1 Γιώργος Ν. Οικονόμου Δρ Φιλοσοφίας ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ Το κύριο ερώτημα που απασχολεί την αρχαιοελληνική πολιτική πρακτική και σκέψη είναι το ποιος πρέπει να είναι το κύριον της πόλεως ποιος πρέπει να λαμβάνει τις αποφάσεις και να ασκεί την εξουσία. με άλλα λόγια τι πολίτευμα πρέπει να έχει η πόλις και ποιος πρέπει να είναι ο κύριος συντελεστής του πολιτεύματος. Το ερώτημα αυτό εκφράζεται με σαφή τρόπο αφ ενός από τους πολιτικούς και τον δήμο αλλά και τους φιλοσόφους. Κατά τον Αριστοτέλη το πολίτευμα της πόλεως αφορά την κατανομή της εξουσίας, την κατανομή των αρχών και δη της κυριότερης, αφορά επίσης τον σκοπό της πόλεως και το κύριον τῆς πόλεως. Προκειμένου για τη δημοκρατία το κύριον τῆς πόλεως είναι ο δήμος, o πολισσοῦχος λεὼς, ο οποίος ασκεί την κυριαρχία του σε όλες τις ρητές μορφές εξουσίας. Αυτή τη σημασία έχει άλλωστε και ο όρος δημοκρατία: το κράτος του δήμου, η κυριαρχία του δήμου. Στα άλλα πολιτεύματα το κύριον της πόλεως είναι οι ολίγοι, οι πλούσιοι ή ο ένας, ο μονάρχης. H κυριαρχία του δήμου εκφράζεται σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής ζωής, στη θέσπιση των νόμων, στη λήψη των αποφάσεων και στην άσκηση της εξουσίας. Όλοι οι πολίτες εμπλέκονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην πολιτική και την εξουσία, χωρίς κανένα περιορισμό καταγωγής, περιουσίας, ή πολιτικής τοποθέτησης. Η συμμετοχή και η ισότητα ενσαρκώνονται σε όλους τους θεσμούς που αφορούν την οργάνωση και τη λειτουργία της πόλεως: στην εκκλησία του δήμου, στη βουλή, στα δικαστήρια, στα αξιώματα, στις δημόσιες εορτές, στον θρησκευτικό χώρο. Η ἐκκλησία τοῦ δήμου είναι το κύριο και βασικό όργανο δια του οποίου όλοι οι πολίτες άνω των 18 ετών ασκούν άμεσα την εξουσία. Η ἐκκλησία ασκεί την κυβερνητική εξουσία, δηλαδή αποφασίζει για τα πάντα άνευ περιορισμού: «κύριο είναι το σώμα που βουλεύεται και αποφασίζει περί πολέμου και ειρήνης, περί συνάψεως και διαλύσεως συμμαχίας, περί θεσπίσεως νόμων, περί επιβολής θανατικής ποινής και εξορίας περί δημεύσεως της περιουσίας, περί εκλογής των αρχών και λογοδοσίας τους (...) το να αποφασίζουν όλοι οι πολίτες περί όλων των ζητημάτων είναι δημοκρατικό. Αυτή την ισότητα επιζητεί ο δήμος» (Αριστοτέλης). Η εκκλησία ασκεί το νομοθετικό έργο σε συνεργασία με τη βουλή. Εχει επίσης περιορισμένες δικαστικές αρμοδιότητες, ιδίως σε
αυτόφωρα εγκλήματα κατά της ασφαλείας της πόλεως. Εχει όμως απεριόριστη εξουσία στον καθορισμό της ποινής και τη δυνατότητα να παραπέμπει τις υποθέσεις στα δικαστήρια της Ηλιαίας. Ακόμη η εκκλησία εκλέγει τους αιρετούς άρχοντες και κληρώνει τους κληρωτούς. H βουλή αποτελούμενη από πεντακοσίους βουλευτές, 50 από κάθε φυλή οριζομένους δια κληρώσεως από όλους τους πολίτες, κατέχει σημαντική θέση στην πολιτική οργάνωση της δημοκρατίας. Η σημαντικότητά της δηλώνεται εμφανώς στη ρήτρα με την οποία άρχιζαν οι πολιτικές αποφάσεις και οι νόμοι: έδοξεν τη βουλή και των δήμω. Από τις αρμοδιότητές της αναφέρουμε μερικές. Προετοιμάζει το πλαίσιο των συζητήσεων στην εκκλησία και τα προσχέδια των προς ψήφιση νόμων (προβούλευμα), και μέλη της προεδρεύουν στις συνελεύσεις της εκκλησίας. Εχει συντονιστικό, εποπτικό και ελεγκτικό ρόλο, είναι σε άμεση επαφή με τους άρχοντες και τους δικαστές. Έχει επίσης δικαστικές αρμοδιότητες, ελέγχει τα οικονομικά, τα ταμεία των Ναών, τις δημόσιες πωλήσεις, τη συλλογή των φόρων. Επιβλέπει τα δημόσια έργα, τις δημοπρασίες, τα ναυπηγεία και τα πλοία, και άλλα πολλά. δικαίως ο Αριστοτέλης τη χαρακτηρίζει κυρία πάντων. Οι 6.000 δικαστές της Ηλιαίας ορίζονται δια κληρώσεως μεταξύ όλων των πολιτών και δικάζουν όλες τις υποθέσεις τελεσιδίκως στα πολυμελή τμήματά της των 200, 500 και παραπάνω πολιτών. Oι άρχοντες στη συντριπτική τους πλειοψηφία oρίζονται μεταξύ όλων των πολιτών δια κληρώσεως - είναι ουσιαστικώς η εκτελεστική εξουσία, εκτελούν τις αποφάσεις και τους νόμους που ψηφίζει η εκκλησία. Στα αξιώματα που χρειάζονται ιδιαίτερες ικανότητες, πείρα και γνώσεις οι άρχοντες εκλέγονται από τα ανώτερα στρώματα στην εκκλησία του δήμου. Αυτά είναι τα στρατιωτικά και τα οικονομικά αξιώματα (στρατηγοί, ίππαρχοι, ταξίαρχοι, φύλαρχοι, ταμίαι). Ολοι όμως οι άρχοντες αιρετοί και κληρωτοι υφίστανται τον ουσιαστικό και ενδελεχή έλεγχο του δήμου. Ο θεσμός του ελέγχου, της δοκιμασίας και των ευθυνών, της λογοδοσίας και του απολογισμού (λόγον διδόναι), απετέλεσε μια πολύ ιδιαίτερη και πρωτοποριακή πτυχή της αθηναϊκής δημοκρατίας και δεν συναντάται πουθενά αλλού, ούτε βεβαίως στα σημερινά πολιτεύματα. Ακόμη και το σημαντικώτερο αξίωμα, οι δέκα στρατηγοί, που συγκεντρώνουν κάποια πολιτική δύναμη, λόγω ευγλωττίας, κοινωνικού εκτοπίσματος, παιδείας, ικανοτήτων και ευεργεσιών προς την πόλιν ως λειτουργοί, και αυτοί, όπως και όλοι οι υπόλοιποι, είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητοί - ο τελικός κριτής είναι ο δήμος. Ολα τα αξιώματα έχουν ετήσια θητεία και πλήν των αιρετών ουδείς μπορεί να θέσει υποψηφιότητα για δεύτερη φορά. Το σημαντικό και νευραλγικό όργανο της (άμεσης) δημοκρατίας είναι η απόδοση της δικαιοσύνης από όλους τους πολίτες και προς όλους τους πολίτες. Ουδείς εξαιρείται ούτε είναι υπεράνω υποψίας ή υπεράνω 2
3 του νόμου. Απαραίτητο προς τούτο στοιχείο είναι η ανεξαρτησία και η πραγματική αμεροληψία της δικαστικής εξουσίας, ο αποκλεισμός της δυνατότητας διαφθοράς ή εξαγοράς των δικαστών. Για να εξασφαλισθεί αυτή η απαίτηση δεν υπάρχει άλλος τρόπος από τη συλλογική συμμετοχή όλων των πολιτών στη δικαστική λειτουργία, είτε μέσω της εκκλησίας του δήμου είτε μέσω της κληρωτής βουλής των Πεντακοσίων είτε, κυρίως, με την κλήρωσή τους στα πολυμελή τμήματα της Ηλιαίας. Αυτή η αρχή εισάγεται για πρώτη φορά από τον Σόλωνα και παρέμεινε έκτοτε η σίγουρη και αδιαφιλονίκητη βάση της δημοκρατίας. Ακόμη και ο Αριστοτέλης, που επικρίνει τη δημοκρατία σε άλλα ζητήματα, αναγνωρίζει ότι η άσκηση της δικαστικής εξουσίας είναι απαραίτητο στοιχείο του πολίτη. Η έννοια του πολίτη Η κυριαρχία του δήμου εκφράζεται και στην έννοια του πολίτη, ο οποίος στη δημοκρατία καθορίζεται ακριβώς από την συμμετοχή στην πολιτική ζωή και την εξουσία, από την άσκηση εξουσίας υπό όλες τις μορφές της: «ο πολίτης με την απόλυτη έννοια του όρου δεν ορίζεται καλύτερα παρά από τη συμμετοχή του στη δικαστική και κυβερνητική εξουσία» (Αριστοτέλης). Αυτό δεν είναι μια αφηρημένη γενική αρχή, ένα θεωρητικό δικαίωμα, αλλά πραγματοποιείται ουσιαστικά εντός της πόλεως, δια μέσου των θεσμών και των διαδικασιών, που δημιούργησε η ίδια η δημοκρατική κοινωνία. Κυρίως η κλήρωσις είναι αυτή που επιτρέπει την εναλλαγή όλων των πολιτών στην εξουσία, το κατὰ μέρος ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι. Γι αυτό η κλήρωση θεωρείται η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας και οι εκλογές η ειδοποιός διαφορά της ολιγαρχίας και της αριστοκρατίας. Όταν οι αρχαίοι συγγραφείς (Ηρόδοτος, Πλάτων, Αριστοτέλης) ορίζουν τη δημοκρατία αναφέρουν τη συμμετοχή όλων στην εξουσία και την κλήρωση. Ουδείς αναφέρει τα κόμματα και τις εκλογές. 1 Τα σημερινά πολιτεύματα Η ουσιαστική συμμετοχή όλων των ελευθέρων στην εξουσία υπό όλες τις ρητές μορφές της, χαρακτηρίζει μόνο τη δημοκρατία, και είναι ανύπαρκτη και αδιανόητη στα άλλα πολιτεύματα, καθώς και στα σημερινά, τα οποία κακώς αυτοχαρακτηρίζονται αυτάρεσκα ως δημοκρατίες. Είναι καθαρώτατες ολιγαρχίες υπό την έννοια ότι σε αυτά μόνον ολίγοι λαμβάνουν τις αποφάσεις και νομοθετούν, μόνον ολίγοι μετέχουν στη δικαστική και εκτελεστική εξουσία. 1 Περισσότερα για την άμεση δημοκρατία βλ. Γ. Ν. Οικονόμου, Άμεση δημοκρατία. Αρχές, επιχειρήματα, δυνατότητες, Αθήνα, 2014.
4 Πράγματι, σήμερα διαπιστώνουμε ότι το βασικό ερώτημα «ποιος πρέπει να είναι το κύριον της πόλεως» δεν τίθεται καθόλου, θεωρείται ότι είναι λυμένο. Επί πλέον τα συντάγματα των δυτικών χωρών διακηρύσσουν ότι είναι δημοκρατίες, οι διανοούμενοι πιστοποιούν ότι είναι δημοκρατίες και οι κάτοικοι των χωρών αυτών είναι πεπεισμένοι ότι είναι πολίτες και ζούν σε δημοκρατίες. Όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική: οι ολίγοι ασκούν την εξουσία, ενώ οι υπόλοιποι τους εκλέγουν, υπακούουν και εκτελούν τις αποφάσεις. Άλλωστε η μόνη εξουσία που έχουν οι πολλοί, η μόνη απόφαση που μπορούν να λάβουν κάθε τέσσερα έτη είναι ποιος θα αποφασίζει αντί γι αυτούς, για αυτούς και εναντίον τους. Αλλά αυτό δεν είναι απόφαση, ούτε άσκηση εξουσίας, είναι αποποίηση, εκποίηση και εκχώρηση εξουσίας στους «αντιπροσώπους», βουλευτές, περιφερειάρχες και δημάρχους, οι οποίοι βεβαίως δεν αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα των ψηφοφόρων παρά τα δικά τους, των συγγενών, των φίλων, των κομμάτων και των ισχυρών χρηματοδοτών τους και κατόχων κεφαλαίου. Το γεγονός πάντως είναι ότι στα σημερινά ολιγαρχικά καθεστώτα δεν υπάρχουν πολίτες, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων δεν λαμβάνει τις αποφάσεις και δεν ασκεί καμιά εξουσία. Καταχρηστικώς αυτοονομάζονται πολίτες οι αρχαίοι συλλήβδην θα τους θεωρούσαν αμαθείς πολιτικώς και ευήθεις. Δεν υπάρχουν πολίτες αλλά ψηφοφόροι, οπαδοί, καταναλωτές, τηλεθεατές, ακροατές, αδιάφοροι και απαθείς που ζουν στο βιοποριστικό περιθώριο μιας γκρίζας καθημερινότητας. Δηλαδή απράγμονες και αχρείοι, όπως έλεγε ο Περικλής στον «Επιτάφιο», οι οποίοι είναι νόσος πόλεως και θα πρέπει να αποβάλλονται, όπως υποστήριζε η δημοκρατική αντίληψη και πολύ ωραία εξέφρασε ο Πρωταγόρας. Σήμερα οι μη συμμετέχοντες στα πολιτικά όχι μόνο δεν αποβάλλονται αλλά είναι η κύρια κοινωνική αξία, με συνέπεια η κοινωνία να νοσεί βαθύτατα. Τι μπορεί να γίνει λοιπόν σήμερα; Η πρωταρχική συνθήκη για τη συγκρότηση μιας άλλης προοπτικής, μιας άλλης πολιτικής πρακτικής, ειδικώς σήμερα σε συνθήκες γενικευμένης χρεοκοπίας και παρακμής, είναι η απελευθέρωση από τις ιδεολογίες της αντιπροσώπευσης, από τα κόμματα και τους «αντιπροσώπους», η χειραφέτηση από τον μύθο ότι ζούμε σε δημοκρατία και ότι είμαστε πολίτες. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι είμαστε δούλοι πολιτικώς διότι αυτό σήμαινε δούλος στην αρχαία Αθήνα: αυτός που δεν ήταν ελεύθερος, που δεν ήταν πολίτης, που δεν συμμετείχε στην εξουσία και στις αποφάσεις. Συνεπώς πρέπει να διεκδικήσουμε την πολιτική ελευθερία, να ξαναγίνουμε πολίτες, να σταματήσουμε να είμαστε δούλοι. Να διεκδικήσουμε τη συμμετοχή μας στη διαμόρφωση και τη λήψη των αποφάσεων που αφορούν τη ζωή μας και καθορίζουν το μέλλον μας, να
επιτύχουμε τη συμμετοχή μας στην άσκηση της εξουσίας άμεσα, χωρίς αντιπροσώπους και κόμματα. Αυτό σημαίνει δημοκρατία. 5