ΓΥΝΑΙΚΕΣ που τιμούν την επιστήμη

Το ΒΗΜΑ, 25/02/2007 ΓΥΝΑΙΚΕΣ που τιμούν την επιστήμη Η ένατη βράβευση γυναικών επιστημόνων με τα βραβεία L'Oréal - UNESCO έγινε την περασμένη Πέμπτη στο Παρίσι. Τα πορτρέτα των κυριών που τιμήθηκαν παρουσιάζει σήμερα «Το Βήμα», ελπίζοντας μια μέρα να δει ανάμεσά τους μια ελληνίδα επιστήμονα ΣΠ. ΦΡΑΓΚΟΣ Να εξαλείψουν τις διακρίσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στον επιστημονικό και ερευνητικό τομέα και να τιμήσουν όσες κατάφεραν να τις ξεπεράσουν έχουν στόχο τα βραβεία «L'Oréal - UNESCO Για τις Γυναίκες στην Επιστήμη» που απονεμήθηκαν την περασμένη Πέμπτη στο Παρίσι. Για ένατη χρονιά, ο διεθνής οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών για την εκπαίδευση και τις επιστήμες και η μεγαλύτερη εταιρεία καλλυντικών στον κόσμο ένωσαν τις δυνάμεις τους (το κύρος ο μεν, το χρήμα η δε) για να βραβεύσουν τις κορυφαίες γυναίκες επιστήμονες από ολόκληρο τον κόσμο, με βάση την κρίση μιας διεθνούς επιτροπής στην οποία μετέχουν δύο Βραβεία Νομπέλ, επιφανείς καθηγητές από όλες τις ηπείρους και, φυσικά, ο γενικός διευθυντής της UNESCO Κοϊτσίρο Ματσούρα. Τα βραβεία, που συνοδεύονται από χρηματικό έπαθλο 100.000 δολαρίων το καθένα, απονέμονται κάθε χρόνο σε πέντε γυναίκες επιστήμονες - μία από κάθε ήπειρο - για τη συμβολή τους στην επιστημονική έρευνα, ενώ παράλληλα απονέμονται και δεκαπέντε υποτροφίες σε ισάριθμες ερευνήτριες για να μπορέσουν να συνεχίσουν το έργο τους, που πολλές φορές γίνεται υπό αντίξοες συνθήκες, ειδικά στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Ο εφετινός πρόεδρος της Επιτροπής των βραβείων, ο Γάλλος Πιερ-Ζυλ ντε Ζεν (καθηγητής στο Κολέγιο της Γαλλίας και Βραβείο Νομπέλ Φυσικής το 1991) μας λέει ότι οι βραβευθείσες εφέτος, όπως και αυτές των προηγούμενων ετών, αποτελούν 1

παράδειγμα προς μίμηση, αλλά επισημαίνει την έλλειψη ενδιαφέροντος που δείχνει η νέα γενιά για τις θετικές επιστήμες γενικότερα. «Εδώ και χρόνια, μιλάω με χιλιάδες μαθητές του λυκείου και φοιτητές» τονίζει. «Εχω έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με αυτή τη δυσφορία. Είμαι πεπεισμένος ότι πρέπει να προσελκύσουμε τους νέους μέσα από έναν πιο πρακτικό τρόπο αντιμετώπισης των θετικών επιστημών. Αυτό ισχύει για τις χώρες της Δύσης, αλλά ακόμη περισσότερο για μέρη του κόσμου όπου οι επιστήμες και οι υποδομές εξακολουθούν να μην έχουν αναπτυχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό, όπως η Αφρική, η Ανατολική Ευρώπη και η Κεντρική Αμερική». ΑΦΡΙΚΗ Καθηγήτρια Αμίνα Γκουρίμπ-Φακίμ (Μαυρίκιος) Από το εξωτικό νησί του Ινδικού βραβεύθηκε η καθηγήτρια Οργανικής Χημείας στο εκεί Πανεπιστήμιο Αμίνα Γκουρίμπ-Φακίμ για την έρευνα και την ανάλυση ιθαγενών φυτών του Μαυρικίου και των βιοϊατρικών τους εφαρμογών. Στο νησί αυτό, που το ξέρουμε μόνο ως τουριστικό προορισμό, φύονται περισσότερα από 600 φυτά τα οποία χρησιμοποιούνται για φαρμακευτικούς λόγους. Η καθηγήτρια κατάρτισε τον πρώτο αναλυτικό κατάλογο των θεραπευτικών και αρωματικών φυτών της πατρίδας της και μελέτησε ιδιαίτερα το Momordica charantia (πικρό πεπόνι), ένα εξωτικό φρούτο που είναι γνωστό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Η κυρία Γκουρίμπ-Φακίμ και η ομάδα της έχουν ερευνήσει το ενδεχόμενο θεραπείας του διαβήτη με τη χρήση φυτών με θεραπευτικές ιδιότητες (συμπεριλαμβανομένου του φρούτου αυτού), που δρουν ως αναστολείς του αμύλου και επιβραδύνουν την απελευθέρωση της γλυκόζης στο αίμα. «Όταν ήμουν παιδί, έκανα διαρκώς ερωτήσεις. Κάποια στιγμή κατέληξα στο συμπέρασμα ότι υπάρχει κάποια επιστημονική εξήγηση για την ύπαρξη και τη λειτουργία όλων όσα μας περιβάλλουν» λέει η κυρία Γκουρίμπ-Φακίμ. Οι γονείς της έδιναν πάντοτε μεγάλη σημασία στη μόρφωσή της: «Οφείλω τη μόρφωσή μου στη διορατικότητα της μητέρας μου, η οποία πίστευε ανέκαθεν ότι ανεξαρτησία για τις γυναίκες σημαίνει τελικά οικονομική ανεξαρτησία. Ο πατέρας μου ήταν της άποψης ότι αν εκπαιδεύσεις ένα κορίτσι θα πρέπει στη συνέχεια να εκπαιδεύσεις μια ολόκληρη οικογένεια». Για τις έρευνές της στο Πανεπιστήμιο μάς λέει: «Η μελέτη των 2

θεραπευτικών φυτών συνδυάζει τον πολιτισμό με τη θεραπεία. Συμβάλλοντας στην εδραίωση των πολιτισμικών στοιχείων μπορώ να αλλάξω την κατάσταση. Ενα απλό παράδειγμα: χιλιάδες παιδιά στην Αφρική πεθαίνουν από διάρροια, παρ' όλο που υπάρχουν πολλά φυτά που μπορούν να θεραπεύσουν αυτή την κατάσταση». Η ανάπτυξη της βιομηχανίας θεραπευτικών φυτών είναι ένα από τα όνειρά της: «Θα ήθελα να παρασκευάζω φθηνά, αποτελεσματικά φάρμακα που να διατίθενται στις πιο φτωχές κοινότητες του πλανήτη. Αυτό θα δημιουργούσε θέσεις και ευκαιρίες εργασίας και παράλληλα θα συνέβαλε στην αντιμετώπιση της φτώχειας». ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ Λιτζία Γκαργκάγιο (Χιλή) Η καθηγήτρια του Καθολικού Πανεπιστημίου της Χιλής βραβεύθηκε για τη συμβολή της στην κατανόηση των ιδιοτήτων των πολυμερών που περιέχονται σε διαλύματα. Το έργο της επικεντρώνεται στη σύνθεση νέων δραστικών πολυμερών και στον προσδιορισμό των δομών, των ιδιοτήτων διαμόρφωσης και της φυσικοχημικής συμπεριφοράς τους. Το 1974 ίδρυσε το Εργαστήριο Φυσικοχημείας Μακρομορίων, στο οποίο ασχολήθηκε με τη σύνθεση πρωτοποριακών πολυμερών και τον προσδιορισμό των φυσικών και χημικών τους ιδιοτήτων. Η φυσική περιέργεια και η επιθυμία της να κατανοήσει τον κόσμο γύρω της ώθησαν την κυρία Γκαργκάγιο να γίνει επιστήμονας. «Με παρότρυνε η δασκάλα που είχα στο μάθημα της Χημείας, η οποία είχε έναν δικό της τρόπο να μας εξηγεί αυτά που συμβαίνουν στη φύση» λέει. Η οικογένειά της τη στήριξε στην επιλογή της. «Ανέκαθεν ήμουν πολύ ανεξάρτητη και η οικογένειά μου ήταν πολύ προοδευτική. Ο πατέρας μου ήταν ένας μετανάστης που αγαπούσε το γράψιμο, τη ζωγραφική και το διάβασμα, και η μητέρα μου ήταν μια πολύ δυναμική γυναίκα που εργάστηκε σκληρά, ακόμη και σε εποχές που οι γυναίκες συνήθιζαν να ασχολούνται μόνο με την οικογένειά τους». Η καθηγήτρια επισημαίνει ότι παρ' όλο που η διάκριση των δύο φύλων εξακολουθεί να ισχύει σε πολλές χώρες, έχει διαπιστώσει θετικές αλλαγές. «Από την εποχή που ξεκίνησα τη σταδιοδρομία μου ως σήμερα, νιώθω ότι έχω γίνει μάρτυρας της αργής, αλλά σταδιακής αύξησης των γυναικών που δραστηριοποιούνται σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους». 3

Τι μήνυμα θα έστελνε η Λιτζία Γκαργκάγιο στις νέες γυναίκες που σκοπεύουν να ακολουθήσουν επιστημονική σταδιοδρομία; «Θα έλεγα ότι οι θετικές επιστήμες είναι κάτι πολύ σημαντικό και ότι οποιαδήποτε γυναίκα μπορεί να γίνει εξαιρετική επιστήμονας αν νιώσει ότι είναι σημαντική για τον κόσμο, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να απαρνηθεί τη μητρότητα ή την οικογενειακή ζωή. Οπως ισχύει για όλα στη ζωή, η ισορροπία είναι το μυστικό της επιτυχίας. Μπορείς να είσαι επιστήμονας, γυναίκα, μητέρα και ταυτόχρονα σύζυγος και να τα κάνεις όλα πολύ καλά!». ΑΣΙΑ - ΕΙΡΗΝΙΚΟΣ Μάργκαρετ Μπριμπλ (Νέα Ζηλανδία) Η καθηγήτρια Οργανικής Χημείας στο Πανεπιστήμιο του Οκλαντ στη μακρινή Νέα Ζηλανδία, βραβεύθηκε για τη συμβολή της στη σύνθεση πολύπλοκων φυσικών προϊόντων και κυρίως τοξινών από οστρακόδερμα, οι οποίες σχετίζονται με την πληθυσμιακή έξαρση φυκών (τοξικό φυτοπλαγκτόν) που παρατηρείται στις παράκτιες ζώνες (φαινόμενο της «κόκκινης παλίρροιας»). Οι εξάρσεις αυτές μπορεί να έχουν καταστροφικές επιπτώσεις για τα ψάρια και άλλα θαλάσσια είδη, οι οποίες συχνά οδηγούν σε οριστικό κλείσιμο των οστρακοκαλλιεργειών. Στους ανθρώπους, οι τοξίνες προκαλούν ποικίλα συμπτώματα, από διάρροια ως έντονες καρδιαγγειακές και νευροτοξικές διαταραχές. Οι τοξίνες αυτές αντιπροσωπεύουν ορισμένες από τις πλέον πολύπλοκες μοριακές δομές που έχουν αναγνωριστεί, με αποτέλεσμα η σύνθεσή τους να αποτελεί μεγάλη πρόκληση για τους επιστήμονες που ασχολούνται με τη συνθετική χημεία. Όταν ήταν μικρή, η κυρία Μπριμπλ προτιμούσε να δημιουργεί πράγματα παρά να διαβάζει για αυτά. Στο σχολείο προτιμούσε τα χειροπιαστά θέματα, στα οποία οι ερωτήσεις είχαν συγκεκριμένες απαντήσεις: «Η λογική των Μαθηματικών με συνάρπαζε. Ήταν μαύρο ή άσπρο. Αν είχες ένα πρόβλημα, το έλυνες. Και υπήρχε μόνο μία σωστή απάντηση» λέει σήμερα. Η δημιουργική διαδικασία που ακολουθεί η κυρία Μπριμπλ για τη δημιουργία των μορίων μπορεί να συγκριθεί με μια παρτίδα σκάκι: «Σε αυτό που αποκαλούμε "μοριακό σκάκι", έχουμε ένα όμορφο μόριο και πρέπει να βρούμε με ποιον τρόπο μπορούμε να το φτιάξουμε. Καθορίζουμε τη στρατηγική μας, 4

αλλά αναπόφευκτα τα πράγματα δεν πηγαίνουν όπως φανταζόμασταν. Πας μπροστά, γυρνάς πίσω, αλλάζεις, για να καταφέρεις να ξεπεράσεις τα προβλήματα. Κάποια στιγμή καταφέρνεις να αποκτήσεις το μόριό σου, ακριβώς όπως κατακτάς τον βασιλιά σε μια παρτίδα σκάκι». Για το μέλλον, έχει ένα προσωπικό όνειρο - «Θα ήθελα πολύ να είμαι ο πρώτος άνθρωπος που θα δημιουργήσει ένα από τα πιο δύσκολα μόρια του κόσμου» - καθώς και την επιθυμία να δει να αναπτύσσεται στη Νέα Ζηλανδία μια ακμαία φαρμακοβιομηχανία βασιζόμενη στη δουλειά εργαστηρίων, όπως η Ομάδα Ιατρικής Χημείας που δημιούργησε η ίδια. ΕΥΡΩΠΗ Τατιάνα Μπιρστάιν (Ρωσία) Η ρωσίδα καθηγήτρια είναι μέλος της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών της Αγίας Πετρούπολης και βραβεύτηκε για τη συμβολή της στην κατανόηση του σχήματος, του μεγέθους και της κίνησης των μεγάλων μορίων. Το έργο της επικεντρώνεται στη στατιστική φυσική των πολυμερών. Τα πολυμερή βρίσκονται παντού γύρω μας και το έργο της καθηγήτριας έχει επικεντρωθεί στο γεγονός ότι οι υποκείμενες χημικές δομές τους μας δίνουν μόνο ορισμένα στοιχεία για αυτά. Στη διάρκεια της παραγωγικής σταδιοδρομίας της έχει δημοσιεύσει εκατοντάδες εργασίες για διάφορα ζητήματα της Θεωρίας των Πολυμερών και έχει γράψει πολλά σημαντικά θεωρητικά κείμενα για την επιστήμη των πολυμερών. Η επιστημονική πορεία της είναι σχεδόν αποκλειστικά συνδεδεμένη με το Ινστιτούτο Μακρομοριακών Ενώσεων της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών στην Αγία Πετρούπολη. Το έργο της καθηγήτριας Μπιρστάιν επικεντρώνεται στην προσπάθειά της να κατανοήσει τις φυσικές ιδιότητες των μεγάλων, πολυμερικών μορίων (και των πολυμερικών συστημάτων που αποτελούνται από πολλά τέτοια μόρια) με βάση τις ιδιότητες των μονομερών μονάδων που τα απαρτίζουν. Όταν η κυρία Μπιρστάιν ξεκίνησε την καριέρα της στην ουσία ακολουθούσε τα βήματα της οικογένειάς της. Οι γονείς και τα αδέλφια της είχαν πανεπιστημιακή μόρφωση. «Τόσο ο πατέρας όσο και η μητέρα μου ήταν γιατροί και για μεγάλο διάστημα ήθελα κι εγώ να γίνω γιατρός» λέει. Κάποια στιγμή ωστόσο 5

συνειδητοποίησε ότι την τραβούσαν περισσότερο οι θετικές επιστήμες παρά η Ιατρική. «Η ομορφιά των Μαθηματικών με οδήγησε στη Φυσική» συνεχίζει, εξηγώντας ότι είχε εξαιρετικούς δασκάλους καθ' όλη τη διάρκεια των σπουδών της. Σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας της εστίαζε στο αποτέλεσμα. «Ανέκαθεν αυτό που με παρακινούσε ήταν η επιθυμία μου να φτάνω σε αποτελέσματα και να προσδιορίζω τις μεθόδους επίτευξης αυτών των αποτελεσμάτων» λέει. Το να βρίσκεις ξαφνικά τη λύση ενός προβλήματος, το να χρησιμοποιείς τη δημιουργικότητά σου και το να συνεργάζεσαι με νέους επιστήμονες είναι ορισμένες από τις ανταμοιβές μιας επιστημονικής σταδιοδρομίας. «Όταν είσαι επιστήμονας, σκέφτεσαι διαρκώς το πρόβλημα που προσπαθείς να λύσεις, αλλά η λύση παρουσιάζεται πάντα σε ανύποπτη στιγμή. Νιώθεις πάντα μεγάλη ικανοποίηση. Το όνειρό μου είναι να είμαι πάντα δημιουργική, να συνεχίσω να ασχολούμαι με συγκεκριμένα προβλήματα που αφορούν την επιστημονική ανάπτυξη και έρευνα και να τα λύνω μαζί με τους φοιτητές μου». ΒΟΡΕΙΑ ΑΜΕΡΙΚΗ Μίλντρεντ Ντρέσελχαους (Ηνωμένες Πολιτείες) Η καθηγήτρια του ΜΙΤ βραβεύθηκε για το ερευνητικό της έργο στα υλικά που βρίσκονται σε στερεά κατάσταση, καθώς και για την επινόηση της δημιουργίας νανοσωλήνων άνθρακα. Η κυρία Ντρέσελχαους θεωρείται «κορυφή» σε παγκόσμιο επίπεδο στην έρευνα του άνθρακα και έχει παράσχει τα εργαλεία και τη θεμελιώδη κατανόηση που απαιτούνται για την ανάλυση των νανοσωλήνων άνθρακα και άλλων δομών στη νανοκλίμακα. Οι εφαρμογές των νανοσωλήνων άνθρακα είναι ποικίλες και τις βλέπουμε στο εξελιγμένο ποδήλατο που χρησιμοποίησε ο Φλόιντ Λάντις για να κερδίσει πέρυσι στον Γύρο της Γαλλίας, αλλά και στη νέα γενιά επίπεδων οθονών (field effect display) που αναπτύσσεται τελευταία. Το 1992 η κυρία Ντρέσελχαους απέδειξε ότι οι νανοσωλήνες μπορούν να συμπεριφερθούν είτε ως μέταλλα είτε ως ημιαγωγοί, ανάλογα με τη γεωμετρία τους, πράγμα που αποδείχτηκε αργότερα πειραματικά. «Το κίνητρό μου για να ακολουθήσω επιστημονική σταδιοδρομία ήταν η αγάπη μου για τις θετικές επιστήμες» λέει η ίδια. Ξεκίνησε τις σπουδές της έχοντας αποφασίσει να γίνει δασκάλα, αλλά στη διάρκεια του δεύτερου έτους των σπουδών της άλλαξε 6

κατεύθυνση, όταν πήρε ένα μάθημα Φυσικής με καθηγήτρια τη Ρόζαλιν Γιάλοου (Νομπέλ Ιατρικής 1977). Παρ' όλο που οι γονείς της δεν είχαν καν τελειώσει το γυμνάσιο, την παρότρυναν να πάει στο πανεπιστήμιο και να αποφοιτήσει, αλλά δεν ενθουσιάστηκαν με την απόφασή της να ακολουθήσει μια απαιτητική επιστημονική καριέρα. «Οι γονείς μου θεωρούσαν ότι ήταν πιο σημαντικό να κάνω οικογένεια, παρά να γίνω επιστήμονας». Η κυρία Ντρέσελχαους επισημαίνει ότι οι προκλήσεις για τις γυναίκες στην επιστήμη έχουν αλλάξει από τότε που ξεκίνησε την καριέρα της: «Όταν έλαβα τον διδακτορικό μου τίτλο, οι γυναίκες αποτελούσαν το 2% των ανθρώπων που ασχολούνται επαγγελματικά με τη Φυσική, ενώ σήμερα αποτελούμε το 20%». Τι συμβουλή θα έδινε η κυρία Ντρέσελχαους στις νέες επιστήμονες; «Η επιστημονική σταδιοδρομία σου δίνει μεγάλη ικανοποίηση και αν έπρεπε να αρχίσω πάλι από την αρχή, θα ακολουθούσα την ίδια ακριβώς πορεία. Η ικανοποίηση είναι διαφορετική σε κάθε στάδιο. Εξακολουθώ να έχω το ίδιο πάθος για τις θετικές επιστήμες που είχα όταν ήμουν νέα». Ισχνή η ελληνική εκπροσώπηση στα βραβεία Από το 1998 που ξεκίνησε το πρόγραμμα «Για τις Γυναίκες στην Επιστήμη», η χώρα μας δεν είχε την τύχη να δει μία εκπρόσωπό της στα βραβεία ή έστω στις υποτροφίες. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν Ελληνίδες ισάξιες με τις γυναίκες που βραβεύονται κάθε χρόνο στο Παρίσι. Η διεθνής επιτροπή που εδρεύει στο Παρίσι θα χαιρόταν ιδιαίτερα αν στις υποψηφιότητες για το 2008 υπήρχε και μία από την Ελλάδα. Γι' αυτόν τον λόγο η Ελληνική Εθνική Επιτροπή της UNESCO του υπουργείου Εξωτερικών υπό την κυρία Καίτη Τζιτζικώστα θα πρέπει να προωθήσει τον θεσμό των βραβείων και στη χώρα μας. Η αρχή έγινε το 2006 με τη χορήγηση δύο υποτροφιών σε ελληνίδες επιστήμονες, ενώ για το 2007 οι υποτροφίες θα γίνουν τρεις, με στόχο να καταστεί ο θεσμός ευρύτερα γνωστός στην ελληνική κοινότητα, που εκπροσωπείται μόνο από έναν άνδρα, τον καθηγητή Βιομηχανικής Χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Νίκο Χατζηχρηστίδη, ο οποίος μετέχει στη διεθνή επιτροπή κρίσεως μαζί με άλλους καθηγητές από ολόκληρο τον κόσμο. 7