που θα δούμε αργότερα η οποία ασκεί κριτική στην κλασική προσέγγιση ότι δηλαδή, η τελευταία, ερμηνεύει τη χωροθέτηση με όρους «χωρικότητας» δίνοντας ελάχιστη σημασία στη συγκέντρωση και τον έλεγχο του κεφαλαίου.

Η προσέγγιση της χωροθετικής αλληλεξάρτησης (Hotelling 1929, Lösch 1954) Η προσέγγιση αυτή γεννήθηκε επειδή η επέκταση του μονοπωλιακού φαινομένου κλόνισε την υπόθεση του τέλειου ανταγωνισμού στην οποία βασιζόταν η προσέγγιση του ελάχιστου κόστους. Το μονοπωλιακό φαινόμενο γίνεται εντονότερο εξαιτίας της συγκέντρωσης κεφαλαίου και της χωρικής συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων. Επειδή οι καταναλωτές κατανέμονται ομοιόμορφα σε όλο το γεωγραφικό χώρο, οι επιχειρήσεις επιδιώκουν να εγκατασταθούν εκεί σε διάφορες περιοχές ώστε να ελέγχουν την αγορά. Η επιλογή χωροθέτησης των επιχειρήσεων παίρνει σοβαρά υπόψη της τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων του ίδιου κλάδου. Οι επιχειρήσεις πωλούν τα προϊόντα τους σε μια αγορά κατανεμημένη στο χώρο (όχι αγορά σημείο όπως υποθέτει η προσέγγιση του ελάχιστου κόστους).

Ο Hotelling (1929) εισήγαγε το ζήτημα του επιχειρηματικού ανταγωνισμού για την κατάκτηση μεριδίων της αγοράς και εξέτασε από την άποψη αυτή τις βέλτιστες αντιδράσεις επιλογής θέσεων χωροθέτησης. Η προσέγγισή του είναι γνωστή και ως χωρικό δυοπώλιο όπου το κόστος παραγωγής και η κατανομή της ζήτησης αποτελούν τους εξωγενείς παράγοντες που λαμβάνουν υπόψη δυο ανταγωνιζόμενες επιχειρήσεις προκειμένου να αποφασίσουν τη στρατηγική χωροθέτησής τους.

Ο Lösch (1954) που έδινε έμφαση στην περιοχή της αγοράς έκανε τις ακόλουθες γενικές υποθέσεις: 1. Όλες οι επιχειρήσεις έχουν το ίδιο κόστος παραγωγής σε όποιο σημείο του γεωγραφικού χώρου κι αν βρίσκονται. 2. Η παραπάνω υπόθεση έγινε επειδή θεωρούσε ότι οι παραγωγικοί πόροι είναι ομοιόμορφα κατανεμημένοι στο χώρο. 3. Ο γεωγραφικός χώρος είναι ισοτροπικός που σημαίνει ότι διέπεται από πλήρη κανονικότητα (καταναλωτές ομοιόμορφα κατανεμημένοι στο χώρο, με ίδιες καταναλωτικές προτιμήσεις, ίδιο εισόδημα, όμοιες καμπύλες ζήτησης κτλ.). 4. Η αγορά δεν είναι σημείο αλλά είναι κατανεμημένη στο χώρο.

5. Η τιμή πώλησης ισούται με το άθροισμα παραγωγικού κόστους (CP) και κόστους μεταφοράς (CΤ). 6. Οι μεταφορικές ευκολίες είναι ομοιόμορφες προς κάθε κατεύθυνση (είναι και αυτό ένα επιπλέον στοιχείο της κανονικότητας που χαρακτηρίζει το γεωγραφικό χώρο) και μεταβάλλονται ανάλογα με την απόσταση και το βάρος του προϊόντος.

Αν CΡ (κόστος παραγωγής), CT = ta. da (όπου t μεταφορικό κόστος)/μονάδα προϊόντος) και d (απόσταση μεταφοράς), η τιμή (TΑ) ενός προϊόντος που παράγει το εργοστάσιο Α είναι η μέγιστη που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν οι καταναλωτές. Η περιστροφή της ζήτησης γύρω από τον άξονα AD δείχνει το συνολικό όγκο των πωλήσεων του εργοστασίου που είναι εγκατεστημένο στη θέση Α. Στο σημείο Α η ζήτηση είναι D, στο σημείο F είναι μηδέν. Ο κύκλος με κέντρο το σημείο Α όπου είναι εγκατεστημένη η επιχείρηση και ακτίνα AF είναι η περιοχή αγοράς (market area), γιατί υποθέτει ότι η ζήτηση είναι ομοιόμορφη προς όλες τις κατευθύνσεις.

Κάθε επιχείρηση προσπαθεί να ελέγξει το μεγαλύτερο δυνατό κομμάτι της αγοράς. Η θέση και η έκταση της περιοχής αγοράς επηρεάζεται από τη συμπεριφορά του καταναλωτή και τις αποφάσεις χωροθέτησης των άλλων επιχειρήσεων του κλάδου. Κάθε επιχείρηση ασκεί μονοπωλιακό έλεγχο σε τμήμα της αγοράς που ελέγχει καλύτερα. Κάθε επιχείρηση έχει κυκλική περιοχή αγοράς στην οποία πουλάει μονοπωλιακά το προϊόν της. Υποθέτουμε ύπαρξη 2 επιχειρήσεων Α και Β όπως θα δούμε στην επόμενη διαφάνεια.

Έχουμε δυο εργοστάσια Α και Β που παράγουν πανομοιότυπο προϊόν, με ίδιο κόστος παραγωγής και μεταφοράς. Ο καταναλωτής είναι διατεθειμένος να πληρώσει το ίδιο χρηματικό ποσό ΤΑ = ΤΒ. Το κόστος παραγωγής και μεταφοράς του παραγόμενου προϊόντος, σε συνδυασμό με την τιμή που διατίθεται να πληρώσει ο καταναλωτής, καθορίζουν την έκταση της αγοράς κάθε προϊόντος. Η έκταση της περιοχής αγοράς της επιχείρησης καθορίζεται από το κόστος παραγωγής και μεταφοράς του παραγόμενου προϊόντος, καθώς και από το συνολικό όγκο των πωλήσεών της.

Στο διάγραμμα δεξιά οι περιοχές αγοράς των επιχειρήσεων Α και β είναι ίσες. Αν η Α προσεγγίσει τη Β επεκτείνει την αγορά της και η Β αντιδρώντας στη συρρίκνωση της αγοράς της, μετακινείται στα αριστερά της Α. Εδώ βλέπουμε δυο επιχειρήσεις Α και Β με περιοχές αγοράς που εν μέρει αλληλεπικαλύπτονται.

Ο συνεχιζόμενος χωροθετικός ανταγωνισμός θα οδηγήσει σύμφωνα με τον Hotelling σε ένα σημείο ισορροπίας όπου θα στέκονται πλάτη πλάτη στο κέντρο της αγοράς και η καθεμία θα εξυπηρετεί το μισό κομμάτι της αγοράς (τάση χωρικής συγκέντρωσης των επιχειρήσεων).

Το βασικό συμπέρασμα του Hotelling ότι υπάρχει τάση συγκέντρωσης των επιχειρήσεων στο χώρο αμφισβητείται αν αρθούν οι υποθέσεις του. Το στοιχείο της ανελαστικότητας της ζήτησης. Τότε, οι απομακρυσμένοι καταναλωτές δεν είναι πια διατεθειμένοι να πληρώσουν το προϊόν σε τόσο υψηλή τιμή λόγω του κόστους μεταφοράς. Οπότε οι επιχειρήσεις θα απομακρυνθούν μεταξύ τους και θα εγκατασταθούν κάθε μια στο ¼ του συνολικού μήκους της αγοράς. Αγορά γραμμική αλλά απεριόριστου μήκους. Τότε οι επιχειρήσεις έχουν συμφέρον να απομακρυνθούν όσο γίνεται περισσότερο, ώστε να αποφύγουν τον ανταγωνισμό. Αγορά μη γραμμική, αλλά κυκλική. Σ αυτή την περίπτωση η χωρική συγκέντρωση δε θα εξυπηρετούσε καθόλου την επιχείρηση σε σχέση με την ανταγωνίστριά της, γιατί η μετακίνηση της μιας επιχείρησης κοντά στην άλλη θα αύξανε εξίσου τα προστατευόμενα τμήματα της αγοράς και των δύο επιχειρήσεων.