Ζ.Ζωγραφίδου και Ε.Κασάπη «To 26 ο Τραγούδι της Κόλασης. Παραδείγµατα ελληνικών µεταφράσεων»

Ζ.Ζωγραφίδου και Ε.Κασάπη «To 26 ο Τραγούδι της Κόλασης. Παραδείγµατα ελληνικών µεταφράσεων» Τη Θεία Κωµωδία του άντη είχαµε την τύχη να τη γνωρίσουµε εκτός από τις πολλές ολοκληρωµένες ελληνικές µεταφράσεις και από µεµονωµένα µεταφρασµένα αποσπάσµατά της. Στην παρούσα µελέτη θα µας αποσχολήσουν οι µεταφράσεις των Ν.Καζαντζάκη (1934) 1, Τ.Κ.Παπατσώνη (1965) 2 και Γ.Σ.Βουτσινά (1895) 3. Οι λόγοι αυτής της επιλογής συνδέονται µε τα εξής γεγονότα: Η µετάφραση του Καζαντζάκη 4 που θεωρείται ιδιαίτερα δηµιουργικός λογοτέχνης 5, πιστεύουµε πως συντελεί στη δηµιουργία µεταφραστικού κανόνα για τη µεταφορά της Θείας Κωµωδίας στην ελληνική γλώσσα. Ο Καζαντζάκης, ο οποίος ως µεταφραστής έχει εµπιστοσύνη στο προσωπικό του κριτήριο επιλογής πρωτοτύπων έργων: «Μεταφράζω», δηλώνει, «τα καλύτερα απ όλους τους σύγχρονους ποιητές της [Ισπανίας]» 6, έχει επαφή µε κείµενα της κρητικής λογοτεχνίας, τα οποία ανακυκλώνουν µεσαιωνικά δυτικά λογοτεχνικά πρότυπα 7 ενώ µέσα από το λογοτεχνικό του έργο εκφράζει ιδεολογικούς 8 και πολιτικούς οραµατισµούς 9. Η µετάφραση του Τ.Κ. Παπατσώνη επιλέχθηκε γιατί περιλαµβάνεται σε σχολικό εγχειρίδιο, εποµένως διαβάζεται από µεγάλο αριθµό αναγνωστών και έτσι συµβάλλει στη διαµόρφωση αισθητικών απόψεων των αναγνωστών, καθώς η εκπαίδευση δηµιουργεί αναγνωστικές κριτικές συνήθειες 10. Η επιλογή ελεύθερου Aνακοίνωση Ζ.Ζωγραφίδου και Ε.Κασάπη, µε τίτλο «To 26 ο Τραγούδι της Κόλασης. Παραδείγµατα ελληνικών µεταφράσεων» που ανακοινώθηκε στο ιεθνές Συνέδριο «Μεταφράζοντας στον 21 ο αιώνα: Τάσεις και προοπτικές». Τοµέας Μετάφρασης Τµήµατος Γαλλικής, Ελληνική Εταιρία Εφαρµοσµένης Γλωσσολογίας. Θεσσαλονίκη 27-29/9/2002. Η συµβολή της Ελένης Κασάπη εντοπίζεται στη µεταφρασεολογική προσέγγιση του εξεταζόµενου προβλήµατος στο σύνολό του, στη µικροανάλυση των µεταφράσεων και στην περιγραφή των στρατηγικών. Η συµβολή της Ζώζης Ζωγραφίδου εντοπίζεται στην ιστορικoσυγκριτική προσέγγιση που αναπτύχθηκε µετά την ολοκλήρωση της µεταφρασεολογικής κριτικής προσέγγισης. 1 άντη. Η Θεία Κωµωδία. Η Κόλαση. Στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη. Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη. Αθήνα, 1992, σσ.125-7. 2 Βλ. Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α τεύχος. Α Τάξη Ενιαίου Λυκείου. Αθήνα: Οργανισµός Εκδόσεων ιδακτικών Βιβλίων, 2001, σσ.360-2. 3 άντε Αλιγιέρι. Κόλασι Καθαρτήριο Παράδεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά &.Χ.Σταυρόπουλου. Αθήναι: Σπ. αρέµας, χχε., σσ.173-9. 4 Βλ. Ε.Κασάπη, ιακείµενο και κριτική µεταφραστικών στρατηγικών. Το 26 ο τραγούδι της Κόλασης µεταφρασµένο από τον Νίκο Καζαντζάκη. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2003. 5 Μ.Vitti, H γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και µορφή. Αθήνα: Ερµής, 1979, σ.239. - Κ.Θ. ηµαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή µας. Έκτη έκδοση. Αθήνα: Ίκαρος, 1975, σ.441. 6 Μ.Vitti, ο.π., σ.81. 7 M. Vitti, ο.π., σ.205. 8 M.Vitti, ο.π., σ.53. 9 M.Vitti, ο.π., σσ. 64, 65. 10 L.L.Schucking. Η κοινωνιολογία του φιλολογικού γούστου, µετάφραση Τάκη Κονδύλη. Αθήνα: Κάλβος, 1970, σσ.119-23. 1

στίχου αφήνει περιθώρια στον Παπατσώνη για προσθήκες και διευκολύνει τις δυναµικές επιλογές του στη µετάφραση. Το κείµενο του Βουτσινά έχει ενδιαφέρον καθώς ο µεταφραστής του προσαρµόζει το ποιητικό έργο του άντη σε πεζό κείµενο και, σε αντιδιαστολή µε τη θεωρητική κατάρτιση που έχει ο Καζαντζάκης αλλά και τους βαθµούς ελευθερίας που υιοθετεί ο Παπατσώνης ως µεταφραστής, µεταφράζει χωρίς στρατηγική 11. Σκοπός της µελέτης είναι η αξιολογική επιλογή προτύπων µεταξύ κριτικής και ιστορικοσυγκριτικής θεώρησης των µεταφράσεων ποίησης. Το ένα πρότυπο έλκει την αφετηρία του από την περιγραφική µεταφρασεολογία 12 και τη θεωρία της κριτικής των µεταφράσεων 13, ενώ το άλλο αποτελεί γραµµική συνέχεια των µεθόδων της ιστορίας της λογοτεχνίας 14 και της συγκριτικής ανάλυσης λογοτεχνικών κειµένων 15 µε στόχο τη βελτιστοποίηση του περιεχοµένου και των µεθόδων εκπαίδευσης µεταφραστών λογοτεχνίας. Τo βασικό δίληµµα στο οποίο θέλαµε να δώσουµε µια απάντηση ήταν το ακόλουθο: Οι προτεραιότητες στη µετάφραση λογοτεχνίας και στην εκπαίδευση κριτικών µεταφράσεων λογοτεχνίας µπορούν να εναλλάσσονται µεταξύ κειµενικών γεγονότων και ιστορικού πλαισίου της µετάφρασης; Το πλαίσιο για τη διερεύνηση του παραπάνω διδακτικού διλήµµατος αποτέλεσαν οι τρεις ελληνικές µεταφράσεις των στίχων 90-142 του 26 ου τραγουδιού της Κόλασης του άντη, έργου αλληγορικού και επικού, γραµµένου σε τερτσίνες 16, δηλαδή σε τρίστιχες στροφές µε δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Στο απόσπασµα αυτό έχουµε την αφήγηση του Οδυσσέα για το τελευταίο ταξίδι του µε τους συντρόφους του. Η µεταφρασεολογική διερεύνηση του προβλήµατος περιλαµβάνει τα εξής στάδια: α) προσδιορισµό µεταφραστικών προβληµάτων, β) περιγραφή µεταφραστικών δυσκολιών, γ) συλλογή πληροφοριών σχετικά µε τη µεταφραστική διαδικασία και τις µεταφραστικές συµπεριφορές και δ) post-µεταφραστική αξιολόγηση. Η ιστορικoσυγκριτική διερεύνηση που ακολούθησε ως έλεγχος των πορισµάτων της µεταφραστικής κριτικής προσέγγισης περιλαµβάνει τα εξής στάδια: α) αξιολογική και υφολογική θεώρηση του έργου, β) διαχρονική περιγραφή κριτικών δηµοσιευµάτων για τις µεταφράσεις του 26 ου τραγουδιού της Κόλασης στην ελληνική γλώσσα. 11 Σχετικά µε τη θεωρητική και την εµπειρική κατάρτιση που έχει ένας µεταφραστής λογοτεχνίας, βλ. D.Connolly. «Poetry Translation» στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, ο.π., σ.171. 12 Οι πληροφορίες για την περιγραφή των µεταφραστικών επιλογών και για την αξιολόγησή τους προέρχονται από τα κείµενα του πρωτοτύπου και των µεταφράσεων που εξετάζουµε.. 13 Για να κατανοήσουµε την επιλογή µεταφραστικής διαδικασίας καθώς και τις µεταφραστικές επιλογές των µεταφραστών ορίσαµε έναν άξονα προοδευτικής ανάλυσης για την κάθε µετάφραση που εξετάζουµε. Αυτό έγινε µε κριτήριο τις περιοχές στις οποίες δηλώθηκε ο µεγαλύτερος όγκος επεισοδιακών δυσκολιών στις τρεις µεταφράσεις. Στη φάση αυτή αναζητήσαµε, µέσω λεξικών, τις πιθανές διακειµενικές σχέσεις των µεταφράσεων µε άλλα προγενέστερα κείµενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας ή της Βίβλου. Οι διακειµενικές αλυσίδες έδειξαν τις µεταφραστικές διαδροµές που επέλεξαν, µέσω παράλληλων κειµένων, οι τρεις µεταφραστές για να λύσουν τις µεταφραστικές τους δυσκολίες. 14 Βλ.F.Ciofi - A.Cristofori- E.Gavazzi. Leggere letteratura: le forme, i temi, i classici.bruno Mondadori, 1994. 15 Ενδεικτικά αναφέρουµε: F.Muzzioli. Le teorie della critica letteraria. Roma: Carocci, 2005. 16 A.A.Rosa, ο.π., σσ.57-8. Vocabolario della lingua italiana di Nicola Zingarelli, Bologna: Zanichelli, 1995, σ.1891. 2

Μεταφρασεολογική θεώρηση (Ε.Κασάπη) Κύριο εργαλείο στη διερεύνησή µας αποτέλεσαν τα κειµενικά γεγονότα βάσει των οποίων είναι δυνατόν να εκτιµηθεί η επίδραση του παράγοντα «διακειµενικές αλυσίδες» στη λήψη µεταφραστικών αποφάσεων των µεταφραστών οι οποίοι µεταφέρουν στην ίδια γλώσσα-στόχο το ίδιο πρωτότυπο κείµενο. Η ανάκληση διακειµενικών αλυσίδων 17 είναι προϋπόθεση τόσο για την κατανόηση και την µετάφραση των κειµένων όσο και για την ιστορικοσυγκριτική θεώρηση των µεταφράσεών τους. Η διερεύνηση του ζητήµατος των διακειµενικών αλυσίδων, στις οποίες εµπλέκεται σηµειωτικά η εξάρτηση των κειµένων από άλλα προγενέστερά τους, εντάσσεται σ ένα ευρύτερο κύκλο προβληµάτων της κριτικής των µεταφράσεων, ο οποίος συνδέεται µε ερωτήµατα όπως: α) όταν επιλέγει ο µεταφραστής στρατηγικές για να λύσει µεταφραστικά προβλήµατα και δυσκολίες, έχει υπόψη του συγκεκριµένα κείµενα δεδοµένου ότι µεταφρασιµότητα είναι η ιδιότητα των κειµένων να είναι συµβατά µε παράλληλά τους στη γλώσσα-στόχο ώστε η µεταφορά εννοιών, από µια γλώσσα σε άλλη, να γίνεται χωρίς ριζικές διαφοροποιήσεις της µετάφρασης από το κείµενο του πρωτοτύπου 18 ; β) είναι δυνατό να έχουµε, για το ίδιο πρωτότυπο, πολλαπλές διαφορετικές µεταφράσεις µε µόνο κίνητρο την υπέρβαση µιας προηγούµενης µετάφρασης 19 ; Στη µεταφρασεολογική προσέγγιση που ακολουθεί θα ταξινοµήσουµε τα εξεταζόµενα δευτερογενή έργα σε κατηγορίες όπως µετάφραση, παράφραση, προσαρµογή: Παράφραση είναι η µεταφορά ολόκληρων φράσεων από µια γλώσσα σε άλλη χωρίς να ακολουθείται πιστά το πρωτότυπο 20. Προσαρµογή είναι µια σειρά από µεταφραστικές πράξεις (translative operations) οι οποίες έχουν ως αποτέλεσµα την παραγωγή ενός κειµένου, ίδιου περίπου µεγέθους µε το πρωτότυπο κείµενο, το οποίο όµως δε γίνεται αποδεκτό ως µετάφραση. Η προσαρµογή αντιµετωπίζεται αρνητικά, γιατί προκαλεί µεταφραστικές απώλειες, επιτρέπεται όµως να χρησιµοποιείται όταν στο διαπολιτισµικό επίπεδο υπάρχουν πολιτισµικές αναντιστοιχίες (cultural mistaches). Τύποι προσαρµογής είναι η µερική (local), η ολική (global) προσαρµογή καθώς και, η αλλαγή κειµενικού είδους (genre switching) 21. 17 Για τον όρο intertextuality, βλ. B.Hatim - Ι.Mason. The Translator as Communicator. London-N.York: Routledge, 1996, σ.205. Ο όρος «διακειµενικές αλυσίδες» πρωτοεµφανίζεται στην ελληνική βιβλιογραφία στο βιβλίο Περί µεταφράσεως σύγχρονες προσεγγίσεις, επιµέλεια Φρειδερίκης Μπατσαλιά, Aθήνα: Αστάρτη, 2001, σ.227. 18 A.Pym and H.Turk. «Translatability», στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, ο.π., σσ.273-77. 19 Κατά τον L. Venuti: «Translation is stigmatized as a form of writing, discouraged by copyright law», στο The Scandals of Translation towards anethics of difference. London-New York, Routledge, 2001, σ.1. 20 D.Robinson. «Paraphrase», στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, edited by Mona Baker. London-New York: Routledge, 1998, σ.166. 21 G.L.Bastin. «Adaptation», στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, ο.π., σσ.5-6. 3

Μεταφραστικά προβλήµατα και µεταφραστικές δυσκολίες Η επιλογή του πρωτότυπου λογοτεχνικού κειµένου έγινε µε βάση τα εξής κριτήρια: α) το πρωτότυπο αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα έργα µιας λογοτεχνίας γλώσσας ισχυρότερης από τη νεοελληνική. β) στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας 22, και συγκεκριµένα στην κρητική λογοτεχνία 23, ανακυκλώνονται δυτικά πρότυπα τα οποία παρέχουν τις διακειµενικές αλυσίδες που πιστεύουµε πως χρειάζονται οι έλληνες µεταφραστές της Θείας Κωµωδίας. γ) έχουµε πολλές µεταφορές της Θείας Κωµωδίας στην ελληνική γλώσσα, όπως µεταφράσεις, παραφράσεις κι άλλες µεταφραστικές απόπειρες 24. Το µεταφραστικό πρόβληµα που παρουσιάζει η Θεία Κωµωδία είναι η πρόσληψη, από τον αναγνώστη της ελληνικής µετάφρασης, όλων των εµπειρικών και πολιτισµικών στοιχείων που δοµούν το πρωτότυπο. Το πρόβληµα αυτό δηλώνεται µε δυσκολίες γλωσσικής και εξωγλωσσικής φύσεως του µεταφραστή της Θείας Κωµωδίας. Οι γλωσσικές δυσκολίες για τον έλληνα µεταφραστή της Θείας Κωµωδίας συνδέονται µε την ανάγκη επιλογής γλώσσας που θα αναγνωρίζεται από τον έλληνα αναγνώστη ως ισοδύναµη µε τη γλώσσα του πρωτότυπου. Η ελληνική και η ιταλική δεν είναι συµµετρικές γλώσσες 25 και αυτό θεωρούµε πως έχει ως συνέπεια, στην περίπτωση της Θείας Κωµωδίας, την αδυναµία κατά την µετάφρασή της, στην ελληνική γλώσσα της παραγωγής ενδεκασύλλαβων, ταυτόχρονα µε την παραγωγή, οµοιοκατάληκτων στίχων. Στο επίπεδο, δηλαδή, της µορφής στις µεταφράσεις της Θείας Κωµωδίας, από την ιταλική στην ελληνική γλώσσα θα υπάρχουν πάντα µεταφραστικές απώλειες που ποσοτικά και ποιοτικά θα ποικίλουν ανάλογα µε τον µεταφραστή. Οι εξωγλωσσικές δυσκολίες που προέρχονται από τον ιδεολογικό κόσµο του πρωτότυπου υποχρεώνουν σε µεταφραστικές επιλογές ισοδυναµιών κατανοητές και αποδεκτές από τους αναγνώστες της µετάφρασης. ιερεύνηση διακειµενικών αλυσίδων Η µεταφραστική εντολή ενεργοποιεί παράγοντες, όπως πρόσωπα, τόπους, γνωστικό σύστηµα ποιητή του πρωτότυπου, µεταφραστή και αναγνώστη και καταστάσεις, που αποτυπώνονται στον πίνακα της προ-µεταφραστικής διαδικασίας 26, και που σε µια επιτυχή µετάφραση αναµένεται πως θα µπορούν να προσλαµβάνονται από τους αναγνώστες τόσο του πρωτότυπου όσο και της µετάφρασης. 22 K.Θ. ηµαράς, ο.π., σσ.27, 29, 66, 77, 233. 23 Bλ. Μ.Vitti, ο.π., σ.205. 24 Φ.Κισκήρα-Καζαντζή. «Σχετικά µε την τύχη του άντη στην Ελλάδα. Αθησαύριστες µεταφράσεις της Θείας Κωµωδίας», στο Ιταλική γλώσσα και λογοτεχνία στην Ευρώπη του 2000. Με ένα βλέµµα στην κοινωνία των πολιτών. Πρακτικά του Συνεδρίου Ιταλικών Σπουδών. Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2000, σσ. 197-216. 25 Traduzione II. A cura di E.Αrcaini. Roma: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1995, σσ.14-6. 26 Προσαρµογή από R. De Bleeser - C.Luzzati. «Models in reading, Writing and their disorders in Classical German Aphasiology». Cognitive Neuropsychology 6/6 (1989) 501-13.- F.Ciofi e altri Leggere letteratura, Mondadori, 1994. 4

Πίνακας προµεταφραστικής διαδικασίας ΑΝΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ Ο ΥΣΣΕΑΣ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΠΟΙ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Οδυσσέας Κίρκη Οδυσσέας οικείοι (Πηνελόπη, γιός, πατέρας) νησί της Κίρκης Ιθάκη έρωτας αγάπη αντιπαλότητα συναγωνιστικότητα/ ανταγωνιστικότητα Οδυσσέας σύντροφοι ταξίδι [σταθµοί] συντροφικότητα συναγωνιστικότητα Οδυσσέας περιέργεια «άλλος» altrui τέλος του ταξιδιού µοιρολατρία/θεολογία ανταγωνιστικότητα ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ στ.90-142 26 ο τραγούδι της Κόλασης ΑΝΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ 5

Πιστεύουµε πως γενικότερα, µε βάση την ασυµµετρία της ελληνικής σε σχέση µε άλλες οµιλούµενες γλώσσες, δεν είναι εφικτή η µετάφραση της ποίησης χωρίς απώλειες κειµενικών στοιχείων 27 κατά τη µεταφορά από το πρωτογενές στο δευτερογενές κείµενο. Ζήτηµα το οποίο θα περιγράψουµε και θα αναλύσουµε στη συνέχεια µε βάση τα δεδοµένα του πίνακα που ακολουθεί και που προέρχονται από τις τρεις υπό εξέταση µεταφράσεις. στί χοι Dante Alighieri (1306-10) Πίνακας αναδροµικής αξιολόγησης µτφ. Ν.Καζαντζάκης (1934) µτφ. Γ.Σ.Βουτσινάς.Σταυρόπουλος [1895] µτφ. Τ.Κ.Παπατσώνης (1965) 90 Quando Σύντας Οταν Μόλις 91 mi diparti ξεκόρµισα άφηκα χωρίστηκα 92 più di παρά περισσότερο από απάνω 94 la pièta το σπλάχνος η λύπη το σέβας 95 l debito η πρέπια ο ιερός το χρέος µου για 97 L ardore τη λαύρα την ζέσιν τη φλόγα 100 mare aperto πέλαο πέλαγος πελάγη 101 compagna την τσούρµα ολίγους η συντροφιά µου συντρόφους 106 tardi αχνοί αδυνατισµένοι αργοκίνητοι 107 foce stretta το στενοπόρι το στενόν το στενό το κανάλι 108 segnò στέλιωσε έθεσε έθεσε 110 destra δεξά δεξιά δεξιά 111 altra ζερβά αριστερά ζερβά 113 dissi κράζω είπα είπα 115 sensi του νου και του να ζήσετε ζωή κορµιού 119 bruti ζά κτήνη κτήνη 122 cammino στράτα ταξείδιόν τους άγνωστο ταξίδι 125 folle volo τρελοπετούµε τρελλό ταξείδι πετούσαµε στον µας ξέφρενο τον πλου 128 vedea εθώρουν έβλεπε φωτίζανε 129 surgea πρόβαινε µόλις έβγαινε άγγιζε 130 volte βολές φοραίς φορές 132 passo διαπόρι ταξείδι πλάνεση 133 distanza αλαργάδα απόστασι µάκρος 134 alta αψηλό υψηλότερο ύψος 137 turbo ανεµορούφι φοβερή µπουρίνι ανεµοζάλι 137 nacque ασκώθη εσηκώθηκε ξέσπασε 138 legno η πλωτή µας του πλοίου το ξύλο µας 139 fe girar στρούφιξε εστριφογύρισε γύρους έκανε 142 sovra noi απάνωθέ µας µας εσκέπασε από πάνω µας 27 Για τον όρο «text elements», βλ. Κ.Kaindl. «Thump, Whizz, Poom: A framework fοr the study of comics under translation». Target 11:2 (1999)263-88. 6

Οι στρατηγικές επιλογές των µεταφραστών Καζαντζάκη (1), Παπατσώνη (2), Βουτσινά (3), σύµφωνα µε τον Kaindl 28, περιγράφονται µε τους παρακάτω όρους µικροκειµενικής αξιολόγησης. Repetitio Deletio Detractio Adiectio Transmutatio Substitutio γλωσσικά, εικονικά και τυπογραφικά στοιχεία της γλώσσας-πηγής µεταφέρονται πιστά στη γλώσσα-στόχο αφαίρεση κειµένου λογοκρισία κειµένου προσθήκες στο κείµενο µετατόπιση στοιχείων του κειµένου δυναµικές µεταφράσεις στοιχείων του κειµένου δυναµική επιλογή υπερωνύµου Substitutio+ Substitutio- δυναµική επιλογή υπωνύµου - Substitutio αδυναµία επιλογής λεξιλογίου/ µεταφραστικής µονάδος 1. Μετάφραση Ν.Καζαντζάκη Η πρώτη κατά σειρά µετάφραση που εξετάζουµε είναι του Ν.Καζαντζάκη. Ο Καζαντζάκης είναι δεκτικός σε λογοτεχνικά, φιλοσοφικά, πνευµατικά και µυστικιστικά κινήµατα, εκφράζει µε ρεαλιστικές εκδηλώσεις τις θεωρητικές ανησυχίες του και συχνά η έµµετρη καθώς και η πεζή λογοτεχνική παραγωγή του, περιέχει στοιχεία αναζητήσεων καλλιτεχνικής και µορφολογικής ανανέωσης 29. Προοδευτική ανάλυση στον άξονα των διακειµενικών αλυσίδων 30 άντης Καζαντζάκης Στίχοι / σειρές στ.53 στ.53 συλλαβές 11 11 repetitio quando più d pièta l debito l ardore compagna tardi segnò man destra bruti al cammino foce stretta σύντας πιο παρά το σπλάχνος η πρέπια λαύρα τσούρµα αχνοί στέλιωσε ζερβά ζα στράτα στενοπόρι 28 Βλ. K. Kaindl, ο.π., σσ.263-88. 29 Κ.Θ. ηµαράς, ο.π., σ. 441. 30 Βλ. Λ.Πολίτης. Η κρητική ποίηση του 17 ου αιώνα. Αθήνα: Εκδόσεις Γαλαξία, 1967. Λεξικό ηµητράκου. Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικής Παιδείας, 1964. 7

vedea surgea volte distanza turbo legno fe girar sovra noi εθώρουν πρόβαινε βολές αλαργάδα ανεµορούφι πλωτή στρούφιξε απάνωθέ µας 20 repetitio µέσω L altra ζερβά 1 substitutio repetitio - mare πέλαο 1 substitutio µέσω al folle volo τρελοπετούµε 1 transmutatio sintattico substitutio - mi dipartì dissi ξεκόρµισα κράζω sensi του νου και του κορµιού 3 Deletio/adiectio L alto passo διαπόρι 1 substitutio alta αψηλό 1 Η µετάφραση παρουσιάζει ελάχιστες µεταφραστικές απώλειες, σε σχέση µε το πρωτότυπο, οι οποίες οφείλονται σε µερική προσαρµογή στην ποιητική των στροφών του δαντικού κειµένου. Η επιλογή του Καζαντζάκη να οργανώσει σε ενδεκασύλλαβο στίχο τη µετάφραση δεν του αφήνει περιθώρια να αναζητήσει λύσεις για την παραγωγή οµοιοκαταληξίας. Οι µεταφραστικές µονάδες για την απεικόνιση υπαρξιακών καταστάσεων επιλέγονται µε µεγάλη προσοχή και είναι υπώνυµα που δεν επιτρέπουν καµιά παρανόηση (πχ. «ξεκόρµισα»). Η µόνη µεταβολή που παρουσιάζουν οι στροφές του είναι φορµαλιστική και συνδέεται µε την εύλογη αδυναµία να παραγάγει ποιητικό λόγο που ακολουθεί τους ποιητικούς κανόνες ενός κειµένου, το οποίο γράφτηκε σε γλωσσικό σύστηµα µη συµµετρικό µε το ελληνικό. Κάνει µη καταχρηστικούς νεολογισµούς (π.χ. «τρελλοπετούµε») και χρησιµοποιεί λέξεις τις οποίες δανείζεται από την κρητική ποίηση («τρελλοπετούµε», «πρέπια», «σύντας», «δεξά», «ζερβά», «ζα», «αλαργάδα»). Παρόλα αυτά η µετάφρασή του έχει ιδεολογική φόρτιση. Αυτό φαίνεται στην απόφασή του να µεταφράσει τη λέξη «sensi» ως «του νου και του κορµιού», ισοδυναµία ένα προς πολλά, που παραπέµπει σε µεσαιωνικές γνώσεις για τις αισθήσεις και τα αισθητήρια όργανα 31. Ο Καζαντζάκης διαπιστώνεται ότι επιδιώκει µεταφραστικές λύσεις κυρίως µέσω στατικών ισοδυναµιών. Ο φορµαλισµός του, τόσο στο επίπεδο του στίχου όσο και στο επίπεδο των ισοδυναµιών, του επιτρέπει να επεξεργαστεί άνετα το µετάφρασµά του. 31 Για πρώτη φορά το Μεσαίωνα δέχονται ότι επεξεργαζόµαστε στον εγκέφαλο ερεθίσµατα που προσλαµβάνουν τα αισθητήριά µας από τον έξω κόσµο. Βλ. Σταύρος Μπαλογιάννης. Από τον Vesalins εις τον Santiago Ramon y Cajal. Θεσσαλονίκη, 2000, σ.20. H.Whitaker. Παραδόσεις µαθηµάτων ιστορίας νευρογλωσσολογίας. 1 ο ιεθνές Σεµινάριο Νευρογλωσσολογίας. Ξυλόκαστρο Κορινθίας. 17 Ιουν.-18 Ιουλ.2002. 8

2. Μετάφραση Τ.Κ.Παπατσώνη Το ποιητικό του έργο του Τ.Κ.Παπατσώνη είναι «εµπνευσµένο από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του 32». Φαίνεται να χρησιµοποιεί λεξιλόγιο το οποίο δανείζεται από θρησκευτικά κείµενα. Η επιλογή, στη µετάφραση που εξετάζουµε, της µεταφραστικής µονάδας «κτήνη» για τον τύπο «bruti» του πρωτοτύπου µάλλον δεν είναι τυχαία. Για τη λέξη «legno» που σηµαίνει «το πλοίο», χρησιµοποιεί τη λέξη «ξύλο» 33, λέξη που χρησιµοποιήθηκε παλιότερα από τον Όµηρο και τη συναντάµε επίσης στον «Ερωτόκριτο» και στον «Εθνικό Ύµνο» του Σολωµού. Προοδευτική ανάλυση στον άξονα των διακειµενικών αλυσίδων άντης Παπατσώνης Στίχοι στ.53 στ.55 Συλλαβές 11 12 repetitio più di un anno l ardore segnò destra dissi bruti folle volo volte turbo legno fe girar περισσότερο από ένα έτος τη φλόγα έθεσε δεξιά είπα κτήνη πετούσαµε στον ξέφρενο τον πλου φορές µπουρίνι το ξύλο µας γύρους έκανε sovra noi από πάνω µας 12 repetitio µέσω mare aperto πελάγη 1 transmutatio sintattico repetitio µέσω tardi αργοκίνητοι 1 substitutio non repetitio la pièta το σέβας 1 substitutio µέσω l debito amore το χρέος µου 1 ισοδυναµίας του τύπου ένα προς πολλά substitutio l altra ζερβά 1 substitutio- quando compagni sensi vedea nacque µόλις οι σύντροφοί µου ζωή φωτίζανε ξέσπασε 5 -substitutio non surgea distanza άγγιζε µάκρος 2 -substitutio/ alta ύψος 1 transmutatio sintattico adiectio cammino άγνωστο ταξίδι 1 32 Κ.Θ. ηµαράς, ο.π., σ.452. Μ.Vitti. Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Οδυσσέας, 1987, σ.363. 33 Βλ.Λεξικό ηµητράκου, ο.π., τόµ.5 ος, σ.4158. 9

Η µετάφραση του Παπατσώνη αναπαράγει την αφήγηση που αναπτύσσεται στο πρωτότυπο κείµενο. Ορισµένες όµως λεξιλογικές και συντακτικές επιλογές µεταφραστικών αποφάσεων παραβιάζουν κρίσιµα αποσπάσµατα αναφοράς µέσω των οποίων στο πρωτότυπο δηλώνονται χρονικές ακολουθίες γεγονότων, προσανατολισµοί στο χώρο και στο χρόνο, εγγύτητα ανθρωπίνων σχέσεων καθώς και καταστάσεις. Οι µεταφραστικές δυσκολίες που προαναφέρθηκαν έχουν ως βάση κυρίως δυσκολία πρόσβασης στο λεξιλόγιο µε το οποίο δηλώνεται προσανατολισµός στο χώρο ή στο χρόνο (επιλέγει για παράδειγµα τη µεταφραστική µονάδα «µάκρος» για να µεταφράσει τη λέξη «distanza»). Ο Παπατσώνης, σε συντακτικό επίπεδο, κάνει µετατοπίσεις µεταφραστικών µονάδων. Για τη µεταφραστική µονάδα «mi dipartì» επιλέγει τον τύπο «χωρίστηκα» και αλλάζει την εικόνα των γεγονότων, επιλέγει αντίθετα (για παράδειγµα τον τύπο «άγγιζε» για τη µεταφραστική µονάδα «non surgea») και τέλος κάνει ερµηνευτικές προσθήκες (όπως «άγνωστο ταξίδι» για να µεταφράσει τη λέξη «cammino»). Ο Παπατσώνης, ο οποίος ιδεολογικά και αισθητικά δε φαίνεται να δεσµεύεται για τα µορφολογικά χαρακτηριστικά του στίχου στο σύνολο της ποιητικής παραγωγής του, επιλέγοντας τον ελεύθερο στίχο, προσπαθεί να µεταφράσει κατά λέξη το ποίηµα, όπου δηλαδή µπορεί, κάνει στατικές ισοδυναµίες. 3. Μετάφραση Γ.Σ.Βουτσινά -.Χ.Σταυρόπουλου Ως πηγή χρησιµοποιήσαµε το µετάφρασµα που δηµοσιεύτηκε από τις εκδόσεις αρέµα 34 η οποία περιλαµβάνει πρόλογο του Κωστή Παλαµά. Η µεταφραστική αυτή απόπειρα του Βουτσινά είναι µια παράφραση, η οποία µετατοπίζει 35 το κειµενικό είδος, από τη µεσαιωνική κωµική διδακτική ποίηση 36 σε πεζή προσαρµογή. Γράφει σε απλή καθαρεύουσα και όντας δηµοσιογράφος χρησιµοποιεί τη γλώσσα των εφηµερίδων της εποχής 37. Γενικότερα, στη µετάφραση αυτή, η αφήγηση µακροκειµενικά επηρεάζεται από το περιεχόµενο της ιστορίας του πρωτογενούς κειµένου, µικροκειµενικά παρουσιάζει σε υψηλή συχνότητα λέξεις που συνειδητά µεταφέρονται από τα γενικά πληροφοριακά κείµενα των µέσων ενηµέρωσης της εποχής του («άφηκα», «αριστερά», «ταξείδιον», «απόστασι»). Μπορούµε να αναφέρουµε ως παράδειγµα συνειδητών επιλογών του τα εξής δύο κειµενικά στοιχεία: α) στο στίχο 111 του πρωτογενούς κειµένου η λέξη «altra» εξαιτίας του παράγοντα της γειτνίασης 38 ισοδυναµεί µε το αντίθετο της λέξης «destra» και υπονοεί 34 άντε Αλιγιέρι. Κόλασι Καθαρτήριο Παράδεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά &.Χ.Σταυρόπουλου. Πρόλογος Κωστή Παλαµά. Αθήναι: Σπ. αρέµας, χχε. 35 Βλ. G.L.Bastin. «Adaptation», ο.π., σσ.5-6. 36 Α.Α.Rosa, ο.π., σ.58. 37 Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, τόµος 3 ος, Αθήνα, σ.558. 38 «neightboοrhood effect: Information about words in both languages is active even when a task requires explicit processing in one language alone». ηλαδή, πληροφορίες για λέξεις σε πλαίσιο δίγλωσσης επικοινωνίας είναι ενεργές ακόµα κι όταν ένας γλωσσικός στόχος απαιτεί εµφανή διαδικασία µόνο σε µια από τις δυο γλώσσες. Οι µηχανισµοί προσβασιµότητας µοιράζονται διαγλωσσικά και η γειτνίαση των δυο γλωσσών κατά τη µεταφραστική πράξη προκαλεί αναγνώριση λέξεων και στις δυο γλώσσες. Ο όρος χρησιµοποιείται στα πρωτόκολλα: Training Grant Dcooo41-06. National Institute on Deafness and Other Communication Disorders Center for Research on Language του University of California, San Diego NSF Grant 9905850. Τεχνικές που αξιοποιούν παράγοντες όπως «neightboοrhood effect» παρουσιάζονται στα µαθήµατα διερµηνείας του Τµήµατος Ιταλικής. 10

«sinistra». Ο Βουτσινάς επιλέγει τη µεταφραστική µονάδα «αριστερά». Το ίδιο κάνουν και οι δύο άλλοι εξεταζόµενοι µεταφραστές 39 µέσα από τη διαδικασία της αναγνώρισης λέξεων σε περιβάλλον µεταφραστικής διγλωσσίας. β) η µεταφραστική µονάδα «φοβερή ανεµοζάλη» επιλέγεται ως ισοδύναµη της λέξης «turbo» παρά το γεγονός ότι στα ελληνικά χρησιµοποιείται πολύ συχνά η λέξη «µπουρίνι». Η επιλογή που κάνει ο Βουτσινάς είναι µια απόφαση συµπεριφοράς µε την οποία µετατοπίζεται η µεταφραστική διαδικασία από το επίπεδο της παραγωγής λέξεων στο επίπεδο της περιγραφής σηµασιών. Ένα επιπλέον στοιχείο, το οποίο δηλώνει συνειδητές επιλογές που δανείζονται υφολογικά χαρακτηριστικά των γενικών πληροφοριακών κειµένων της εποχής του, είναι οι τύποι: «άφηκα», «να ζήσετε», «µας εσκέπασε». Προοδευτική ανάλυση στον άξονα των διακειµενικών αλυσίδων άντης Στίχοι / σειρές στ.53 στ.36 συλλαβές 11 20 repetitio quando più di un anno l ardore compagna picciola foce stretta folle volo Βουτσινάς - Σταυρόπουλος όταν περισσότερο από ένα έτος την ζέσιν ολίγους συντρόφους το στενόν τρελλό ταξείδιόν µας 6 substitutio bruti κτήνη surgea µόλις έβγαινε 2 substitutio+ mi dipartì άφηκα 1 substitutio- sensi cammino να ζήσετε ταξείδιόν τους 2 -substitutio la pièta η λύπη 1 adiectio προσθήκη l debito amore ο ιερός έρως 1 Σε γενικές γραµµές οι µεταφραστικές δηλώσεις του Βουτσινά δείχνουν άνετη πρόσβαση στο πρωτότυπο και µεγάλο βαθµό κατανόησής του. Παρόλα αυτά δύο σηµεία, ενός -substitutio και ενός adiectio, δείχνουν υποκειµενισµό 40 στη µεταφορά του ιταλικού κειµένου στην ελληνική γλώσσα. Αυτό οφείλεται σε ιδεολογική φόρτιση του µεταφραστή από επικρατούντα κοινωνικά στερεότυπα. Η λέξη «pièta» αντί για «οίκτος» αναγνωρίζεται από τον µεταφραστή ως «λύπη», η έκφραση «debito amore» αντί για «οφειλόµενη» αναγνωρίζεται ως «ιερή». 39 Κατά τον L.Venuti: «Translation is stigmatized as a form of writing, discouraged by copyright law», στο The Scandals of Translation towards anethics of difference. London-New York, Routledge, 2001, σ.1. 40 «Τhey [the critics] correct errors and imprecisions in conformity with scholarly standards and interpretation, excluding other possible readings of the foreign txt and other possible audiences», βλ. L.Venuti, o.π., σ.33. 11

Ο Βουτσινάς στο απόσπασµα που εξετάζουµε, και βάσει του άξονα προοδευτικής ανάλυσης που έχουµε προκαθορίσει, δεν φαίνεται να ασχολείται µε την αναζήτηση στατικών ή δυναµικών ισοδυναµιών. Συνοψίζοντας, µε βάση τα µικροκειµενικά γεγονότα αλλά και τα ελάχιστα γενικά και ειδικά πληροφοριακά κείµενα που χρησιµοποιήθηκαν, οδηγούµαστε στα ακόλουθα συµπεράσµατα: α) εν είναι εφικτή η γλωσσική µεταφορά της ποίησης χωρίς µεταφραστικές απώλειες. Αυτό ενισχύεται από τα κειµενικά γεγονότα που παρουσιάζει η µετάφραση του Καζαντζάκη στο επίπεδο της ρίµας όπου δεν διαφοροποιείται καθόλου σε σχέση µε τη µετάφραση του ποιητή Παπατσώνη ο οποίος, όπως προαναφέραµε, επιλέγει τον ελεύθερο στίχο για το πρωτότυπο ποιητικό του έργο. β) Οι µεταφραστές µέσα από τις επιλογές τους παρέχουν στοιχεία από κείµενα τα οποία πιθανόν συνειδητά χρησιµοποιούν ως παράλληλα και κάνουν µεταφραστικές επιλογές που φανερώνουν τον τύπο υποκειµενικής ανάγνωσης του πρωτοτύπου. Για παράδειγµα ο Καζαντζάκης στο στίχο 132 αφαιρεί µεταφραστικές µονάδες και ταυτόχρονα προσθέτει άλλες µε στόχο την παραγωγή ενδεκασύλλαβου στίχου, και γ) Η διαφορετικότητα πολλαπλών µεταφράσεων του ίδιου πρωτότυπου στην ίδια γλώσσα συνδέεται µε τη γλωσσική και λογοτεχνική ιδιοσυγκρασία καθώς και την ιδεολογική ταυτότητα του κάθε µεταφραστή. 12

Ιστορικoσυγκριτική θεώρηση (Ζ. Ζωγραφίδου) Η Θεία Κωµωδία του άντη, το σπουδαιότερο ιταλικό επικό αλληγορικό ποίηµα 41, είναι το έπος της ανθρώπινης περιπέτειας και θεωρείται ένα από τα σηµαντικότερα έργα στην ιστορία της παγκόσµιας λογοτεχνίας. Γραµµένο στην τοσκανική διάλεκτο, έχει ύφος «επιγραµµατικά αφηγηµατικό» και η εικονογραφία του ακολουθεί το σύστηµα των αλληγορικών παροµοιώσεων του αρχαίου έπους 42, ενώ ξεχωρίζει για την τεχνική του αρτιότητα και την ποιητική του φαντασία. Ο άντης, ο οποίος ήταν και ο δηµιουργός της, χρησιµοποιεί την τερτσίνα (terza rima ή rima incatenata) που ονοµάστηκε αργότερα προς τιµήν του δαντική τερτσίνα 43 και αποτελείται από τρίστιχες στροφές µε ενδεκασύλλαβους στίχους 44. Ο πρώτος στίχος κάθε τρίστιχης στροφής (τερτσίνας) οµοιοκαταληκτεί µε τον τρίτο, ο δεύτερος µε τον πρώτο και τον τρίτο της επόµενης στροφής (τερτσίνας) και ούτω καθεξής (ΑBA BCB CDC DED EFE.YZYZ). Όλες οι στροφές παραµένουν τρίστιχες εκτός από το πρώτο και το τελευταίο ζευγάρι (το Α και Ζ). Ο αριθµός των στροφών µπορεί να ποικίλει, αλλά αν διαιρεθούν µε τον αριθµό 3 πάντα ένας στίχος από την τελευταία στροφή δεν οµοιοκαταληκτεί µε κανέναν, είναι ο επονοµαζόµενος verso rilevato ή isolato 45. Το απόσπασµα που µελετούµε προέρχεται από τo 26o τραγούδι (το ένα από τα 34 τραγούδια, ωδές ή κάντο 46 ) από την Κόλαση, ένα από τα 3 άσµατα (cantica) της Θείας Κωµωδίας. Πίνακας 1: Απεικονιστικός πίνακας της δοµής των οµοιοκαταληξιών Στον πίνακα που ακολουθεί: 1) οι οµοιοκαταληξίες δηλώνονται µε τους χρωµατισµούς των τελευταίων λέξεων κάθε στίχου (βλ. δεύτερη στήλη) και 2) το πρώτο Α στην τρίτη στήλη αντιστοιχεί στον 73 ο στίχο του πρωτοτύπου, το Β στον 74 ο, και ούτω καθεξής. 41 A.A.Rosa, ο.π., 58. Ε. Auerbach, Studi su Dante, Milano: Feltrinelli, 1963.- Dante nella critica di oggi. Risultati e prospettive. A cura di Umberto Bosco. Firenze, le Monnier, 1965. E. Malato, Studi su Dante: Lecturae Dantis, Chiose e altre note dantesche, Bertoncello Artigrafiche, 2005. 42 Α.Καραντώνης, «Από τη ζωή και το έργο του άντη». Στο αφιέρωµα «Ντάντε Αλιγκιέρι». Νέα Εστία τόµ.78, τχ.923 (Χριστούγεννα 1965), σ.33. 43 P.G.Beltrami, La metrica italiana, Bologna: il Mulino, 2002. 44 P.G. Beltrami, ο.π.. - Α.Α.Rosa, o.π., σσ.57-8. 45 P.G. Beltrami, ο.π.. 46 Οι τρεις όροι καθιερώθηκαν στην ελληνική από τους λογοτέχνες: Ν.Καζαντζάκη canto=τραγούδι, Γ.Σεφέρη canto=κάντο, Τ.Παπατσώνη canto=άσµα 13

Dante Alighieri. La Divina Commedia. Inferno. A cura di Natalino Sapegno. Firenze: la Nuova Italia, 1985, σσ. 296-300. A B A B C B C D C D E D E F E F G sottrasse Gaeta nomasse pieta amore lieta ardore esperto valore aperto compagna diserto Spagna Sardi bagna tardi stretta riguardi metta Sibilia Setta milia occidente vigilia rimanente esperienza gente semenza bruti canoscenza aguti cammino ritenuti mattino volo mancino polo basso suolo casso luna passo bruna tanto alcuna pianto nacque canto acque suso piacque richiuso F G H G H I H I K I K L K L M L M N M N O N O P O P Q P Q R Q R S R S T S T U T U V U V W V W Y W Y Z Y Ζ 14

Περί µεταφρασιµότητας της Θείας Κωµωδίας «Ο άντης δεν µεταφράζεται» 47. Μ αυτόν τον αφορισµό του ποιητή Ιουλίου Τυπάλδου 48, γνώστη της ιταλικής γλώσσας και φιλολογίας, ο οποίος µέσα στην ποίησή του αφοµοιώνει δυτικά πρότυπα 49, ξεκινάει ο Letterio Augliera τη µελέτη του «In margine alla fortuna greca di Dante» 50. Η συζήτηση περί µη µεταφρασιµότητας της Θείας Κωµωδίας δεν βρίσκει απόλυτα σύµφωνο τον Κώστα Καιροφύλλα, ο οποίος είναι λιγότερο απόλυτος: «Ο µέγας της Ιταλίας ποιητής», θα πει µέσα στη µακροκειµενική του θεώρηση, «είναι από εκείνους που δεν µεταφράζονται εύκολα». Οι λόγοι που συντελούν στη δυσκολία της µετάφρασης και στο ακατόρθωτο της τέλειας µετάφρασης της Θείας Κωµωδίας, κατά τον Καιροφύλλα, αποτελούν «το βάθος των εννοιών, οι αναρίθµητοι αλληγορίαι του, η γλώσσα του και ιδίως η ανάγκη τελείας γνώσεως της πολιτικής και εκκλησιαστικής ιστορίας του µεσαίωνος» 51. O άντης, παρά την ύπαρξη επιφυλάξεων περί µη µεταφρασιµότητας του έργου του, κατέχει κυρίαρχη θέση ανάµεσα στους ιταλούς συγγραφείς που µεταφράζονται στην Ελλάδα, συµπέρασµα το οποίο εξάγεται από την καταγραφή του αριθµού αυτοτελών εκδόσεων µεταφράσεων ιταλικής λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα. Στα 47 Βλ. επιστολή του Ιουλίου Τυπάλδου προς τον Παναγιώτη Βεργωτή στο Π.Βεργωτής, Τα παραδείσια της Κολάσεως, Εν Κεφαλληνία, τυπογραφείον «Η Ηχώ», 1882, σ.30.- Βλ. επίσης Τα παραδείπνια της Κολάσεως του κυρ.βεργωτή υπό Ιωάννου Ραζή. Εν Κεφαλληνία, Τυπογραφείον «Η Ηχώ», 1882, σ.48. 48 Το 1865 στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς ο Βεργωτής (1842-1916) µεταφράζει σε δεκαπεντασύλλαβους χωρίς ρίµες στη δηµοτική γλώσσα, τα πέντε πρώτα άσµατα της Κόλασης (Η Κόλασις του άντου: εξελληνισθείσα εµµέτρως, και µε σηµειώσεις εξηγητικάς, ιστορικάς και φιλολογικάς, αναπτυχθείσα κατά τα πέντε πρώτα άσµατα υπό Παναγιώτη Βεργωτή. Εν Κεφαλληνία, εκ του τυπογραφείου «Η Κεφαλληνία», 1865). Παράλληλα µε το άλλο έργο του τον απασχόλησαν σε όλη του τη ζωή και συνεχώς βελτίωνε τις µεταφράσεις του προσπαθώντας να αποδώσει πιστά το νόηµα του έργου, να δώσει µουσικότητα και πλαστικότητα στο στίχο χωρίς να αλλοιώσει την ποιητικότητα του πρωτοτύπου. (Βλ. Κ.Καιροφύλας, «Ο άντης εις την Ελλάδα» Ηµερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, Αθήνα (1933), σσ.148-9) Η µετάφραση, παρά τις κάποιες ατέλειες (αποµάκρυνση από το πρωτότυπο, πλατειασµούς) και κάποιες αρνητικές κριτικές (βλ.ραζής, Επίκρισις επί τινων ασµάτων της Κολάσεως του άντη εξελινισθέντων [sic] υπό του κ.π.βεργωτή και Παναγή Μαυροκεφάλου, 1881. Βλ. επίσης Γ.Αλισανδράτος, «Ο Παναγιώτης Βεργωτής και η Κόλαση του άντη», Στο αφιέρωµα «Ντάντε Αλιγκιέρι». Νέα Εστία τόµ.78, τχ.923 (Χριστούγεννα 1965), σσ.122-3. - Τα παραδείσια της Κολάσεως, ο.π..- Γ.Σπαταλάς, «Η Κόλαση του άντη», Νουµάς χρ.κ (1923), σσ.386-90, 450-55.- Κ.Καιροφύλας, ο.π., σσ.145-61), θεωρήθηκε από τους λόγιους Επτανήσιους ως η πιο επιτυχηµένη µετάφραση της Κόλασης (Βιβλιοκρισία για την έκδοση και την µετάφραση βλ. στο περιοδικό Χρυσαλλίς Γ 66 (1865), σ.567 µε υπογραφή Γ.{;}., Βλ.επίσης Φ.Γιοφύλλης, «Η Θεία Κωµωδία» στη λογοτεχνία µας», Στο αφιέρωµα «Ντάντε Αλιγκιέρι». Νέα Εστία τόµ.78, τχ.923 (Χριστούγεννα 1965), σσ.17 και Γ.Αλισανδράτος, ο.π., σσ.115-26. Το 1899 δηµοσιεύει στο περιοδικό Τέχνη το τέταρτο «τραγούδι» της Κόλασης («Η Κόλαση του Ντάντε, τραγούδι τέταρτο», µτφ. Π.Βεργωτή. Τέχνη τχ.6 (Απρίλιος 1899)). Η µεταφραστική προσπάθεια του Βεργωτή παρόλο που ήταν µικρή σε έκταση εξακολουθεί ακόµα και σήµερα να έχει ενδιαφέρον γιατί είναι γραµµένη στη δηµοτική και µε µαχητική επιµονή (Βλ. Γ.Αλισανδράτος, ο.π., σ.115). 49 Κ.Θ. ηµαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις ρίζες ως την εποχή µας. Αθήνα: Ίκαρος, 1987, σ.292. 50 L.Augliera. «In margine alla fortuna greca di Dante». Università di Padova. Istituto di studi bizantini e neogreci diretto da Filippo Maria Pontani. Quaderni 6, 1972, σ.3. 51 Κ.Καιροφύλας, ο.π., σ.145. 15

περιοδικά που κυκλοφορούν στην Ελλάδα τα συµπεράσµατα που προκύπτουν δεν είναι διαφορετικά 52. Στις προτιµήσεις των ελλήνων µεταφραστών φαίνεται πώς ο άντης ανήκει στους επικρατέστερους. Για τις τρεις εξεταζόµενες µεταφράσεις 1. Η µετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη Ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1958) από πολύ µικρός ακόµα, κατά τη φοίτησή του στο Γαλλικό Κολλέγιο του Τίµιου Σταυρού της Νάξου, όταν ήταν 14-16 χρονών διδάσκεται τη γαλλική και την ιταλική γλώσσα και αφοµοιώνει τα πρώτα στοιχεία του δυτικού πολιτισµού 53. Κατά την περίοδο 1933-1939 ο Καζαντζάκης γράφει ποιήµατα, τα οποία ονοµάζει «κάντα», σε δαντική τερτσίνα, «τη µόνη ίσως λυρική παραγωγή του», που τυπώθηκαν µετά το θάνατό του µε τον τίτλο Τερτσίνες. Τα «κάντα» «είναι αφιερωµένα σε πρόσωπα που έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της δικής του προσωπικότητας, από το άντη και τον Γκρέκο ως τους γονείς του και τους πιο κοντινούς φίλους του 54». Ο Καζαντζάκης, ως δόκιµος µεταφραστής, επιλέγει να µεταφράσει κλασικούς συγγραφείς. ιαλέγει τον άντη γιατί είναι ο θεµελιωτής µιας εθνικής λογοτεχνίας, ανήκει στους κλασικούς της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, καθρεφτίζει τον κόσµο της εποχής του και συγκεφαλαιώνει ολόκληρο τον µεσαίωνα. «Οι µεταφράσεις του, των αριστουργηµάτων της παγκόσµιας φιλολογίας (Dante, Faust, Όµηρος) είναι κι αυτές σαν µια πιο υπεύθυνη ανάγνωση ή σαν σχολιασµός 55». Η µετάφραση της Θείας Κωµωδίας του Καζαντζάκη θεωρείται από τον Pontani σταθµός για την ιστορία των δαντικών µεταφράσεων στην ελληνική 56. ηµοσιεύεται αρχικά το 1932 και 1933, αποσπασµατικά από τον ίδιο τον Καζαντζάκη στα περιοδικά Κύκλος 57 και Νέα Επιθεώρηση, ενώ το ολοκληρωµένο κείµενο της µετάφρασης κυκλοφορεί το 1934 58 ως έκδοση του περιοδικού Κύκλος. «Η δηµοτική µας», λέει ο Καζαντζάκης, «δε µπορεί ακόµα ν αποδώσει τέτοια κείµενα» 59. «Μάζεψα απ όλη τη Ελάδα όσο γλωσικο και συνταχτικο υλικο µπορεσα, 52 Για την τύχη της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα βλ. Ζ.Ζωγραφίδου, Η παρουσία της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1997. 53 Π.Πρεβελάκη. Ο ποιητής και το ποίηµα της Οδύσσειας. Ο Καζαντζάκης του Π.Πρεβελάκη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1958, σ.18. 54 Λ.Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, β έκδοση, Αθήνα: Moρφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, 1979, σ.275. 55 Λ.Πολίτης, ο.π., σ.278. 56 F.M.Pontani, ο.π., σ.20. 57 Κόλαση Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, Κύκλος Ι (1932), σσ.145-54 και Κόλαση V, στ.73-142, XXXIII στ.1-75 Κύκλος (1933), σσ.304-7. 58 Η Θεία Κωµωδία, µτφ. Νίκος Καζαντζάκης. Αθήνα: έκδοση του περιοδικού Κύκλος, 1934, σσ.527. 59 Ε.Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυµβίβαστος: βιογραφία βασισµένη σε ανέκδοτα γράµµατα και κείµενά του, Αθήνα: Eκδόσεις Ελένης Ν.Καζαντζάκη, 1977, σ.305. 16

εκαµα επιλογη, µα επειδη ελαχε νάµαι Κρητικος δοξάζω το Θεο!- τόνισα, συχνα υποσύνειδά µου το κρητικόµας ιδίωµα. Και λέω: δοξάζω το Θεο, γιατί ίσια ίσια µου φαίνεται η κρητικη γλωσα τεριάζει στιν αφστηρη, ηχηρη, αντρίκια γλωσα του Ντάντε» 60. Η µετάφραση όµως δέχτηκε τόσο θετικές όσο και αρνητικές κριτικές 61. «Εύτυχη µέρα για την Ελλάδα», γράφει η Ελένη Καζαντζάκη. «Ο Καζαντζάκης θα της χαρίσει τη µετάφραση της Θείας Κωµωδίας στη δηµοτική, σε στίχο, δίχως να παραλείψει καµιά λέξη, προσπαθώντας να κρατήσει και τα παιχνιδίσµατα της γλώσσας του άντη» 62. Σύµφωνα µε τον Γεράσιµο Σπαταλά, η µετάφραση έγινε «σε ενδεκασύλλαβους στίχους και σε Κρητική ντοπιολαλιά, που µερικές φορές καταντάει δυσκολονόητη τόσο, που θα µπορούσε κανείς να πει πως, κάπου-κάπου, χρειάζεται καινούρια µετάφραση για να γίνει νοητή». «Η µετάφραση αυτή», συνεχίζει ο Σπαταλάς, «διατηρεί βέβαια το στίχο του κειµένου και την ισοστιχία, µα δεν έχει την οµοιοκαταληξία και τις παραστατικές του εκφράσεις. Ο Καζαντζάκης είναι αναντίρρητα ικανός στιχουργός και συνήθως οι στίχοι του είναι τεχνικοί και αρµονικοί, µα κάνει συχνές αποµακρύνσεις από το κείµενο και χρησιµοποιεί πολλές φορές αταίριαστη φρασεολογία» 63. Όµως ο Ν.Πιµπλής αντίθετα διαφωνεί µε τον Σπαταλά και σε επιστολή του στη Νέα Εστία δηλώνει ότι «ο Καζαντζάκης δεν µετέφρασεν εις την κρητικήν διάλεκτον και εάν έτι ούτος ισχυρίζετο τοιούτόν τι, αλλ εις γλωσσικόν ιδίωµα ιδίας εµπνεύσεως και συνθέσεως, το οποίον κάπου κάπου βασίζεται εις κρητικούς ιδιωµατισµούς», και συνεχίζει ότι «από την µετάφρασιν αυτήν, εξ όνυχος κρινοµένην, λείπει η σαφήνεια της κρητικής διαλέκτου, ής πιστόν και άριστον υπόδειγµα είναι ο Ερωτόκριτος. Ισως το µέτρον εις ο µετέφρασεν, ίσως η προσπάθεια πιστής αποδόσεως του πρωτοτύπου, ήνάγκασαν τον Ν.Kαζαντζάκην να παραθέση λέξεις και φράσεις πλασµένας υπ αυτού εκ ριζών λέξεων του κρητικού διαλεκτικού ιδιώµατος, ή και φράσεων παρεµφερούς εννοίας, είµεθα όµως υπόχρεοι να επιµείνωµεν εις τον χαρακτηρισµόν, διότι η µετάφρασις, εις ά σηµεία επικρίνεται, κατασυκοφαντείται ως γραµµένη εις την κρητικήν ιδιωµατικήν γλώσσαν, είναι δε στρυφνή γενικώς και δύσληπτος» 64. 60 Βλ. Λ.Αλεξίου «άντη, η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από το Ν.Καζαντζάκη, έκδοση Κύκλου, Αθήνα 1934, σελίδες 527» Το Κάστρο 6 (Ιούνιος 1937), σ.8 Βλ. επίσης «Οι απόψεις του Ν.Καζαντζάκη για τη δηµοτική γλώσσα», ιαβάζω 190 (27 Απριλίου 1988), σσ.36-8. - C.Luciani, Kazantzakis traduttore di Dante in Testi Letterari Italiani Tradotti in Greco dal 500 ad ogg. Atti del IV Convegno di Studi Neogreci. Viterbo 20-21-22 maggio 1993. A cura di Mario Vitti, Messina, Rubbettino, 1994, σ. 345. 61 Θετικές κριτικές δέχτηκε από τον Γ.Νάζο (Καθηµερινή 25 εκεµβρίου 1934) και τον Π.Πρεβελάκη (Νεοελληνικά Γράµµατα, 5 Μαϊου 1935). Επιφυλακτικοί στην κριτική τους ήταν οι Γ.Σπαταλάς, Ποριώτης, Ν.Πιµπλής (βλ. Γ.Κ.Κατσίµπαλης, Βιβλιογραφία Ν.Καζαντζάκη Ι, Αθήνα, 1958, αριθµ.904, 905, 906, 907) και ο Βαλέριο Μέξας («Ο άντης στη γλώσσας µας» Μηνιαίος Νέος Κόσµος, Φεβρ.1935, σσ.232-6). 62 Ε.Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυµβίβαστος:βιογραφία βασισµένη σε ανέκδοτα γράµµατα και κείµενά του, Αθήνα: Eκδόσεις Ελένης Ν.Καζαντζάκη, 1977, σ.305. 63 Γ.Σπαταλάς, ο.π., σ. 13. 64 Ν.Πιµπλής «Η κρητική διάλεκτο και η Θεία Κωµωδία του κ.καζαντζάκη», Νέα Εστία 7 (1935), σσ.443-5. - Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.23. 17

Ο Φώτος Γιοφύλλης υποστηρίζει ότι η µεγάλη προσοχή του Καζαντζάκη στο να αποδώσει όλους τους χρωµατισµούς του κειµένου και την άψογη µετρική του εντεκασύλλαβου τον εµπόδισε να πετύχει στο ελληνικό κείµενο την τριπλή ρίµα της τερτσίνας 65. Θεωρεί όµως ότι η µετάφραση έχει διαύγεια και χάρη και γι αυτό ο λογοτεχνικός κόσµος της εποχής του τη δέχτηκε µε θαυµασµό παρά τις αρνητικές κριτικές που γράφτηκαν. «Η µετάφραση της Θείας Κωµωδίας είναι πραγµατικός άθλος», θα πει η Μαργαρίτα αλµάτη. «Στη γλώσσα µας την έδωσε ο Νίκος Καζαντζάκης, µια ψυχή συγγενική µε τον άντη, και τούτο ίσως είναι το µυστικό που πέτυχε να µπει στα νοήµατα και να βρίσκει την ακριβή απόδοση στις λέξεις Αν µερικές ασυνήθιστες λέξεις ενοχλούν στη µετάφραση του Καζαντζάκη, είναι τόσες οι οµορφιές της µέσα στους δώδεκα χιλιάδες στίχους της Θείας Κωµωδίας, που αυτές µονάχα θα έπρεπε να βαραίνουν την κρίση» 66. Την ίδια περίοδο (1934-37) στο περιοδικό Κάστρο του Ηρακλείου Κρήτης ο Λευτέρης Αλεξίου δηµοσιεύει τις δικές του µεταφράσεις ασµάτων της Θείας Κωµωδίας. Στις 6 Ιουνίου του 1937, στο ίδιο περιοδικό, δηµοσιεύεται µια εκτενής κριτική 40 σελίδων του Αλεξίου για τη µετάφραση του Καζαντζάκη 67, του οποίου η µετάφραση κατηγορείται πως δεν είναι πιστή και πως έχει πολλές ατέλειες. «Η δαντική µετάφραση ήταν ένα πελώριο σφάλµα του Καζαντζάκη, τόσο πελώριο σφάλµα, όσο πελώριο αριστούργηµα πιστεύω ακράδαντα πως θάναι κάθε έργο που σ αυτό ο Καζαντζάκης θα κατορθώση να πετύχη». Η κριτική αυτή γράφτηκε πολύ πριν από τη δηµοσίευσή της γιατί ο Καζαντζάκης απαντά σε αυτήν, από την Αίγινα όπου διέµενε, στις 10 Απριλίου της ίδιας χρονιάς. Το 1954 68 δηµοσιεύεται από τον εκδοτικό οίκο ίφρος µια δεύτερη, τελική και πιο προσεγµένη έκδοση µε αρκετές τροποποιήσεις 69. Το 1962 επανακυκλοφορεί η µετάφραση από τις εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη 70, σε δερµατόδετη έκδοση, όπου περιλαµβάνονται εισαγωγή µε βιογραφικό σηµείωµα, ανάλυση της Θείας Κωµωδίας, εξωτερικό και εσωτερικό διάγραµµα, σχόλια και λεξιλόγιο. 65 Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.23. 66 Μ. αλµάτη, «Dante Alighieri, αυτοβιογραφία και πλαίσιο από τη Θεία Κωµωδία», Στο αφιέρωµα «Ντάντε Αλιγκιέρι». Νέα Εστία, τόµ.78 τχ.923 (Χριστούγεννα 1965), σ.96. 67 Λ. Αλεξίου. «άντη, Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από το Ν.Καζαντζάκη, έκδοση Κύκλου, Αθήνα 1934, σελίδες 527». Το Κάστρο (Ηρακλείου) (6 Ιουνίου 1937), σσ.6-46. 68 άντη Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα, ίφρος, 1954 σε 3 τόµους (σύνολο σελ.602). ( άντη Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη Καζαντζάκη, 1962, σσ.514.- άντη Η Θεία Κωµωδία Η Κόλαση Το Καθαρτήρι Ο Παράδεισος Στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη Καζαντζάκη, 1992, σσ.508. 69 άντη, Η Θεία Κωµωδία, µετάφραση Ν.Καζαντζάκη, έκδ.β ξαναπλασµένη, 3 τόµοι, Αθήναι, ίφρος, 1954-55.Βλ.Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.23.- F.M.Pontani, ο.π., σ.21. 70 άντη Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη Καζαντζάκη, 1962, σσ.514.- άντη Η Θεία Κωµωδία Η Κόλαση Το Καθαρτήρι Ο Παράδεισος Στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη Καζαντζάκη, 1992, σσ.508. 18

2. Η µετάφραση των Γ.Σ.Βουτσινά και.χ.σταυρόπουλου Αξίζει να σηµειώσουµε ότι η πρώτη µετάφραση σε πεζό λόγο της Θείας Κωµωδίας έγινε από τον δηµοσιογράφο Γ.Σ.Βουτσινά και τον.χ.σταυρόπουλο 71. Η µετάφραση αυτή αναδηµοσιεύεται από τις εκδόσεις αρέµα γύρω στο 1921 και περιλαµβάνει πρόλογο του Κωστή Παλαµά 72. Πρόκειται για µια επιµεληµένη παράφραση, σε πεζή όµως προσαρµογή που χάνει πολύ από τη λυρική αξία του πρωτοτύπου 73. Το κείµενο της συνοδεύεται από πολλές υποσηµειώσεις. Σύµφωνα µε τον Pontani πρόκειται για µια ασήµαντη «µετάφραση», βασισµένη σε µια γαλλικό µετάφρασµα 74. Ο Βουτσινάς, παρότι είναι Επτανήσιος είναι κάπως αποµακρυσµένος από την Επτανησιακή Σχολή 75. Γράφει σε απλή καθαρεύουσα και χρησιµοποιεί τη γλώσσα των εφηµερίδων της εποχής του, στοιχείο που συνδέεται µε τη δηµοσιογραφική του ιδιότητα 76, η οποία αποτελεί και κύριο χαρακτηριστικό του, δεδοµένου ότι είναι διευθυντής της εφηµερίδας «Ακρόπολις». Γνωρίζει καλά την ιταλική, την αγγλική και την γαλλική γλώσσα. Σύµφωνα µε τον Pontani, η µετάφραση του δηµοσιογράφου Βουτσινά συγκαταλέγεται µαζί µε τη µετάφραση του Καζαντζάκη ανάµεσα στις έξι «µεταφράσεις» του συνολικού κειµένου της Θείας Κωµωδίας 77. 3. Η µετάφραση του Τ.Κ.Παπατσώνη Ο ποιητής Τ.Κ.Παπατσώνης (1895-1976) το 1965 µεταφράζει το 26ο κάντο της Κόλασης που περιλαµβάνεται στη µελέτη του Dante Alighieri (1265-1965) η οποία δηµοσιεύεται στο περιοδικό Εποχές 78 και αναδηµοσιεύεται στα Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Λυκείου 79. 71 άντου Αλιγιέρη, Η Θεία Κωµωδία. Κόλασις. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά και.χ.σταυρόπουλου, Εν Αθήναις, 1894. 72 άντε Αλιγιέρι. Κόλασι Καθαρτήριο Παράδεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά &.Χ.Σταυρόπουλου. Πρόλογος Κωστή Παλαµά. Επιµέλεια ηµήτρη Πάλλη, Αθήναι: Σπ. αρέµας, χχε.- Η µετάφραση επανακυκλοφορεί στις εκδόσεις Ζουµπουλάκης.- Βλ. επίσης F.M.Pontani, ο.π., σ.14. Ζ.Ζωγραφίδου, ο.π., σσ.32, 148. 73 Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.21. 74 F.M.Pontani, ο.π., σ.14. 75 Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.21. 76 Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.21. 77 F.M.Pontani, ο.π., σ.14. Βλ. επίσης Φ.Κισκήρα-Καζαντζή. Θεία Κωµωδία: ώδεκα αθησαύριστες µεταφράσεις. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2000, σ.13. 78 Βλ.Τ.Κ.Παπατσώνης «Dante Alighieri (1265-1965)» Εποχές τχ.25 (1965), σσ.3-13 και η συνέχεια στο τχ.26 (1965), σσ. 11-22. Στο β µέρος της µελέτης περιλαµβάνονται οι µεταφράσεις Από τη Θεία Κωµωδία: «κόλαση: άσµα 3ο, άσµα 12ο, καθαρτήριο: άσµα 9ο, κόλαση: άσµα 26ο». 79 Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α τεύχος. Α Τάξη Ενιαίου Λυκείου. Αθήνα: Οργανισµός Εκδόσεων ιδακτικών Βιβλίων, 2001, σσ.360-2. 19

Το ποιητικό έργο του Τ.Κ.Παπατσώνη είναι «εµπνευσµένο από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του 80». Έχει έντονο το θρησκευτικό στοιχείο, η θρησκευτική παράδοση της ύσης διαπνέεται τόσο από το πρωτότυπο όσο και το µεταφραστικό του έργο. «Η οικειότητα του µε το δόγµα των Καθολικών βοηθάει εν µέρει µόνο να ερµηνευτεί ένα σηµαντικό στοιχείο τη ποίησης του, το οποίο συνήθως ξενίζει τους αναγνώστες και τους κριτικούς» 81. Ο ποιητής αφοµοιώνει τα επιτεύγµατα της λυρικής έκφρασης 82 και «τα ποιήµατά του παρόλες τις ποικίλες επιδράσεις που µαρτυρούν, δείχνουν ένα ύφος απόλυτα προσωπικό και εκφραστικούς τρόπους επαναστατικούς για την εποχή του» 83. Ο Παπατσώνης συµπορεύεται µε τους σύγχρονούς του 84 και γράφει σε ελεύθερο στίχο. Εκτός από το ογκώδες ποιητικό του έργο που περιλαµβάνεται στις ποιητικές συλλογές Εκλογή Α (α έκδοση 1934, β έκδοση 1962), Εκλογή Β (1962) και Ursa Minor 85 έχει µεταφράσει πολλά κείµενα από την ξένη λογοτεχνία που µαρτυρούν τη γλωσσοµάθειά του και τις γνώσεις του για την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Μέσα στο έργο του αναφέρεται πολύ συχνά ο άντης. Όµως το στεγνό και σκοτεινό ύφος του µεταφραστή, σύµφωνα µε τον Beaton, δυσκολεύει αφάνταστα τον αναγνώστη 86. Οι στίχοι του είναι συχνά άρρυθµοι και δυσκίνητοι. 80 Κ.Θ. ηµαράς, ο.π., σ.452. Μ.Vitti. Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Οδυσσέας, 1987, σ.363. 81 R.Beaton, ο.π., σ.208. 82 Κ.Θ. ηµαράς., ο.π., σ.452. 83 Λ.Πολίτης, ο.π., σ.250. 84 M.Vitti. Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και µορφή. Αθήνα: Ερµής, 1995, σ.87. - Α.Αργυρίου (επιµ.) Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία, γραµµατολογία.οι νεωτερικοί ποιητές του Μεσοπολέµου. Επιµέλεια Αθήνα: Εκδόσεις Σοκόλη, 1979, σ.3. 85 Α.Αργυρίου, ο.π., σσ.2-3. 86 R.Beaton, ο.π., σ.208. 20

Πίνακας 2: Τα υπό εξέταση µεταφράσµατα άντη H Θεία Κωµωδία. Η κόλαση. Στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη. Αθήνα: Eκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη, 1992, σσ.125-7 (σελίδα τίτλου) Μετάφραση Τ.Κ.Παπατσώνη στο: Kείµενα Νεοελληνικής Λογoτεχνίας, Α τεύχος. Α τάξη Ενιαίου Λυκείου, Αθήνα: ΟΕ Β, 2001, σσ.360-2 άντε Αλιγιέρι Κόλασι Καθαρτήριο Παράδεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά &.Χ. Σταυρόπουλου. Πρόλογος Κωστή Παλαµά. Αθήναι: Σπ. αρέµας, χχε, σσ.173-9 (σελίδα τίτλου) 21

Συνοψίζοντας, µε βάση τα µακροκειµενικά και εξωκειµενικά γεγονότα αλλά και τα ελάχιστα µικροκειµενικά που εξετάστηκαν, καταλήγουµε στα ίδια συµπεράσµατα στα οποία οδήγησε και η µεταφρασεολογική έρευνα. ηλαδή: α) εν είναι εφικτή η µεταφορά ενός ποιητικού κειµένου από µια γλώσσα σε µια άλλη χωρίς απώλειες στη µετάφραση και β) Η διαφορετικότητα πολλαπλών µεταφράσεων του ίδιου πρωτοτύπου κειµένου στην ίδια γλώσσα συνδέεται µε τη γλωσσική και λογοτεχνική ιδιοσυγκρασία του κάθε µεταφραστή όπως επίσης και µε την ιδεολογική του ταυτότητα. Επίλογος Συµπερασµατικά κατά τη διδασκαλία της µετάφρασης λογοτεχνίας και κατά την κριτική µεταφράσεων λογοτεχνικών κειµένων, οι προτεραιότητες εναλλάσσονται µεταξύ των κειµενικών γεγονότων και του ιστορικού πλαισίου της µετάφρασης ή αλλιώς µεταξύ της µικροκειµενικής ανάλυσης των µεταφραστικών έργων και της ιστορικής ερµηνείας των κειµενικών γεγονότων του πρωτοτύπου. Οι δυο αυτές εναλλασσόµενες προσεγγίσεις δεν είναι ανταγωνιστικές αλλά αλληλοσυµπληρώνονται και αποτελούν βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της εκπαίδευσης µεταφραστών λογοτεχνίας. Riassunto Il 26o canto dell Inferno. Esempi di traduzioni in greco. Nel presente studio si focalizza l attenzione sulle traduzioni di N.Kazantzakis (1934), T.Κ.Papatsonis (1965) e G.Voutsinas (1895) per valutare approcci traduttivi della traduttologia descrittiva e della ricerca storica della letteratura, con i metodi dell analisi comparata dei testi letterari, allo scopo di migliorarne il contenuto e al tempo stesso di migliorare la metodologia formativa dei traduttori di letteratura italiana in lingua greca. A livello teorico ci si interroga sul valore dei fatti testuali e del contesto storico della traduzione, nella formazione di traduttori e di critici di traduzioni letterarie. Zosi Zografidou, prof.ssa associata di Storia della letteratura italiana Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana Email: zosi@itl.auth.gr Eleni Kassapi, prof.ssa associata di Traduttologia Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana Email: kassapi@yahoo.gr 22