ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Η κατανοµή των οικονοµικών δραστηριοτήτων και των οικισµών στο χώρο σχετίζεται µε τη χωροταξική διάρθρωση της οικονοµίας και την αποτελεσµατικότητατου παραγωγικού συστήµατος κάθε χώρας ή περιοχής. Η χωρική κατανοµή των επιχειρήσεων επηρεάζει τη χωρική διάρθρωση και το µέγεθος των οικισµών. Hεπιλογή του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων τους ενδιαφέρει κάθε αναλυτή της αστικής ανάπτυξης. Οι προσεγγίσεις και τα υποδείγµατα ερευνούν την συµπεριφορά των επιχειρήσεων και ορίζουν το πλαίσιο, εντός του οποίου κινείται κάθε µεµονωµένη επιχείρηση. Στις προσεγγίσεις αναλύονται οι βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων τους, όπως είναι το κόστος µεταφοράς, ο χωρικός και τοπικός ανταγωνισµός, η ποιότητα και η ποσότητα των πληροφοριών που λαµβάνει κάθε επιχείρηση, οι τιµές των εισροών που χρησιµοποιεί η επιχείρηση, κ.λ.π. Ο τόπος εγκατάστασης των επιχειρήσεων είναι σύνθετο πρόβληµα και η τελική απόφαση για τη χωροθέτηση κάθε επιχείρησης είναι το αποτέλεσµα δράσης πολλών παραγόντων. Ο βαθµός της επίδρασης κάθε παράγοντα στην τελική απόφαση εξαρτάται από το είδος της επιχείρησης και τα γενικότερα χαρακτηριστικά της, την οικονοµική συγκυρία, την ασκούµενη αναπτυξιακή πολιτική, τα υποκειµενικά κριτήρια και τις πληροφορίες που διαθέτει ο επιχειρηµατίας κ.λ.π. 1
Οικονοµίες χωρικής συγκέντρωσης Η εγκατάσταση επιχειρήσεων οικονοµικές µεταβολές που επηρεάζουν τη λειτουργία των επιχειρήσεων. Πολλές επιχειρήσεις σε µια πόλη σηµαίνει την αύξηση της ζήτησης για γη που χωρίς µεταβολή στην προσφορά γης θα οδηγήσει σε αύξηση της τιµής των εκτάσεων. Η συγκέντρωση στον ίδιο χώρο πολλών οµοειδών επιχειρήσεων που παράγουν τα ίδια ή ανταγωνιστικά προϊόντα, οδηγεί στη µείωση της τιµής των προϊόντων, κάτι που επηρεάζει την κερδοφορία και στη συνέχεια τη βιωσιµότητα των επιχειρήσεων. Πολλές επιχειρήσεις αύξηση του µεγέθους της πόλης αύξηση της αστικής πυκνότητας προβλήµατα στη µετακίνηση των κατοίκων της πόλης, µε επίδραση στις επιχειρήσεις δηµιουργία περιβαλλοντικών προβληµάτων µε επίπτωση στο κόστος παραγωγής τους. Πολλές επιχειρήσεις σε µια πόλη αύξηση της ζήτησης για εργασία αύξηση των αµοιβών των εργαζοµένων αύξηση κόστους παραγωγής αρνητική επιρροή στη βιωσιµότητα των επιχειρήσεων. Οι δραστηριότητες συγκεντρώνονται στις πόλεις γιατί τα πλεονεκτήµαταπου αντλούν από τις συγκεντρώσεις αντισταθµίζουν τα µειονεκτήµατα προκαλούνται από τις συγκεντρώσεις αυτές. Τα πλεονεκτήµατααυτά σχετίζονται µε τις αποδόσεις των επιχειρήσεων που επιτυγχάνουν αύξουσες αποδόσεις κλίµακας και οικονοµίες χωρικής συγκέντρωσης. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 2
Τα είδη των οικονοµιών χωρικής συγκέντρωσης 1. Οι οικονοµίες εντοπιότητας (localization economies) Εµφανίζονται όταν επιχειρήσεις µε την ίδια κλαδική δοµή συγκεντρώνονται στην ίδια τοποθεσία, δηµιουργώντας έτσι οµάδες (clusters) επιχειρήσεων του ιδίου κλάδου. Συνήθως, η λειτουργία των επιχειρήσεων αυτών χαρακτηρίζεται από συµπληρωµατικότητα, ενώ υπάρχουν διασυνδέσεις ή εξάρτηση µεταξύ τους. Μια επιχείρηση µπορεί να αποτελεί προµηθευτή ή πελάτη µιας άλλης επιχείρησης και η µία να δουλεύει συµπληρωµατικά µε την άλλη. Η γεωγραφική εγγύτητα των επιχειρήσεων ευνοεί τη δηµιουργία δικτύων και των ανταλλαγών µεταξύ τους και την αύξηση της λειτουργικής τους αποτελεσµατικότητας. Οι ανταλλαγές µεταξύ των επιχειρήσεων εκτός από προϊόντα µπορεί να αφορούν υπαλλήλους, προσωπικό ή συµβούλους, τεχνογνωσία και πληροφορίες και βοηθούν στη δηµιουργία κλίµατος συνεργασίας και αλληλοκατανόησης. Στην περίπτωση που οι επιχειρήσεις εργάζονται ανταγωνιστικάµεταξύ τους, αφού ανήκουν στον ίδιο κλάδο και πολλές φορές παράγουν τα ίδια προϊόντα, υπάρχουν περιθώρια για συνεργασία και θετική αλληλεπίδραση. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 3
2. Οι οικονοµίες αστικοποίησης (urbanization economies) Επιχειρήσεις που ανήκουν σε διαφορετικούς κλάδουςβρίσκονται συγκεντρωµένες σε µια περιοχή. Οι οικονοµίες αστικοποίησης µπορεί να είναι εξωτερικές οικονοµίες για την επιχείρηση, αλλά εσωτερικέςγια την περιφέρεια ή την πόλη. Πολλές πόλεις συγκεντρώνουν βιοµηχανίες διαφόρων κλάδων, χωρίς πολλές φορές να υπάρχει άµεση λειτουργική συνεργασία µεταξύ αυτών των επιχειρήσεων. Παρά την έλλειψη εµφανούς συνεργασίας, οι περιοχές παραµένουν ελκυστικές για συγκέντρωση και άλλων επιχειρήσεων, γεγονός που µαρτυρεί την ύπαρξη αιτιών που ευνοούν την εν λόγω συγκέντρωση. Ένα πλεονέκτηµα που προέρχεται από τη συγκέντρωση των επιχειρήσεων προέρχεται από την αναγκαία ύπαρξη βοηθητικών επιχειρήσεων, που µπορούν να εργασθούν συµπληρωµατικά προς τις κύριες παραγωγικές επιχειρήσεις. Π.χ. υπηρεσίες τραπεζών, ασφαλιστικών επιχειρήσεων, νοµικών συµβούλων, εµπορικών επιχειρήσεων, επιχειρήσεων marketingή διαφήµισης, µεταφορικών επιχειρήσεων, επιχειρήσεων real estate, εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, επιχειρήσεων υγείας και νοσηλείας, επιχειρήσεων διασκέδασης, κ.λπ. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 4
3. Εσωτερικές οικονοµίες και αποδόσεις κλίµακας Αφορούν και συνδέονται µε την ίδια την επιχείρηση, την εσωτερική δυναµική της, τις επιλογές της, το µέγεθός της, την παραγωγική διαδικασία που υιοθετεί, τη δοµή ή διάρθρωσή της κ.λπ. C min Μέσο κόστος Ο Οικονοµίες κλί- µακας Μειονεκτήµατα κλίµακας Μέσο κόστος ανά µονάδα προϊόντος V opt Όγκος παραγωγής Αύξουσες και φθίνουσες οικονοµίες κλίµακας Η αύξηση του µεγέθους της επιχείρησης µειώνει το κόστος πα- ραγωγής έως ένα ση- µείο. Η περαιτέρω µεγέθυνση της επιχείρησης πιθανόν αν αυξήσει το κόστος παραγωγής ανά µονάδα προϊόντος Οι βασικές υποκατηγορίεςτων εσωτερικών οικονοµιών κλίµακας είναι: (α) Χρηµατοδοτικές πιστοληπτικές και επενδυτικές ευκαιρίες. (β) Εµπορικές. (γ) ιοικητικές (δ) Τεχνικές ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 5
4. Εξωτερικές οικονοµίες Οι επιδράσεις που προκύπτουν στη λειτουργία µιας επιχείρησης από τη δράση άλλων εξωτερικών προς την επιχείρηση παραγόντων που επηρεάζουν το κόστος παραγωγής της επιχείρησης. Παραδείγµατα: (α) Οι επιδράσεις στη λειτουργία µιας επιχείρησης από την ύπαρξη και λειτουργία άλλων επιχειρήσεων, κρατικών ή ιδιωτικών φορέων χωρίς να τις επιδιώκει η εν λόγω επιχείρηση. (β)οιεπιδράσειςαπότηλειτουργίαενόςδηµόσιουέργου,τηςρύπανσηςτουαέραήτων υδάτων που προκαλεί µια γειτονική επιχείρηση. (γ) Τα οφέλη που αντλεί µια επιχείρηση από τη λειτουργία άλλων επιχειρήσεων στην ίδια µε αυτή περιοχή, κ.λπ. Οι βασικές υποκατηγορίες των θετικών εξωτερικών οικονοµιών είναι οι εξής: (α)οικονοµίεςσυγκέντρωσης. (β)οικονοµίεςεξειδίκευσης. (γ)οικονοµίεςπληροφόρησης. (δ)θεσµικέςοικονοµίες. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 6
Μειονεκτήµατα συγκέντρωσης Τα µειονεκτήµατα αυτά σχετίζονται κυρίως µε την αύξηση του ανταγωνισµού µεταξύ των επιχειρήσεων, το αυξηµένο κόστος γης που προκύπτει από την αστικοποίηση, τα υψηλά ενοίκια, τα κυκλοφοριακά και περιβαλλοντικά προβλήµατα και γενικότερα άλλες αρνητικές εξωτερικότερες (negative externalities). Οι αρνητικές εξωτερικές οικονοµίες ή εξωτερικές επιβαρύνσεις δυσχεραίνουν τη λειτουργία µιας επιχείρησης και µειώνουν την αποτελεσµατικότητά της. Η ρύπανση ή η γενικότερη όχληση που δηµιουργεί η λειτουργία µιας επιχείρησης µπορεί να προκαλέσει προβλήµατα στη λειτουργία άλλων επιχειρήσεων που βρίσκονται στην ίδια περιοχή. Επίσης, τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που µπορεί να προκαλέσει η κατασκευή ενός νέου αυτοκινητόδροµου σε µια περιοχή αποτελούν αρνητικές εξωτερικές οικονοµίες. Οι αρνητικές εξωτερικές οικονοµίες ορισµένες φορές είναι δυνατόν να αντισταθµίσουν τα οφέλη που θα προκύψουν από τη λειτουργία του. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 7
Παράγοντες που δηµιουργούν τις οικονοµίες χωρικής συγκέντρωσης ιάχυση των πληροφοριών Όταν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο συνυπάρχουν πολλές επιχειρήσεις του ιδίου, συναφών ή διαφορετικών κλάδων, η χωρική διάχυση των πληροφοριών που τις αφορούν γίνεται ευκολότερη. Η διάχυση αυτή συνήθως συνδέεται µε τους εργαζόµενους των επιχειρήσεων, τα ανώτερα στελέχη και γενικότερα µε το ανθρώπινο δυναµικό τους. Ειδικευµένο εργατικό δυναµικό ή ανθρώπινοι πόροι Η ύπαρξη πολλών επιχειρήσεων σε ένα γεωγραφικό χώρο έχει ως αποτέλεσµα τη δηµιουργία µιας µια «δεξαµενής» ειδικευµένου προσωπικού. Είτε το προσωπικό αυτό εργάζεται σε επιχειρήσεις που ανήκουν σε συναφείς οικονοµικούς κλάδους είτε όχι, η ύπαρξή του δηµιουργεί πλεονεκτήµατα για τις επιχειρήσεις, αφού τις παρέχεται η δυνατότητα εύκολης άντλησης ειδικευµένης εργασίας. Με εµπορεύσιµες (non trade-able) τοπικές εισροές Κατηγορίες αγαθών και, κυρίως, ειδικευµένων υπηρεσιών που δεν µεταφέρονται εύκολα απόπεριοχήσεµιαάλλη. Η ύπαρξη θάλασσας, ενός αρχαιολογικού µνηµείου ή ενός τοπίου µε ιδιαίτερο φυσικό κάλλος, Υπηρεσίες που σχετίζονται µε νοσοκοµεία, χρηµατιστήρια, τράπεζες, ανώτερες δικαστικές αρχές, υπουργεία, κ.α, οι οποίες δεν µπορούν να «µεταφερθούν» σε άλλη πόλη. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 8
Οι συστάδες ή συµπλέγµατα (clusters) επιχειρήσεων Η εγκατάσταση οµοειδών επιχειρήσεων στην ίδια περιοχή οδηγεί στη δηµιουργία συστάδων ή συµπλεγµάτων. Στις περιπτώσεις αυτές τα πλεονεκτήµατα συγκέντρωσης υπερέχουν των µειονεκτηµάτων και είναι προς το συµφέρον τους η δηµιουργία συστάδων. Ως πιο χαρακτηριστική περίπτωση αναφέρεται η περιοχή της Silicon Valley της Καλιφόρνιας, όπου έχουν συγκεντρωθεί πολλές επιχειρήσεις της πληροφορικής (Microsoft, κ.λ.π). Για την Ελλάδα µπορεί να αναφερθεί η περιοχή της Καστοριάς, η οποία για πολλές δεκαετίες είχε συγκεντρώσει επιχειρήσεις του κλάδου της γουνοποιίας. Οι συστάδες επιχειρήσεων χαρακτηρίζονται από τη ροή της πληροφορίας, τη ροή των πρώτων υλών, της τεχνολογίας, των µεθόδων παραγωγής κλπ. Ηέντασητωνροώναυτώνείναιιδιαίτεραισχυρήµέσαστησυστάδα.Αυτόπουενισχύει τις συστάδες είναι οι σχέσεις και οι δεσµοί που αναπτύσσονται µεταξύ των επιχειρήσεων και οι οποίοι είναι πιο ισχυροί από αυτούς που συνδέουν τις επιχειρήσεις µε την υπόλοιπη οικονοµία της περιοχής και της χώρας. Οιλόγοιγιατηδηµιουργίασυστάδας:οικονοµίεςσυγκέντρωσης,ύπαρξηα υλώνσε µια περιοχή, οι επιχειρήσεις αξιοποιούν τοπικούς µη µεταφερόµενους φυσικούς πόρους (π.χ.τουριστικέςεπιχειρήσεις)κ.λ.π. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 9
Η δηµιουργία συστάδων επιχειρήσεων επηρεάζει θετικά αλλά και αρνητικά το συνολικό κόστος παραγωγής των επιχειρήσεων. Η επίδραση αυτή έχει ως αποτέλεσµα να προκύπτει για κάθε συστάδα ένα βέλτιστο σηµείο, στο οποίο ελαχιστοποιείται το συνολικό κόστος παραγωγής των επιχειρήσεων και είναι συνάρτηση του µεγέθους της συστάδας. Επίπεδο δραστηριότητας Συνολικό κόστος επιχείρησης Εργατικό κόστος Κόστος ειδικευµένων υπηρεσιών Μέγεθος συστάδας Προσδιορισµός του βέλτιστου µεγέθους συστάδας Το βέλτιστο µέγεθος συστάδας καθορίζεται από την ελάχιστο συνολικό κόστος της επιχείρησης, το οποίο προκύπτει ως άθροισµα του εργατικού κόστους και του κόστους ειδικευµένων υπηρεσιών. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 10
Άλλες µορφές χωρικών συγκεντρώσεων Α.Οικονοµικάσυµπλέγµατα: Αλληλοεξαρτώµενες επιχειρήσεις που συνδέονται µεταξύ τους µε µία παραγωγική αλυσίδα προστιθέµενης αξίας. Β. «ίκτυα» (networks). Αποτελούνται από οµάδες συνεργαζόµενων συµπληρωµατικά επιχειρήσεων σε ένα κοινό αναπτυξιακό πρόγραµµα. Οι επιχειρήσεις εξειδικεύονται µε απώτερο σκοπό την υπέρβαση κοινών προβληµάτων, την επίτευξη συνεργατικής αποδοτικότητας και τη διείσδυση σε αγορές που βρίσκονται εκτός των γεωγραφικών τους ορίων. Τα δίκτυα είναι δυνατόν να αναπτυχτούν εντός των συστάδων, ενώ πολλές φορές οι συστάδες µπορεί να οδηγήσουν στη δηµιουργία δικτύων εντός αυτών. Γ.Βιοµηχανικάσυµπλέγµατα: Επιλεγµένες οµάδες πολλαπλών και αυτόνοµων οργανισµών ή επιχειρήσεων µε άµεση ή έµµεση αλληλεπίδραση, των οποίων η λειτουργία βασίζεται σε εσωτερικές συµφωνίες. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 11
Χαρακτηριστικά των συστάδων ή συµπλεγµάτων Υπάρχει έντονος ανταγωνισµός µεταξύ των επιχειρήσεων του συµπλέγµατος σε τοπικό επίπεδο, που συµβάλλει στη συνεχή βελτίωση των παραγόµενων προϊόντων, στην αλλαγή και τη δηµιουργία µίας βελτιωµένης και διαφοροποιηµένης προµηθευτικής βάσης. ηµιουργείται νέος ανταγωνισµός που προέρχεται από την είσοδο νέων επιχειρήσεων, κυρίως από αυτές που χαρακτηρίζονται ως έντασης γνώσης. Υπάρχει ισχυρή συνεργασία µεταξύ των επιχειρήσεων, η οποία προέρχεται από τη δράση διάφορων οργανισµών, όπως είναι οι επαγγελµατικές ενώσεις, τα εµπορικά σωµατεία κ.λπ. Τα συµπλέγµατα εµφανίζουν αλληλεπιδράσεις. που βασίζονται στα δίκτυα που διαµορφώνονται εντός αυτών. Υπάρχει εύκολη πρόσβαση σε εξειδικευµένους και προηγµένους συντελεστές παραγωγής και σε πολλές περιπτώσεις διασυνδέσεις και λειτουργική συνεργασία µε πανεπιστήµια, δηµόσια και ιδιωτικά ερευνητικά ινστιτούτα. Υπάρχουν διασυνδέσεις µε συγγενικές κλασικά επιχειρήσεις για την ανταλλαγή ιδεών και τεχνολογίας και εγγύτητα προς σε έµπειρους και απαιτητικούς αγοραστές. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 12
Η ιαδικασία εξέλιξης του συµπλέγµατος Επίπεδο δραστηριότητας ηµιουργία Ανάπτυξη Ακµή Παρακµή - συρρίκνωση Ο κύκλος ζωής ενός συµπλέγµατος Χρόνος Ο κύκλος ζωής ενός συµπλέγµατος συνήθως περιλαµβάνει 4 στάδια, η διάρκεια των οποίων συναρτάται από πολλούς παράγοντες ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 13
υνάµεις που οδηγούν στη δηµιουργία συµπλεγµάτων Απειλή από υποκατάσταστα προϊόντα Απειλή από την είσοδο νέων ανταγωνιστών Ένταση α- νταγωνισµού ιαπραγµατευτική δύνα- µη αγοραστών ιαπραγµατευτική δύναµη προµηθευτών Το Υπόδειγµα των 5 υνάµεων του Porter Η ένταση του ανταγωνισµού των επιχειρήσεων σε µια περιοχή κατά τον Porter είναι αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης των δυνάµεων του Σχήµατος. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 14
Άλλοι παράγοντες που χαρακτηρίζουν τη λειτουργία των επιχειρήσεων σε µια περιοχή Τοπικές συνθήκες προσφοράς εισροών Πλαίσιο στρατηγικής και άµµιλας των επιχειρήσεων Ύπαρξη σχετιζόµενων και υποστηριστικών επιχειρήσεων Παράγοντες της περιφερειακής ανταγωνιστικότητας Τοπικές συνθήκες ζήτησης Οι παράγοντες αλληλοεπηρεάζονται και αφορούν τις συνθήκες που επικρατούν τόσο σε εθνική όσο και σε περιφερειακή κλίµακα Κατά τον Porter, οι παράγοντες που προσδιορίζουν την περιφερειακή ανταγωνιστικότητα εµφανίζονται στο Σχήµα και αφορούν τις συνθήκες που επικρατούν τόσο σε εθνική όσο και σε περιφερειακή κλίµακα. Οι παράγοντες αυτοί επηρεάζονται από την εθνική πολιτική για τον ανταγωνισµό των επιχειρήσεων, την φορολογική πολιτική σε κάθε περιφέρεια για την οµαδοποίηση των επιχειρήσεων, την ύπαρξη σχετιζόµενων λειτουργικά, υποστηρικτικών και αλληλοϋποστηριζόµενων επιχειρήσεων, κ.λπ. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 15
Μέγεθος πόλεων Αριθµός πόλεων Σχέση αριθµού και µεγέθους πόλεων Η χωρική διασπορά και η θέση των οικισµών Ιεραρχική οργάνωση του αστικού συστήµατος Κυρίαρχη πόλη 1 ο επίπεδο Πόλη 2 ης σειράς 2 ο επίπεδο Πόλη 3 ης σειράς 3 ο επίπεδο Πόλη 4 ης σειράς 4 ο επίπεδο Πόλη 5 ης σειράς 5 ο επίπεδο Οι πόλεις του αστικού συστήµατος είναι ιεραρχηµένες ανάλογα µε το µέγεθός τους, ενώ αυξάνεται ο αριθµός και µειώνεται το µέγεθός τους µε τη µετάβαση σε χαµηλότερα ιεραρχικά επίπεδα. Η κατανοµή των πόλεων στο γεωγραφικό χώρο έχειορισµένα χαρακτηριστικά. 1.Κάθε χώρα έχει 1 ή 2 µεγάλες πόλεις, που είναι ο τόπος παραγωγής των περισσότερων προϊόντων. 2.Υπάρχουν και µικρότερες πόλεις κάθε από τις οποίες κυριαρχεί οικονοµικά στην περιφέρεια που ανήκει. 3.Οι µικρότερες πόλεις παράγουν ένα µικρότερο φάσµα προϊόντων σε σχέση µε τις πρωταρχικές πόλεις. 4.Κάθε περιφέρεια, εκτός από την κυρίαρχη πόλη, υπάρχουν κάποιες πόλεις µε µικρότερο πληθυσµό µε µικρότερο εύρος παραγόµενων προϊόντων σε σχέση µε την κυρίαρχη περιφερειακή πόλη. 5.Όσο ο πληθυσµός των πόλεων µειώνεται, τόσο µειώνεται το εύρος των παραγόµενων σε αυτές προϊόντων αυξάνεταιο αριθµός των πόλεων. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 16
Η θεωρία της κεντρικής θέσης του Christaller Η θεωρία της κεντρικής θέσης ήταν η πρώτη γενική εξέταση του συστήµατος των πόλεων, αναπτύχθηκε από τον Christaller (1933) και εν συνεχεία βελτιώθηκε από τον Losch (1954). Στην πρώτη της µορφή αφορούσε τη γεωγραφική κατανοµή των µικρών και µεγάλων πόλεων στη Νότια Γερµανία, ενώ αργότερα ασχολήθηκε µε τον υπολογισµό του αριθµού, του µεγέθους και ρόλου των πόλεων σε µία περιφέρεια ή σε µια χώρα. Η θεωρία υποθέτει ότι η οργάνωσή των κεντρικών θέσεων πραγµατοποιείται µε βάση κάποια δοµηµένη ιεραρχία, ενώ η σηµασία του κάθε ιεραρχηµένου επιπέδου συνδέεται µε την έκταση της ζώνης επιρροής του. Υπάρχουν ιεραρχίες διαφορετικών αγαθών (g=1, 2,..N), διαφορετικών περιοχών πώλησης (m=1, 2,..N), και διαφορετικών αστικών κέντρων (u=1, 2,..N). Τα αγαθά που βρίσκονται στις υψηλότερες θέσεις της ιεραρχίας έχουν µεγαλύτερες περιοχές πώλησης και υπάρχει µια αντιστοιχία ανάµεσα στις διαφορετικές θέσεις του αγαθού και τις γεωγραφικές διαστάσεις της περιοχής πώλησής του. Γιαπαράδειγµα,τοαγαθό g=3θαέχειµιαπεριοχήπώλησης m=3,τοαγαθό g=4θα έχει µια περιοχή πώλησης m=4 κ.ο.κ. Επίσης, το αστικό κέντρο επιπέδου u=2 προσφέρει όλα τα αγαθά του επιπέδου g=2, κ.λπ. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 17
Η θεωρία της κεντρικής θέσης του Christaller Η θεωρία της κεντρικής θέσης χρησιµοποιεί κάποιες απλουστευτικές υποθέσεις,όπως (α) Η περιφέρεια την οποία εξετάζουµε είναι επίπεδη, εντός της οποίας η µετακίνηση είναι εξίσου εύκολη προς όλες τις κατευθύνσεις. (β) Ο πληθυσµός είναι οµοιόµορφα κατανεµηµένος σε όλη την περιφέρεια. (γ) Οι καταναλωτές έχουν τα ίδια εισοδήµατα και δρουν «ορθολογικά», δηλαδή επισκέπτονται το κοντινότερο σηµείο που παρέχει το αγαθό ή την υπηρεσία. (δ) Ο µοναδικός παράγοντας που επηρεάζει το µεταφορικό κόστος είναι ηαπόσταση. (ε) Οι παραγωγικές εισροές είναι διαθέσιµες σε όλα τα σηµεία της περιφέρειας στις ίδιες τιµές και οι παραγωγοί επιδιώκουν να µεγιστοποιήσουν το κέρδος και τις περιοχές διάθεσης των προϊόντων τους. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ
Το υπόδειγµα του αστικού συστήµατος του Cristaller Κατά το υπόδειγµα η οργάνωσή του αστικού χωρικού συστήµατος πραγµατοποιείται µε βάση µια δοµηµένη ιεραρχία. Η περιοχή αγοράς κάθε πόλης εξαρτάται από τη θέση που κατέχει στην ιεραρχία. Οι πόλεις διαφορετικής τάξης µεγέθους προκύπτουν γιατί τα αγαθά έχουν διαφορετικές οικονοµίες κλίµακας σχετικά µε την κατά κεφαλή ζήτηση. Η αιτιολόγησητης µορφής οργάνωσης που υποθέτει η θεωρία των κεντρικών θέσεων στηρίζεται αφενός στην παρατήρηση της πραγµατικότητας, αφετέρου στη βασική αρχή ότι, επιδιώκεται η κάλυψη όσο το δυνατόν µεγαλύτερων περιοχών αγοράς από τα λιγότερα δυνατά σηµεία παραγωγής. 19
Το υπόδειγµα του αστικού συστήµατος του Cristaller µ µ µ µ m M m µ µ µ µ Ιεραρχική κατανοµή πόλεων ανάλογα µε την τάξη µεγέθους Η µεγάλη πόλη Μ, περιβάλλεται από τις µεσαίες πόλεις m, οι οποίες µε τη σειρά τους περιβάλλονται από τις µικρότερες πόλεις µ. Όσο µειώνεται το µέγεθος των πόλεων, µειώνεται η περιοχή αγοράς τους και αυξάνεται ο αριθµός τους. Με απλουστευµένη παρουσίαση της χωρικής ιεραρχίας που υποθέτει η θεωρία των κεντρικών θέσεων εµφανίζεται στο Σχήµα όπου υπάρχει µια ιεραρχική κατανοµή πόλεωνανάλογα µε την τάξη µεγέθους τους. Στο διάγραµµα υπάρχουν πόλεις 3 επιπέδων. Η µεγάλη πόλη µεγέθους Μ, περιβάλλεται από τις µεσαίες πόλεις µεγέθους m,οι οποίες µε τη σειρά τους περιβάλλονται από τις µικρότερες πόλεις µεγέθους µ. Όσο µειώνεται το µέγεθος των πόλεων, µειώνεται η περιοχή αγοράς τους, η οποία στο διάγραµµα έχει µορφή τετραγώνου και αυξάνεται ο αριθµός τους. 20
Η προσέγγιση της κεντρικής θέσης του Lösch Ο August Lösch (1906-1945) ήταν Γερµανός οικονοµολόγος από τους ιδρυτές της περιφερειακής επιστήµης Ο Lösch ουσιαστικά συµπλήρωσε τη θεωρία του Christaller δίνοντας σε αυτή µια µορφή, η οποία είναι πιο κοντά στην πραγµατικότητα. Ο Lösch θεώρησε ότι δεν ταυτίζεται πάντοτε το σηµείο ελάχιστου κόστους µε το σηµείο του µέγιστου κέρδους για µια επιχείρηση, ενώ εκτός από το κόστος και η ζήτηση µεταβάλλεται από περιοχή σε περιοχή. Για κάθε θέση στο χώρο µία επιχείρηση ασκεί µονοπωλιακό έλεγχο σε µία περιοχή, ενώ η ενσωµάτωση του κόστους µεταφοράς στην τιµή πώλησης ενός προϊόντος µεταβάλλει την τιµή του ανάλογα µε την απόσταση της επιχείρησης από την αγορά. Ο Lösch στο υπόδειγµά του υπέθεσε µια οµοιογενή πεδιάδα, στην οποία οι µεταφορικές ευκολίες είναι οι ίδιες προς κάθε κατεύθυνση και τα έξοδα µεταφοράς είναι συνάρτηση της απόστασης. Η πεδιάδα κατοικείται από ανθρώπους µε ίδιες ανάγκες, τα ίδια εισοδήµατα και τις ίδιες καταναλωτικές προτιµήσεις. Υπάρχουν και άλλες παραγωγικές µονάδες στο χώρο που παράγουν το ίδιο προϊόν, αλλά βρίσκονται σε τέτοια απόσταση, ώστε να µην επηρεάζουν τη ζήτηση της προς µελέτη επιχείρησης. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ
Η προσέγγιση της κεντρικής θέσης του Lösch Κόστος µεταφοράς Κόστος παραγωγής Ο Τιµή Ρ Μ Ν Κώνος ζήτησης κατά Lösch Ποσότητα ποσότητα Μ Ν Τιµή Όριο περιοχής αγοράς Ο κώνος ζήτησης ορίζει την περιοχή της αγοράς της επιχείρησης και την ποσότητα του προϊόντος που ζητείται Ρ Γύρω από το σηµείο παραγωγής υπάρχει ένας κώνος ζήτησης, ο οποίος προσδιορίζει την περιοχή της αγοράς της επιχείρησης και την ποσότητα του προϊόντος που ζητείται. Το προϊόν παράγεται στην τιµή Μ, στην οποία προστίθεται το µεταφορικό κόστος. Στη θέση όπου παράγεται το προϊόν πωλείται στην τιµή Μ και η ποσότητα η οποία ζητείται ισούται µε Ν. Στο σηµείο Pη ζήτηση µηδενίζεται, ενώ ο κύκλος που δηµιουργείται µε κέντρο το σηµείο Μ και ακτίνα ΜΡ είναι η περιοχή αγοράς για το προϊόν της επιχείρησης, µε την παραδοχή ότι η ζήτηση είναι οµοιόµορφη προς όλες τις κατευθύνσεις. Με την περιστροφή της καµπύλης ζήτησης γύρω από τον άξονα ΜΝ προκύπτει ένας τρισδιάστατος κώνος ζήτησηςπου δείχνει το συνολικό όγκο πωλήσεων της επιχείρησης. 22
Η προσέγγιση της κεντρικής θέσης του Lösch............................................................................ (β) Εξαγωνικές αγορές.. (α) Κυκλικές αγορές....... Κάλυψη του γεωγραφικού χώρου κατά Lösch µε κυκλικές και εξαγωνικές αγορές Ο ανταγωνισµός των επιχειρήσεων για αύξηση των περιοχών αγοράς τους οδηγεί στη δηµιουργία αλληλοκαλυπτόµενων αγορών και στη συνέχεια σε εξαγωνικές αγορές Κάθε επιχείρηση επιδιώκει να ελέγξει το µεγαλύτερο τµήµα της περιοχής αγοράς, κάτι που εξαρτάται από την συµπεριφορά του καταναλωτή, αλλά και τις αποφάσεις χωροθέτησης άλλων επιχειρήσεων. Με την τήρηση κάποιων αποστάσεων µεταξύ των επιχειρήσεων επιτυγχάνεται η δηµιουργία µεµονωµένων αγορών,στις οποίες κάθε επιχείρηση εκµεταλλεύεται τα µονοπωλιακά πλεονεκτήµατα που δηµιουργούνται. Αν η περιοχή αγοράς µιας επιχείρησης αλληλεπικαλύπτεται µε την αγορά άλλης επιχείρησης σε ένα τµήµα, τότε θα υπάρχουν σηµεία στα οποία καµία από τις δύο δεν µπορεί να ασκήσει µονοπωλιακά πλεονεκτήµατα. Η ανάγκη για επέκταση των επιχειρήσεων έχει ως αποτέλεσµα τη µεγέθυνσή τους, που συνοδεύεται από είσοδο νέων επιχειρήσεων στις περιοχές που δεν καλύπτονται από τις υπάρχουσες επιχειρήσεις. Ο ανταγωνισµός των επιχειρήσεων αυξάνεται και δηµιουργούνται αλληλεπικαλυπτόµενες αγορές. 23
Η δηµιουργία της περιοχής αγοράς δυο ή περισσότερων ανταγωνιστικών επιχειρήσεων Ε 1 Ε 2 Α Ε 1 Ε 2 Ε 3 Κοινό όριο των αγορών των Ε 1 και Ε 2 Β Οι κυκλικές αγορές των επιχειρήσεων Ε 1 και Ε 2 αρχικά και της Ε 3 στη συνέχεια, χωρίζονται µε ευθύγραµµο τµήµα που αποτελεί την πλευρά του εξαγώνου που θα σχηµατιστεί στη συνέχεια. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 24
Κώνος ζήτησης κατά Lösch Κόστος µεταφοράς td Κόστος παραγωγής P Τιµή Ο Μ Ρ Όριο περιοχής αγοράς Ν Ποσότητα Q Ν Συνάρτηση ζήτησης της αγοράς Lösch. Q=f(P+td) Όπου: Ο Ρ P = Η τιµή του προϊόντος στη θέση παραγωγής. θ t = Το µοναδιαίο µεταφορικό κόστος ανά Km. Θέση επιχείρησης d = Η απόσταση µεταφοράς του προϊόντος. Η ποσότητα του προϊόντος που ζητείται είναι συνάρτηση της απόστασης του σηµείου παραγωγής (κέντρο της πόλης) από τη θέση της αγοράς. D Συνολικό άθροισµα της ζήτησης του προϊόντος σε απόσταση d D Q= f( P+ 0 tddd ) Για αγορά στο σύνολο του χώρου, δηλαδή για γωνία θ = 360 0 ή 2π. 2τ { f( P+ td) dd} dθ Q= 0 D 0 ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 25