A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases



Σχετικά έγγραφα
Una visión alberiana del tema. Abstract *** El marco teórico. democracia, república y emprendedores; alberdiano

Το ίκτυο Βιβλιοθηκών του Τµήµατος Κοινωνικού Έργου της Caja Madrid. La Red de Bibliotecas de Obra Social Caja Madrid

Tema 3. Espazos métricos. Topoloxía Xeral,

Métodos Matemáticos en Física L4F. CONDICIONES de CONTORNO+Fuerzas Externas (Cap. 3, libro APL)

Filipenses 2:5-11. Filipenses

Nro. 01 Septiembre de 2011

την..., επειδή... Se usa cuando se cree que el punto de vista del otro es válido, pero no se concuerda completamente

EXERCICIOS DE REFORZO: RECTAS E PLANOS

EXERCICIOS AUTOAVALIABLES: RECTAS E PLANOS. 3. Cal é o vector de posición da orixe de coordenadas O? Cales son as coordenadas do punto O?

ΕΙΣΑΓΩΓΗ INTRODUCCIÓN

Tema: Enerxía 01/02/06 DEPARTAMENTO DE FÍSICA E QUÍMICA

La experiencia de la Mesa contra el Racismo

Lógica Proposicional. Justificación de la validez del razonamiento?

Lógica Proposicional

TRIGONOMETRIA. hipotenusa L 2. hipotenusa

ΑΡΧΗ 1 ης ΣΕΛΙΔΑΣ KΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 24 ΙΟΥΝΙΟΥ 2005 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΑ ΙΣΠΑΝΙΚΑ

SOLUCIONES DE LAS ACTIVIDADES Págs. 101 a 119

Inmigración Estudiar. Estudiar - Universidad. Indicar que quieres matricularte. Indicar que quieres matricularte en una asignatura.

Escenas de episodios anteriores

PÁGINA 106 PÁGINA a) sen 30 = 1/2 b) cos 120 = 1/2. c) tg 135 = 1 d) cos 45 = PÁGINA 109

Procedementos operatorios de unións non soldadas

1 La teoría de Jeans. t + (n v) = 0 (1) b) Navier-Stokes (conservación del impulso) c) Poisson

TEMA IV: FUNCIONES HIPERGEOMETRICAS

BCE. Compra y Venta de divisas negociadas en el país por el Sistema Financiero privado. banco central del ecuador

Nuestra Iglesia. Καλό Πάσχα! Χριστός Ἀνέστη! Ἀληθῶς Ἀνέστη! Ἦχος πλ. α'

Catálogodegrandespotencias

Académico Introducción

Negocios Carta. Carta - Dirección

PAU XUÑO 2011 MATEMÁTICAS II

KΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΕΤΑΡΤΗ 20 ΙΟΥΝΙΟΥ 2007 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΑ ΙΣΠΑΝΙΚΑ

ln x, d) y = (3x 5 5x 2 + 7) 8 x

IV FESTIVAL LEA. Concurso entre escuelas de aprendizaje del español

ÔÏÈÙÈÛÌfi ÙË ÙÈÓÈÎ AÌÂÚÈÎ

Κυρ. Ιωάννου Οδ. Δωριέων 34 Τ.Κ 8068, Λάρνακα. Adam Smith 8 Crossfield Road Selly Oak Birmingham West Midlands B29 1WQ

bab.la Φράσεις: Προσωπική Αλληλογραφία Ευχές ελληνικά-ισπανικά

A proba constará de vinte cuestións tipo test. As cuestións tipo test teñen tres posibles respostas, das que soamente unha é correcta.

Física P.A.U. ELECTROMAGNETISMO 1 ELECTROMAGNETISMO. F = m a

Análisis de las Enneadas de Plotino. Gonzalo Hernández Sanjorge A Parte Rei 20

economía andaluza 33 Previsiones Económicas de Andalucía, nº 79, invierno 2014

Για να ρωτήσετε αν κάποιος μπορεί να σας βοηθήσει να γεμίσετε μια φόρμα

PAU XUÑO 2010 MATEMÁTICAS II

Academic Opening Opening - Introduction Greek Spanish En este ensayo/tesis analizaré/investigaré/evaluaré...

Ευρύτερη περιοχή χαράδρας ποταμού Αράχθου

EXERCICIOS DE ÁLXEBRA. PAU GALICIA

Tema 1. Espazos topolóxicos. Topoloxía Xeral, 2016

90 LIBERTAS SEGUNDA ÉPOCA. Introducción: La necesidad de una Reforma Institucional

Nro Agosto de 2013

Εμπορική αλληλογραφία Ηλεκτρονική Αλληλογραφία

FL/STEM Σχεδιασμός/Πρότυπο μαθήματος (χημεία) 2015/2016. Μάθημα (τίτλος) Οξυγόνο. Παραγωγή οξυγόνου Επίπεδο επάρκειας γλώσσας < Α1 Α2 Β1 Β2 C1

Ταξίδι Τρώγοντας έξω. Τρώγοντας έξω - Στην είσοδο. Τρώγοντας έξω - Παραγγελία φαγητού

πûùôú ÙˆÓ ÃˆÚˆÓ ÙË ÙÈÓÈÎ ÌÂÚÈÎ

Física P.A.U. VIBRACIÓNS E ONDAS 1 VIBRACIÓNS E ONDAS

Συμπεράσματα της Έκθεσης για την Ελλάδα

Εμπορική αλληλογραφία Επιστολή

AXIAL ES SU MEJOR ELECCIÓN. MÁXIMA CALIDAD ALTA TECNOLOGÍA VARIEDAD DE MODELOS PRESTACIONES SERVICIO. La plegadora de la serie PSE, le ofrece

Ταξίδι Γενικά. Γενικά - Τα απαραίτητα. Γενικά - Συνομιλία. Παράκληση για βοήθεια. Ερώτηση σε πρόσωπο αν μιλά αγγλικά

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ

Ταξίδι Υγεία. Υγεία - Έκτακτο περιστατικό. Υγεία - Στο γιατρό. Necesito ir al hospital. Παράκληση για μεταφορά στο νοσοκομείο. Me siento mal.

Κυρ. Ιωάννου Οδ. Δωριέων 34 Τ.Κ 8068, Λάρνακα. Adam Smith 8 Crossfield Road Selly Oak Birmingham West Midlands B29 1WQ

POBREZA E CONSELLO ECONÓMICO E SOCIAL. A pobreza e a súa medición: renda, prezos e desigualdade

XEOMETRÍA NO ESPAZO. - Se dun vector se coñecen a orixe, o módulo, a dirección e o sentido, este está perfectamente determinado no espazo.

Ventiladores helicoidales murales o tubulares, versión PL equipados con hélice de plástico y versión AL equipados con hélice de aluminio.

RV 1909 RV Texto Bizantino Interlineal Griego - Español. Libro: Lucas

NÚMEROS COMPLEXOS. Páxina 147 REFLEXIONA E RESOLVE. Extraer fóra da raíz. Potencias de. Como se manexa k 1? Saca fóra da raíz:

Nro. 10 Febrero de 2013

Compra y Venta de divisas negociadas en el país por el Sistema Financiero privado

Inmigración Documentos

Inmigración Documentos

Negocios Encabezamiento e introducción

ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

A APLICACIÓN DA LEI DE DEPENDENCIA EN GALICIA: EFECTOS SOBRE A XERACIÓN DE EMPREGO

Vocabulario unidad 4: La casa

Προσωπική Αλληλογραφία Ευχές

Προσωπική Αλληλογραφία Ευχές

INDICADORES DEL SISTEMA ESPAÑOL DE CIENCIA, TECNOLOGÍA E INNOVACIÓN INDICADORES DEL SISTEMA ESPAÑOL DE CIENCIA, TECNOLOGÍA E INNOVACIÓN 2014

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙ ΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΡΙΤΗ 22 ΙΟΥΝΙΟΥ 2004 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙ ΩΝ: ΤΡΕΙΣ (3)

ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση Financiado por la Unión Europea

bab.la Frases: Personal Buenos deseos Español-Griego

Física P.A.U. VIBRACIÓNS E ONDAS 1 VIBRACIÓNS E ONDAS

Ταξίδι Γενικά. Γενικά - Τα απαραίτητα. Γενικά - Συνομιλία. Παράκληση για βοήθεια. Ερώτηση σε πρόσωπο αν μιλά αγγλικά

Resorte: estudio estático e dinámico.

TEMA 3. Lípidos. Bioq. Juan Pablo Rodríguez

Εργαστήριο λογοτεχνικής μετάφρασης: Cruzando fronteras Συντονισμός: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Armando Quintero Αρμάντο Κιντέρο

ΠΑΝΕΛΛΑ ΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2003 ΕΙ ΙΚΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΙΣΠΑΝΙΚΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

EJERCICIOS TEMA 3. Ejercicio 1 (Pagina 93 Tema 3 ) Contabilidad del empresario

ANÁLISE DO SECTOR DO TRANSPORTE E DA LOXÍSTICA

ESTRUTURA ATÓMICA E CLASIFICACIÓN PERIÓDICA DOS ELEMENTOS

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ REPÚBLICA HELÉNICA MINISTERIO DE FINANZAS

La transformada de ondícula continua y algunas clases de operadores de localización

KΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΔΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2006 ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΣΤΑ ΙΣΠΑΝΙΚΑ

CASE: Projeto EDW Enterprise Data Warehouse

ECOSISTEMAS. biotopo. Biotopo + biocenose biocenose. ecosistema

Física P.A.U. GRAVITACIÓN 1 GRAVITACIÓN

f) cotg 300 ctg 60 2 d) cos 5 cos 6 Al ser un ángulo del primer cuadrante, todas las razones son positivas. Así, tenemos: tg α 3

Πληροφόρηση σχετικά με το αν πρέπει να πληρώσετε ποσοστά προμήθειας όταν κάνετε ανάληψη σε μια συγκεκριμένη χώρα

Compra y Venta de divisas negociadas en el país por el Sistema Financiero privado

PAU XUÑO 2012 MATEMÁTICAS II

MATEMÁTICAS APLICADAS ÁS CIENCIAS SOCIAIS

TEMA 6.- BIOMOLÉCULAS ORGÁNICAS IV: ÁCIDOS NUCLEICOS

Transcript:

150

151

152 CONTEXTO INTERNACIONAL (1833-1902). No social ponse fin ós privilexios e conságrase a igualdade legal. Á herencia xurídica e de sangue contrapónselle o talento e capacidade individual de cadaquén. O intento de perpetua-los privilexios, levou ó enfrontamento. Cando as negociacións dos cambios fracasan, a burguesía, aupada na ola de rebelións das clases pobres, faise co poder, estabrecendo un novo marco de relacións baseadas na liberdade absoluta e na igualdade. A etapa pasa a estar socialmente dominada pola burguesía, compartindo este con grande parte da aristocracia laica. Este dominio será contestado polo proletariado, grupo urbano con peso nas áreas de desenvolvemento capitalista, que se organizará en asociacións obreiras na procura de milloras sociais, económicas e laborais, pese ós límites legais estabrecidos dende os poderes do Estado. No cultural dubídase da infalibilidade dos dogmas fronte ó exercicio da razón, a comprobación empírica e a explicación racional; a preponderancia da Igrexa como guieiro espiritual e cultural vese reducida pola prioridade otorgada á Razón e á Experimentación que han ser capaces de demostrar a validez do coñecemento ou o seu rexeite. Ideolóxicamente o tradicionalismo relixioso enfrontarase á innovación laica. A contestación social ó capitalismo liberal adquire neste intre un particular desenvovlvemento a través dos movementos sindicais e socialistas. Os grandes organizacións sindicais británicas, francesas e alemanas, que culminan na conformación da Iª Internacional (1864) carecen nestas datas de representación significativa en España, onde seguen a manifestarse accións obreiras primitivas. A cultura europea da época ten o seu reflexo no romanticismo, con algunhas manifestacións significativas en España. A influencia dos movementos educativos post-ilustrados europeos implementan un proceso de alfabetización xeralizado e inspira a organización dun modelo de ensino público, que tamén agora se vai reglamentar en España. As tendencias secularizadoras da Europa liberal culminan ca perda do poder temporal da Igrexa (remate da unidade italiana). Iste proceso vai parello a mingua do poder económico da institución e da perda de moitas das súas competencias sociais, que pasan a ser asumidas polos estados liberais. As novas relacións Estado-Igrexa perfílanse a través de Concordatos. O crecemento das cidades, consecuente cos cambeos na estructura económica e o medro da poboación, é un proceso xeral en toda Europa, e responde á organización de cidade industrial, burguesa e obreira, ó tempo que esixe novas planificacións acordes co modelo socioeconómico. Neste marco desenvolveranse os novos modelos de relacións sociais, humanas e económicas. A organización do movemento obreiro faise patente na aparición e desenvolvemento das Internacionais (1864 en Londres e 1889 en París), que representan as dúas ideoloxías obreiras: a marxista e a anarquista, que encontrarán eco no mundo laboral español. A experiencia da Comuna parisina de 1871 significou o acceso dos obreiros por primeira vez a un goberno municipal. Esto suporá un punto de reflexión para o movemento obreiro internacional, e en España favorecerá o crecemento dos ideais republicanos, anarquistas e cantonalistas. A partir do Krausismo o ambiente cultural europeo sufre unha revulsión total, que afectará tamén ó mundo educativo, como pasa en España a través da Institución Libre de Enseñanza e o movemento rexeneracionista. Do mesmo xeito, a influencia das ideas evolucionistas incidirán no cambio das interpretacións sobre a Natureza e a persoa, fronte ó tradicionalismo eclesiástico. O asentamento en Occidente das ideas sociais revisionistas favorece o pulo do movemento obreiro, permitindo ás clases populares certa participación política e capacidade de influir no

153 contexto social a través das poderosas armas que supuñan as folgas xerais e a celebración do primeiro de maio. Asemade, outra novedade do período será a consolidación do movemento sufraxista, que esixe a participación da muller en política, e a súa dignificación personal e social. En España, o movemento non se explicita ata a etapa republicana, agás nas manifestación culturais de corte feminista personalizadas nalgunha figuras intelectuais. PERMANENCIAS E CAMBIOS Na sociedade o sector privilexiado, partidario do inmovilismo e de preservar os seus intereses tradicionais, conseguiu impedir toda modificación para o que non dubidaron en empregar o brazo da Igrexa e en aplicar os mecanismos de defensa vixentes: a Inquisición i ou Santo Oficio. Persoas pertencentes á nobreza e ó crero, a título individual, forman parte das Sociedades de Amigos do País, e son parte das élites intelectuais que propoñen cambios. Como integrantes dos estamentos privilexiados non os asumiron. O resto dos grupos sociais agrupados no Terceiro Estado, non experimenta cambios reseñables nen en número, nen en capacidade de actuación. O campesiñado é maioritario e a súa situación social non millora ó longo da etapa; a burguesía, escasa, ubícase en áreas moi limitadas da periferia; e os traballadores urbanos, sen cambios económicos, seguen a estar agremiados. Se se pretende unha análise social comparativo entre a España dieciochesca e a do século XIX, habería que deducir un tránsito lento dende unha sociedade fundamentada no privilexio a outra baseada na riqueza. Este cambeo cualitativo correspóndese con outro cuantitativo en canto ó reparto da población por sectores económicos: descenso suave do sector primario en favor do secundario, mentres o terciario permanece estancado. Mais puntualmente, podería falarse dun descenso do número de eclesiásticos, como consecuencia das políticas desamortizadoras, e no seu contraste un medro dos empregados públicos ante as novas necesidades administrativas, e dalgúns colectivos como o dos avogados ante as oportunidades políticas ou de comerciantes polo desenvolvemento anque parcial, da industria e dos transportes. A propiedad da terra sofre, asemade, un cambeo sociolóxico importante, que podería esquematizarse nun descenso do número de arrendatarios e unha medra do de propietarios, sen que por iso poida falarse de revolución agraria. A herdanza dos presupostos culturais ilustrados será axiña desprazada polos ideais románticos, mais afíns ó ideario liberal e consonte ca corrente europea do momento. No terreo cultural a influencia eclesiástica é dominante. O pensamento renovador afectou a unha minoría social, os ilustrados, que tiveron que agachar as súas ideas ante a capacidade de intervención relixiosa e a indiferencia e analfabetismo da maioría da poboación. A dualidade de visións, laica e relixiosa, plásmase na formación das dúas Españas que se enfrontarán ó longo de toda a etapa contemporánea. As novas ideoloxías socialista e anarquista modifican o mundo do traballo en España, provocando a aparición de partidos e sindicatos obreiros, organizacións descoñecidas nas etapas anteriores. O activismo obreiro e campesiño modificará o panorama laboral e social cun beneficio tímido dos traballadores. O modelo conservador da Restauración aportará un tono confesional ás manifestacións culturais, unha vez superada a etapa conflictiva entre o Estado e a Igrexa.

154 En contraste coa atonía mostrada no período anterior nas artes plásticas, e en función do emprego de novos materiáis proporcionados pola Revolución industrial, xorden agora novas estructuras arquitectonicas como as que planean os arquitectos modernistas ou os enxeñeiros, que constrúen pontes e estacións do tren, ou mesmo as primeiras liñas de ferrocarril metropolitano. As clases medias e populares medran ó longo da etapa en función dunha diversificación das actividades productivas e da administración do Estado, configurando o que se chamou sociedade de masas. Ás veces estes grupos sociais presentarán tendencias revolucionarias de maior ou menor radicalidade. Ante a emerxencia destes novos grupos, o Estado mostrará unha considerable incapacidade para a súa asimilación política e social. A diferenciación dos trazos culturais prodúcese en España a partir do revulsivo que supuxo do 98, propiciando o desenvolvemento de novas xeracións de intelectuais que actúan en moi diferentes frontes culturais: literatura, artes plásticas, cine...

155 ANTIGO RÉXIME SOCIEDADE CAPITALISTA -Desigualdade xurídica: ESTAMENTAL: -Privilexiados:nobreza laica e eclesiástica (nobleza e clero) -Nos privilexiados: tódolos demais: burguesías, proletariado, campesinados, excluidos, vagabundos, etc. -Pechada: a xerarquización obedece a razóns de sangue, herdanza, honor, estatus DE CLASES -dominante (aristocracia, burguesías, altos funcionarios e militares do xeneralato...) -dominados: tódolos demais (traballadores agrarios e urbanos, campesiñado pequeño e medio propietario, burguesía media e de pequenos negocios...etc.) -é unha sociedade igual xurídicamente, porque os marcos legais determinan a igualdade ante a lei -e aberta que permite o ascenso mantenemento ou descenso social, baseados nas diferencias de riqueza, que a súa vez se considera producto do mérito, o esforzo, o sacrificio, o risco... A conflictividade está xerada por: -Carestías (crises de subsistencia) -motíns contra os impostos -levas militares -O antagonismo social, agrícola ou urbana obedece a: Dominantes Dominadas As revoltas non pretenden conducir a un cambio de réxime político ( viva el rey, abajo el mal gobierno ) máis si do modelo social e económico vixente, ademais de reclamar dos poderes solucións. -Defensa da lexitimidade das leis e os principios do liberalismo político que deben salvagardar os dereitos civís: propiedade, liberdade condicións de vida, traballo, salarios, vivenda... oposición á renovación tecnolóxica (ludismo) os excesos dos consumos (impostos indirectos) e levas militares (1859 en Málaga contra a guerra de Marrocos; 1909 igual...) no agro, tanto xornaleiros como foreiros, reivindican a propiedade e mellores condicións de vida; na cidade a reivindicación de melloras salariais, condicións de vida, liberdade de organización e asociación...

156 Dominante Mecanismos da defensa dos intereses de clases Dominada Política Ideoloxía sociolóxicamente Agrarias urbanas -Defende a ultranza o sufraxio censitario; -establece institucións e forzas de orde:garda civil, policía e exército -establece penas para os atentados ós dereitos civís (código Penal) -mérito marca a per- tenencia ás clases sociais -obediencia a autoridade lexitimada polo sistema político;; -resignación ante o estatus social -papel da igrexa, lexitimadora -Beneficiencia e asistencia hospitalaria:, caridade -Plantexamento do problema social e acenos para crear as primeiras leis sociais (finais do XIX) -recoñecemento dos dereitos sociais e económicos: accidentes laborais, paro, xubilación... -loita pola propiedade (foros en Galicia, xornaleiros anarquistas, en Andaluciía, etc. -asociacionismo: Galicia (finais do XIX e 1º tercio do XX); anarquismo (Andalucía e Extremadura); católicos (Galicia, Castelas, Pais Vasco, Navarra...) -Reivindicacións, organización e sociación: -socorros mutuos, que son pervivencia do gremialismo do antigo réxime precapitalista; -destrucción de máquinas (movementos luditas); -organizacións sindicais: -terrorismo anarquista: CNT, FAI propaganda por el hecho Formas de actuación -Folgas: reivindicativas:-para melloras salariais, traballo, condicións de vida... -para acadar o recoñecemento de asociación obreira xeral: método revolucionario para trocar o sistema capitalista

157 O DESENVOLVEMENTO DUN MODELO DE Τ SOCIEDADE BURGUESA As transformacións políticas e económicas estudadas no período non poden facernos perder a referencia de que, fronte ó que está acontecendo no entorno europeo occidental, España amosa unha estructura social preindustrial, con certas inercias que perduran, cando menos ata a etapa da Restauración, no derradeiro cuarto do século XIX. Segue a haber unha sobreponderación das clases baixas, que na súa inmensa maioría permanecen asentadas no mundo rural. A distribución sectorial da poboación queda como segue: Doc. 4/1 Poboación activa e distribución Sectores de Poboación (1860):!00% actividade 15.673.481 Primario 9.788.089 62'45 Secundario 3.747.529 23'91 Terciario 2.137.863 13'64 Sectores de Ppoboación (1930) 100% actividade Primario Secundario Terciario 23.327.000 4.039.000 2.229.343 2.352.522 47 2 25 7 27 1 O inmovilismo rural Os liberais selaron unha alianza transacional ca vella aristocracia nobiliar ó non poder facelo nin ca igrexa, porque se vinculara co Antigo Réxime nos trinta e porque mantivo a súa oposición ó modelo e vai ser a clara perdedora da transformación da propiedade; nen co campesiñado, que buscaba outro tipo de reforma que lles permitise acceder e facerse ca propiedade, que mantiña unha mentalidade precapitalista e que estaba a facer a liquidación do réxime señorial pola súa conta e ó seu xeito. En troques do consenso a aristocracia aceptou o compromiso para non ser devorada pola propia revolución e porque era o prudente aceptar a nova realidade, subirse ó carro do triunfo sempre que se mantivera a propiedade orixe das rendas e da riqueza social disponible. O cambio resultou infinitamente favorable para a aristocracia nobiliar As reformas agrarias liberais non foron quen de crear o grupo social campesiño que se albiscaba. É certo que rematan cos privilexios da aristocracia nobiliar, que agora se transforma en propietaria, e consolidan un grupo de pequenos propietarios labregos ó norde do río Teixo e Segura; mais para a inmensa maioría do campesiñado a situación empeorou.

158 Á vista do gráfico podemos apreciar como os propietarios da terra representan unha minoría, fronte á suma dos arrendatarios e xornaleiros. Pode decirse que as leis transformadoras da propiedade non incrementaron o número de campesiños donos do seu terruño; pola contra supuxeron para moitos aristócratas e burgueses a oportunidad de incrementar o patrimonio ou acceder á propiedade da terra. Doc. 4/2 Propietarios 1.446.061 Arrendatarios 510.257 Xornaleiros 2.354.110 Distribución da poboación rural (1860) Propietarios Arrendatarios Xornaleiros Propietarios 34% Xornaleiros 54% Arrendatarios 12% Os grupos agrarios dominantes e a súa fusión co capitalismo emerxente: a formación das élites sociais Este grupo social continúa a ser o dos maiores propietarios, entre os que pervive un alto grao de absentismo, porque non se adica á explotación directa da terra, anque procuran o seu control e incremento productivo. Este desinterese explícase pola falla de mentalidade capitalista, pero sobre todo pola excesiva oferta de man de obra, que abarata os costes salariais da producción, facendo innecesaria a capitalización do mundo agrario. Elo tradúcese nas escasas innovacións introducidas no campo, sobre todo dende o punto de vista técnico, que a súa vez explicaría os datos vistos na análise dos rendementos. Tamén o acceso e control dos resortes do poder, como vimos na política, exercido a través do sufraxio limitado, da creación e uso das forzas de orde, do establecemento da supremacía da orde sobre calquera outro dereito individual, permitiulles negociar os métodos de poñer fin ós dereitos xurisdiccionais, que, en xeral, beneficiounos, trocando moitos dos dereitos señoriais perdidos por títulos de propiedade privada e, no seu defecto, de débeda pública perpetua.

159 Doc. 4/3 UN LATIFUNDISTA ENVÍA INSTRUCCIÓNS Ó SEU ADMINISTRADOR (1850) Casa y Estados del Excmo. Sr. Duque de Hijar (Circular). Examinado por mi Contaduria la cuenta de esa Admon. de la Dehesa de S. Blas [Cáceres] correspondiente al año 1849 observa que ha dejado V. de cargarse de los 11 r s. 6 mrs que resultaron de existencias en fin de 1848 y de los 639 r s. por el crédito contra el arrendatario de la Venta de la Barquilla y por consecuencia he formado el adjunto borrador, a fin de que si le halla V. conforme haga con arreglo a él una nueva carpeta de cuenta, y me la remite para que pueda ser finiquitada. Dios que a V. m s a s Madrid 16 de Mayo 1850 Polo que respecta á poboación dominante urbana hai que destacar a importancia crecente da clase burguesa, de condición profundamente heteroxénea. Dentro dela destacan os membros da alta burguesía financeiros e empresarios, que exercen a súa actividade fundamentalmente nas áreas periféricas ou na capital. Éste será o grupo social que, como beneficiario dos primeiros acenos de industrialización, responda mellor ó espíritu burgués de culto á riqueza e á procura do lucro e beneficio. Angustiados polo temor que o período do sexenio causara na clase alta da sociedade, a Restauración, entendida como a recuperación da orde social perdida, verá consolidar o seu predominio. A caracterización da sociedade da restauración non mudou a faciana que vimos agromar na etapa isabelina e a modificación descrita na estructura económica non permite falar de profundas transformacións, cando menos nos remates do século. A sociedade española seguíu a ser maioritariamente agraria e moi desigual. So nas zonas onde se consolidan ou asentan elementos de dinamismo urbano e industrial vemos xurdir novas realidades sociais, nas que as burguesías tentarán incorporarse ó cumio social. Isto permite falar da fusión das élites e á tradicional aristocracia se lle suman novos títulos nobiliarios concedidos a persoeiros das diversas ramas da industria, do comercio, da milicia ou da cultura e política. O sistema da Restauración favoreceu a formación de novas dinastías financieiras e empresariais que integran a grandes terratenentes e a poderosos propietarios. Desde o terreo económico estes grupos exercen un poderoso control político que a implantación do sufraxio universal masculino non poderá eliminar polos mecanismos clientelares que propician. Sectores da actividade inmobiliaria decisiva no ensanche das grandes cidades e o comercio colonial, súmanse ó conxunto de dinastías empresariais de tódolos novas actividades explicadas xa e que se prolongan ata ben entrado o século XX.

160 Doc. 4/4 Exemplos de cabezas de dinastías empresariais Doc. 4/5 Os cambeos sociais da nova riqueza descrébeos Perez Galdós, La familia de León Roch, Federico Cimarra, que era el joven; don Joaquín Onésimo quien se creía próximo a llamarse marqués de Onésimo y don Pedro Fúcar, marqués de Fúcar, luego que midieron dos o tres veces la alameda, se sentaron. Ya es evidente que León se casa con la hija del marqués de Tellerías dijo Federico Cimarra. Ya sólo le queda la casa de la calle de Hortaleza Es una buena finca, construida en tiempos del marqués de Pontejos... Al fin se quedará también sin ella. Pero no le queda a Tellerías más que la casa?. Nada más repitió Fúcar. Las tierras de Piedrabuena han sido vendidas en subasta judicial hace dos meses. Con las casas y la fábrica de Nules se quedó mi cuñado en febrero último. En fondos públicos no debe de tener nada. Me consta que en junio tomó dinero al 20% con no sé qué garantía... En fin, otra torre por los suelos. Y esa casa fue poderosa dijo Onésimo. Yo le oí contar a mi padre que en el siglo pasado estos Tellerías ponían la ley en toda Extremadura. Era la segunda casa en ganados. Tuvieron medio siglo las alcabalas de Badajoz. Ah!, no; la chica vale, vale afirmó Onésimo. No diré lo mismo de León. Oh! Mucho! exclamó Fúcar con grandes encarecimientos. Conocí a su padre en Valencia, y pobre don Pepe, que murió hace tres meses, después de pasarse cincuenta años trabajando como un negro. Yo le traté cuando tenía el molino de chocolate en la calle de las Barcas. En navidad vendía con Pepe mazapanes... Pero si los ha vendido hasta hace quince años... y no hace treinta que trasladó su industria a Madrid...!. Después de que tuvo capital entrole la fiebre de aumentarlo considerablemente Oh, es incalculable el dinero que se ha ganado en este país haciendo chocolate al alpiste, de piñón, de almagro, de todo, menos de cacao! Estamos en el país del ladrillo, y no sólo hacemos con el nuestras casas, sino que nos lo comemos... El señor Pepe trabajó mucho: primero a brazo; después con aparato de fuerza animal; al fin, con máquina de vapor. Resultado: que compró terrenos por fanegadas y los vendió por piés; que el cincuenta y cuatro construyó una casa en Madrid; que se calzó los mejores bienes nacionales de la huerta; que, negociando después con fondos públicos, aumentó su fortuna lindamente. En fin, yo calculo que León Roch no se dejará ahorcar por ocho o nueve millones. Nos comenzos do novo século temos conformada a oligarquía económica, política e social. No medio agrario os propietarios de grandes explotación caracterízanse polo seu absentismo, que lles fai descuidar unhas produccións orientados cara á gandeiría selectiva, os viños de calidade ou as aceitunas. A alta burguesía dos negocios dirixe a súa actividade ós sectores da banca, ó ferrocarril, ós servicios públicos, ó comercio colonial ou ó sector naval, desde os que non

161 dubidarán en exercer presións para obter avantaxes políticas e económicas, como as estudadas nas leis proteccionistas e intervensionistas de 1891, 1906, etc. Clase alta Clase media alta Clase media baixa Clase baixa Estratificación social (1900) -Latifundistas e grandes propietarios -Burguesías comerciais, industriais e financieras -Élites funcionariais e políticas -Profesións liberais; -comerciantes medios; -propietarios medios rurais e urbanos -clero medio, oficiais do exército e administración -artesáns, donos de pequenas tendas e negocios, clero rural -obreiros industriais e de servicios -capas populares -pequenos agricultores, foreiros e xornaleiros -pobres e vagabundos Sobre 120.000 (1,05%), con familiares sobre o 8% -320.000 (de 25 a 30 %) 65% da poboación Ρ Out ros grupos agrarios e as condicións de vida O campesiño foi o principal perdedor do cambio, porque as reformas serviron de axente proletarizador ó excluilos do consenso firmado entre os grupos dominantes da burguesía e a aristocracia. Doc. 4/6.- Opinión dun líder agrario, de mediados do século XIX, (1861) e fragmento dun Informe oral sobre o traballo. Cando eu tiña dezaséis anos aínda había bouzas (terras ermas) e terras comunais. O pobre podía sementalas, sacaba de alí a leña e as xestas, recollía esparto e incluso ás veces carbón. Podía tamén cazar... De tal sorte que aínda que coñecese a pobreza, non sabìa que era pasar fame. Hoxe en dìa, todas estas terras convertéronse en dominios privados, e o pobre, se non ten traballo morre de fame. Os arrendatarios constitúen un dos grupos de poboación mais importante numéricamente, pero o seu nivel social é baixo, sen que as proxectadas reformas agrarias lograsen conformar unha masa de campesiños acomodados, como pretendían algunhas opcións liberais, ó considerar que esa masa social fortalecería o sostenemento do régimen. Nas zonas meridionais a situación do campesiñado empeorou substancialmente ó perder o dereito ó usufructo das terras colectivas que se privatizan e ó someterse ás condicións dun mercado libre que vai ter nos xornaleiros unha man de obra moi abundante e, xa que logo, moi barata. Este grupo representa un 55% da poboación rural e son simples traballadores da terra, o que propiciará periódicas reivindicacións, nas que

162 se protesta contra a crecente proletarización do traballo rural. A sublevación campesina de Loja no 1861 pode server como ilustración a este respecto. Doc. 4/7Presuposto anual dunha familia agrícola en reás (1852) Casa dosu pans diarios Dous cuartillos de viño, legumes, sal, aceite e un cigarro Unha libra de carne, xabón e outras necesidades Vestido e calzado Totais de gastos anuais 80'0 445'3 421'4 584'0 803'0 2.217'7 Doc. 4/8 Acta do Cabildo do concello de Iznájar, 29 de xullo de 1861 En la villa de Iznájar, a las diez de la mañana, reunidos en las Casas Consistoriales, los individuos de Ayuntamiento para celebrar sesión permanente, ante mi el S. Alcalde manifestó: que hace pocos momentos acaba de invadir repentinamente esta población una fuerza de paisanos armada como de quinientos a seiscientos hombres capitaneados por D. Rafael Pérez Álamo vecino de Loja y dando gritos y vivas a la libertad han atacado la Casa Cuartel de la Guardia civil, resultando dos heridos de los invasores; que el jefe de ellos ha intimado la entrega de dos mil raciones de Pan, Carne y Vino, doscientas libras de tabaco en cajillas y cigarros, varias gruesas de libritos y la pólvora y balas que hubiese en la población. Habiéndose retirado la fuerza armada ahora que son las tres de la tarde dirigiéndose por el camino de Loja, se ha acordado dar parte inmediata de lo ocurrido en esta Villa al Sr. Gobernador civil, Juzgado de primera Instancia y a los Alcaldes Constitucionales de Priego, Benamejí, Archidona, Algarinejo. Siendo ahora las once y media de la noche se cerro esta sesión que firman los Sres. municipales concurrentes. En Galicia o século XIX agrario pódese considerar tamén de continuidade, e non de transformación, porque non se acadou a propiedade plena capitalista, non se modernizan as explotacións pola ausencia de innovacións técnicas e dos cultivos, non se amplían as dimensións da propiedade, permanecendo o minifundismo. É decir, as inercias agrarias que perviven en Galicia favorecen unha particular relación social, na que a fidalguía e grupos urbanos con recursos para invertir na compra das terras aforadas quedan ca propiedade e configúranse como intermediario entre o dominio da terra e o labrego que a traballa, permanecendo o campesiñado na situación en que estaba antes dos cambios, como arrendatario. Doc. 4/9.- O economista galego Manuel Colmeiro descrebe no 1843 a visión sobre a desamortización. Como quiera que la incorporación al Estado de los bienes pertenecientes al clero secular y regular pueda ser una fuente de riqueza por el mero hecho de ponerlos en libre circulación, sin embargo, no influyó hasta aquí de un modo sensible en mejorar la suerte de la clase labradora, ni influirá en el futuro, a no hacerle todavía más fácil su adquisición. Dígase sino si los labradores compraron muchos bienes nacionales, o si al contrario no se convirtió la desamortización en provecho exclusivo de un cortísimo número de agiotistas (especuladores de fondos públicos y deuda del Estado), sin conducir al deseado equilibrio de la propiedad territorial. Por otra parte, si tan escandaloso es el monopolio ejercido a la sombra de la enajenación de los bienes nacionales que un centenar absorbió la mejor porción de la riqueza confiscada al clero secular y regular sin apenas adelantar terreno la extinción de la deuda, y sin que los colonos hubiesen conocido el cambio experimentado, sino por la mayor dureza y sordidez de los nuevos propietarios como abrigaremos siquiera una tibia esperanza de que

163 otra enajenación parecida ceda en beneficio de la clase jornalera, de los arrendadores o colonos, o de los dueños de pequeñas haciendas?. Esta situación socio-económica pervivirá ata o derradeiro tercio do século, deteriorándose paralelamente á desvalorización da renda agraria, acorde co que está a acontecer en Europa e que vimos na sociedade e que levará á desaparición do foro, peculiar fórmula de relación económica que caracterizou ó Antigo Régime. A conflictividade social no medio campesiño No momento en que se publica a constitución de 1876, as tres cuartas partes da poboación española vive en áreas rurais, na súa maioría sen capacidade para acceder á propiedade da terra. O ínfimo nivel de vida do campesiñado español será determiñante á hora de valorar a súa conciencia de clase, que se verá impulsada pola chegada ó país de algúns ideólogos, entre os que o bakuninista *Fanelli, en 1868, supón a avangarda. Pola súa parte, o socialismo marxista será introducido en España polo xenro de Carlos Marx, Paul *Lafargue. A actividade das asociacións de traballadores cristalizan coa constitución da Federación de Trabajadores de la Región Española, de 1881, impregnada dun ideario anarquista que atopa en España unha oportuna acollida trala expulsión de Bakunin e os seus seguidores da I Internacional. O medio rural será un dos marcos sociais de expansión anarquista, ideario moi ben recibido polos xornaleiros andaluces. Este movemento promeverá a actividade da asociación a Mano Negra, vertente anarcocolectivista de carácter revolucionario, que terá unha ampla actividade nas décadas finais do século, contra a que se levarán a cabo persecucións, detencións e procesos xudiciais. Doc. 4/10 A organización da Federación de Trabajadores de la Región Española, en 1882, Gráfico de barras Ocho Uniones de oficio, a saber: de Constructores, de Edificios (5.000 afiliados); Manufactureros (10.000); Trabajadores del Campo (20.915); Ind. Alimenticias (de 3 a 4.000); Calzado (de 1.500 a 2.000); Hierro y metales (cerca de 6.000); Noógrafos (2.000); Sombrereros (1.100). O que segue a un mapa de España Cataluña: 53 Fed. locales; 193 secciones; 13.021 afiliados (Núcleos más importantes: Reus, 2.375; Barcelona, 2.370). Valencia: 12 Fed. locales; 32 secciones; 2.355 afiliados (Valencia, 1.339; Alcoy, 524). Murcia: 5 Fed. locales; 5 secciones; 265 afiliados. Andalucía del Este: 69 Fed. locales; 179 secciones; 19.181 afiliados (Antequera, 3.973; Málaga, 4.710; Loja, 956; Velez-Málaga, 852; Ronda, 1.160; Córdoba, 726). Andalucía del Oeste: 61 Fed. locales; 179 secciones; 19.168 afiliados (Sevilla, 5.385; Jerez, 1.079; Marchena, 1.121; Puerto de Santa María, 706; Ubrique, 1.017).

164 Aragón: 3 Fed. locales; 14 secciones; 688 afiliados. País Vasco: 3 Fed locales; 13 secciones; 710 afiliados. Castilla la Nueva: 3 Fed. locales; 16 secciones; 515 afiliados (Madrid, 477). Castilla la Vieja: 6 Fed. locales; 19 secciones; 936 afiliados (Valladolid, 794). Galicia: 3 Fed. locales; 13 secciones; 914 afiliados (La Coruña, 636). Doc. 4/11 Regulamento da organización Mano Negra Considerando que todo cuanto existe y aprovecha para el bienestar y goces de los hombres ha sido creado por la fecunda actividad de los trabajadores; Que por efecto de la absurda y criminal organización de la sociedad presente, los trabajadores lo producen todo y los ricos holgazanes se lo quedan entre sus uñas; Que por esa causa ellos se aseguran el imperio eterno sobre los pobres dentro de cualquier forma de gobierno que sea; Que la propiedad adquirida por la explotación del trabajo ajeno, aunque sea adquirida por la renta o por el interés, es de las que deben considerarse como mal adquiridas, por no haber otra legítima que la obtenida por el trabajo productivo, y como tal, directo personal y útil; Por estas razones, y en vista de que todas las leyes están hechas en provecho de sus privilegios y en contra de nuestros derechos, Declara,os a los ricos fuera del derecho de gentes, y consideramos que para combatirlos como se merecen y es necesario, aceptamos todos los medios que mejor conduzcan al fin, incluso el hierro, el fuego y aún la calumnia. A situación en Galicia, afectada polos problemas de mercado mundializado, da producción, da permanencia do sistema foral comenza a amosar un certo despertar societario, que ha introducir paulatinamente pautas de loita visibles no decorrer do

165 século vindeiro. As mudanzas agrarias, das que se fan eco os republicanos federais, os escritores, e, xa no XX, a xeneración Nós, os asemblearios de Monforte, etc. comenzan a facer acto de presencia dende finais do XIX. Os resultados son xa visibles nas vísperas da república: fin da hidalguía dominante e do sistema foral producto do asociacionismo agrario, das remesas monetarias dos emigrantes americanos, pola loita das sociedades agrarias e pola legalidade impulsada pola lei de redención de foros de 1926, que acompañada dun regulamento determina a desaparición dos mesmos en beneficio do dominio útil, previa indemnización, ademais de articular posibilidades de creto, e poder facerse a longo plazo, durante 50 anos. Doc. 4/12 Sociedades campesinas galegas (1886-1900) Anos Clasificación Totais Agrarias Gandeiras Cámaras 1886-1895 - 6-6 1896 2 1 1 4 1897 9-1 10 1898 4 1 1 6 1899 3 3 2 8 1900 14 1-15 Totais 32 12 5 49 Doc. 4/13 O xornal El Liberal, de outubro de 1903, recolle unha crónica de Pontevedra Desde hace diez años se viene trabajando en esta provincia de Pontevedra con una persistencia laudable en la labor de asociar labradores, para que se les respete como hombres y se les tenga consideración de ciudadanos. Más de 30 sociedades han constituido la Federación Agrícola Provincial y se espera que en breve este número ascenderá a sesenta o setenta, poque los patrocinadores de constituir este organismo que una a todas las sociedades que individualmente carecen de fuerza necesaria para reducir al infame caciquismo [...] no cejan en su empeño, y es de presumir que, limpias algunas asociaciones del lastre del cura, cacique disfrazado al servicio del señor laico, pronto será un hecho la federación general de todas las sociedades de agricultores. Ρ A sociedade urbana e as condicións de vida,vivenda e salario A poboación activa alcanzaba no 1860 a cifra de sete millóns de traballadores: catro deles asalariados, e a mitade traballa no sector agrario, soportando niveis de vida que rozan a subsistencia, e en moitas ocasións a miseria e a fame. Fabricantes (empresarios industriais) Artesáns Comerciantes (por xunto) Industriais (pequenos comerciantes) Empregados (funcionarios) Profesións liberais Ensinantes Serventes 13.457 665.651 71.556 333.284 65.897 55.819 27.317 818.393 A multiplicación das necesidades administrativas, tanto locais como centrais, fará aumentar o número de funcionarios, grupo que vive nunha complicada situación laboral, consecuencia dos continuos cambeos políticos e como resultado dunha escasa retribución.

166 Doc. 4/14 Distribución social da poboación urbana contra 1860 Estructura productiva da poboación urbana Fabricantes (empresarios industriais) 1% Serventes 41% Artesáns 32% Profesións liberais 3% Comerciantes (por xunto) 3% Ensinantes 1% Empregados (funcionarios) 3% Industriais (pequenos comerciant es) 16% As profesións liberales experimentan tamén un auxe nesta época, como resultado das novas obrigacións sociais do Estado e do desenvolvemento das funcións públicas. O proletariado aparece constituido polo conxunto dos traballadores da industria e dos servicios. O seu número crecerá á par que o desenvolvemento capitalista do país, anque a súa posición socioeconómica sexa precaria. Doc. 4/15 Médicos da época, 1855, dan testemuñas das condicións de vida obreiras 1.- VIDA: Muchas son las habitaciones insalubles, pero las de la clase pobre, y por consiguiente las de los obreros, lo son todas. Todas ellas son, además, o muy bajas (y privadas por consiguiente de luz y de calor) o muy altas (y expuestas a los rigores de las temperaturas extremas, del viento, etc) y siempre reducidas en demasía. Por manera que el aire que respira el obrero en su casa es casi tan impuro como el que respira en el taller. Cuando la ciencia pide de 12 a 14 metros cúbicos de aire por individuo hay casas en las cuales el inquilino ocupa una habitación donde apenas encuentra de tres a cuatro metros cúbicos de aire irrespirable. La insalubridad no llama la atención hasta que se tocan las consecuencias, hasta que una epidemia cualquiera viene a advertirnos 2.- ALIMENTACIÓN: Si, los obreros y sus familiares no disfrutan aún de una alimentación suficiente; el pan y el vino que corrientemente consumen, no son de la mejor calidad; y del reino animal casi no conocen más sustancias alimenticias que el bacalao, el escabeche y el tocino; el obrero come muy poca carne, porque, si es verdad que compra con frecuencia los extremos, los despojos y las grasas de los animales, esta carne de sábado, como se decía antiguamente, alimenta muy poco y cansa mucho los órganos digestivos. Os serventes constitúen un grupo numéricamente moi importante, formado maioritariamente por mulleres, que se adican a cubrir as necesidades do servicio doméstico.

167 As remuneracións que reciben estes traballadores son escasas e irregulares, sendo comparativamente mais elevadas nas cidades que no agro. Tanto uns coma outros encóntranse a mercede dos empresarios e propietarios agrarios, que se vían favorecidos por unha lexislación que protegía os seus intereses. Doc. 4/16 B Necesidades salariais, ingresos e saldo de actividades obreiras, sen contar educación e mediciña Salario (reás) Presuposto (reás) Déficit (reás) Tecedor mecánico de 1ª clase Tecedor de seda e la 4.160 3.604 Obreiro casado con dous fillos Obreiro casado sen fillos 4.176 3.071 Tecedor de 1ª clase con dous fillos Tecedor de seda e la casado con dous fillos -16-572 Doc. 4/17 Un médico, no 1855, descrebe as condicións de traballo da etapa isabelina a) Trabajan doce o trece horas diarias, tanto hombres como mujeres y niños, así los fuertes como los débiles, en locales infectos y poco ventilados. (FRONT). b) El trabajo agotador y desproporcionado, impuesto desde la infancia, es una de las causas más frecuentes de enfermedad y muerte de las clases obreras. Entrad en una filatura de algodón, por ejemplo, y al punto sentireis un olor desagradable y cierta constricción en la garganta. Conté 178 individuos, entre oficiales y aprendices, en una pieza que cómodamente solo podía contener a 25; era de noche; los mecheros de gas ardían desde las 4 de la tarde; la ventilación era casi nula; a los pocos minutos tuve que salirme medio asfixiado. Cómo habían de poder gozar de buena salud aquellos infelices que diariamente respiraban por espacio de 15 horas un aire por demás impuro?. No es extraño, pues, que la estadística, en su inexorable lenguaje, nos diga que se encuentra dobre número de tísicos entre los obreros que trabajan en fábricas o talleres (Dtor. MONLAU) Doc. 4/18 Salarios agrícolas por zonas hacia 1850, en rs. diarios Cataluña 12 Murcia 5 a 6 Andalucía 2 Extremadura 3 a 5 Castilla la Nueva 4 a 7 Castilla la Vieja 3 a 5 Galicia 4 a 5 León 2 a 5 Corchotaponera 11,91 Del jabón 8,56 Del aguardiente 8,00 Harinera 8,49 Aceitera 4,64 Papelera 5,47 Salarios industriales en 1861, en rs. diarios (Promedios) Algodonera 6,30 Lanera 8,00 Sedera 4,93 De lino y cáñamo 6,00 De tejidos mezclados 7,68 De fundición de metales 6,94 De fabricación de metales 11,00 De curtidos 5,94

A evolución do proceso social da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)168 Doc.4/19 Condición de traballo, segundo Ildefonso CERDá, obra de 1867, con datos referidos a 1856: Traballo Salario Gastos Condicións persoais Días de xornal ó ano: 269 Festividades 69 Enfirmidades 3 Crises (días sen traballo) 18 Imprevistos (sen traba.) 13 medio ó día=8'55 rs. anual medio=2.299'95 Alimentación 1.554'9 Aloxamento 353'5 Vestido 218'0 Diversos 175'0 Total 2.301'4 solteiro +98'5 casado sen fillos - 672 casado con fillos -1.766 Xornal medio estimado dos traballadores do agro (pts./día) 6 5 4 3 2 1 0 1800 1828 1835 1849 1858 1869 1881 1887 1893 1895 1904 1908 1914 1916 1919 1921 1925 1927 1929 1931 Toma de conciencia, organización e conflicto Esto animará pouco a pouco o espíritu reivindicativo a través dun asociacionismo inicialmente violento e logo mais organizado a través dos primeiros movementos sindicais. Doc. 4/20 Petición dos obreiros ás Cortes no 1855, dentro da primeira folga xeral dese ano: Hace años que nuestra clase va caminando hacia la ruina. Los salarios menguan. El precio de los comestibles y el de las habitaciones es más alto. Las crisis industriales se suceden. Hemos de reducir de día en día el círculo de nuestras necesidades, mandar al taller a nuestras esposas, con prejuicio de la educación de nuestros hijos; sacrificar a estos a un trabajo prematuro. Os pedimos únicamente el libre ejercicio de un derecho: el derecho de asociarnos. Hoy se nos concede solo para favorecernos en los casos de enfermedad o de falta de trabajo: concédasenos en adelante para oponernos a las desmedidas exigencias de los dueños de los talleres, establecer de acuerdo con ellos tarifas de salarios, procurarnos los artículos de primera necesidad a bajo precio. Nuestros dolores son grandes. No solo no podemos cubrir nuestras primeras atenciones; trabajamos más de lo que consienten nuestras fuerzas y nuestra salud se altera; somos objeto de severos insultos. Otros, con ser menos penosa su carga y menos útiles, piden protección, condecoraciones, privilegios; nosotros, solo la universalización de un derecho, o, por mejor decir, la sanción de una libertad que está en nosotros.

169 Doc. 4/21.- UN CONFLICTO SOCIAL NA CORUÑA El País. Diario de Pontevedra, de 13 de diciembre de 1857. El lunes 7 del actual hubo un pronunciamiento de mujeres en la fábrica de la Palloza de esta ciudad. Parece que en lugar de los cigarros que antes se hacían en esta fábrica, están ahora ensayando la construcción de otros de diferente hechura y cuyas hojas van engomadas, suprimiéndoles los virginias o comunes, y los de capa habana o mixtos, y en vez de estos crearon un taller de pitillos con una máquina para picar el tabaco. Como ambas operaciones son nuevas, no se prestan ni acomodan a ellas las cigarreras, porque no saben hacerlos, tardando tanto en elaborarlos que a penas sacan la tercera parte del jornal que acostumbraban. Esto y lo poco satisfechas que están del director de la fábrica, las exasperó en términos que el expresado día 7, a cosa de las once de la mañana, se alborotaron aquellas cuatro mil mujeres, arremetiendo contra los jefes y empleados del establecimiento, destruyendo todo el tabaco picado, pitos y hoja que tuvieron a mano y el que hacía tiempo estaban elaborando, pisoteándolo y arrojándolo al mar, rompieron e hicieron pedazos las máquinas nuevas para picar el tabaco, y que se dice costaron catorce mil duros, tirándolas al mar, lo mismo que los muebles, papeles, libros de caja y efectos que hallaron en las habitaciones del director, y hasta la caja apareció fracturada y con la falta de dinero que incluía, que eran unos veintiocho mil reales. A poboación activa: condicións de vida, salario, vivenda e traballo na etapa da Restauración (1875-1900) En contraste cos grupos sociais máis afortunados, poseedores de terras, rendas e capitais, a poboación asalariada desenvolve a súa actividade en condicións de dependencia. A distribución da poboación segue a amosar o atraso económico visto antes, polo predominio da poboación agraria e sen profesión. Doc. 4/22 Distribución da poboación empregada (homes en millóns) Ano Agricultura Industria Os empregados do sector público Agricultura 4,2 1,2 traballan con contratos máis ou menos estables, pero a actividade dos obreiros da industria e dos xornaleiros do campo resulta particularmente penosa, e polo tanto inestable. Así, as súas remuneracións só cubren os gastos elementais de alimentación e vivenda, e o traballador vive sometido a condicións de grande inseguridade, nas que o paro, os accidentes laborais, o traballo feminino e infantil, e as enfermedades son frecuentes. Doc. 4/23 Industria 1900 Metalurxia 57.000 Construcción 271.000 Téxtiles 126.000 Transportes e comunicacións 138.000 Comercio 295.000 Servicio doméstico 264.000 Total 1.152.800 Total de poboación 18.594.405 Doc. 4/24Niveis salariais do mundo obreiro no último cuarto do século XIX O salario medio non excede normalmente do preciso para a subsistencia, nun tempo e nun medio dados para que o obreiro poida vivir e reproducirse (1886) O salario do obreiro español é insuficiente para as necesidades precisas e inexcusables (1900). Hai un feito fundamental que explica a axitación obreira española e é o escasísimo valor do salario en España. O valor do salario depende do que se poida adquirir con el, e no noso país son moi poucas as cousas que un obreiro pode alcanzar co seu xornal

170 [...]. Tamén que en España, polo xeral, a desproporción entre os dividendos e os salarios é moito maior que en Europa; é dicir, que mentres que o obreiro español gaña menos que o promedio do obreiro europeo, o capitalista español gaña proporcionalmente máis que o promedio do capitalista europeo, non tanto polo seu talento de empresa como por unha abusiva protección do Estado. (1902) Distribución da poboación industrial (1900) Servicio doméstico 21% Minería 7% Metalurxia 5% Construcción 22% Comercio 24% Transportes e comunicacións 11% Téxtiles 10% anos 1876 1881 1886 1891 1896 1901 salario semanal 18,35 18,56 17,26 14,78 20,23 15,97 índice 100 101,14 94,05 80,54 110,24 87,02 coste da vida 100 99,8 88,0 85,9 83,5 106,8 salario real 100 101,3 106,8 93,7 132,0 81,4 Doc. 4/25 Descripción do barrio ferrolán de Esteiro cara a 1894 Barrio desventurado por más de un concepto; poco atendido de las autoridades, y mirado con desprecio por el resto de sus conciudadamos, es por estas razones, digno de ser tratado a parte, para ver si algún día le toca mejor suerte. De calles rectas, eso sí; algunas buenas como la de San Carlos, Taxonera y San Fernando; orientadas todas del O. al E., sensiblemente N.O. y S.E.; de entradas obstruidas si se exceptúan las tres primeras resulta, por tanto, nula su ventilación; poco bañadas por el sol, y por consiguiente lóbregas con alcantarillado muy deficiente bajo todos los conceptos pues careciendo de fondo y desnivel y siendo el cierre por la calle incompleto, la obstrucción perjudica más que favorece su salubridad; barrio el más populoso, prestándose el hacinamiento de sus habitantes a tristes reflexiones; barrio que cobija en su seno la clase más desventurada de la sociedad, como es la prostitución desvergonzada y callejera; barrio antiguo y no reformadas sus primitivas edificaciones, las casa son viejas, húmedas, con escasa luz y nula ventilación; de las ventanas cuelgan pingajos de toda especie, o bien prendas de vestir lavadas que se secan al aire extendidas sobre un bramante; sin letrinas en su mayoría, y con pozos negros, que de tales no tienen más que el nombre, o sin ellos que también los hay, almacenando sus moradores los desperdicios y las deyecciones en receptáculos que conducen en todas horas, a próximos huertos que generalmente cultivan, despidiendo un olor capaz de producir el vómito al transeúnte que tenga la desgracia de pasar a su lado. Doc. 4/26 A novela social e realista La espuma de Armando Palacio Valdés describe as condición de vida dos mineiros a fins do século XIX En otro tiempo los jornales eran un poco mayores; la alimentación era, por lo tanto, más sana y más abundante. Pero desde que los azogues han comenzado a bajar... no sé por qué causa (aquí bajó la voz y tosió) el salario, como es natural, sufrió igualmente una baja considerable. Han llegado al mínimum. Con lo que hoy ganan los mineros no se mueren materialmente de hambre en un día o en un mes; pero al cabo de cuatro o cinco años, sí.

171 La mayor parte de los que aquí sucumben son víctimas, en realidad, del hambre. Bien alimentados podrían resistir el hidrargirismo. Además, como los salarios son tan insuficientes, se ven precisados a dedicar a sus hijos, cuando a penas tienen ocho o diez años, a estos trabajos peligrosos (porque todos lo son cuando se anda sobre mercurio). Los niños, por su menor resistencia orgánica, son los que primero se intoxican. Perecen muchos, y los que consiguen salvar, a los veinte años son viejos. Organización e conflictividade social no medio urbano A influencia da I Internacional de 1864 únese en España ó activismo revolucionario do Sexenio, favorecendo un intenso movemento obreiro que se traduce na multiplicación de asociacións, para conseguir, a través de reivindicacións laborais, melloras sustanciais do seu nivel de vida. O movemento internacional será máis forte nas zonas con estructura industrial consolidada, coma o caso de Cataluña e o País Basco, onde se desenvolven tanto as ideoloxías anarquistas coma as socialistas. Doc. 4/27 La Ilustración Española y Americana recolle escenas das loitas obreiras e da súa represión GRABADO DE LA ILUSTRACIÓN ESPAÑOLA Y AMERICANA DE MATERIAIS, P. 133 Doc. 3/59 Conflictividade laboral na cidade de Vigo na década de 1890 Años Salario Red. horario Asociación Varias y desconocidas Duración Total 1890 4 2 Días 4 1891 1892 1893 1894 1 2 Días 1 1895 1 3 Horas 4 1896 3 3 11 Días 6 1897 1 3 1 10 Días 5 1898 1899 2 1 1 6 20 Días 10 Estas tendencias serán as que apoien os movementos de protesta, pretendendo a segunda o acceso ó poder político, mentres os anarquistas aspiran, sen máis, a destruilo. A mellor organizada das dúas agrupacións será a socialista que, en 1888, crea o seu brazo sindical: a Unión General de Trabajadores (UGT).

172 Índice xeral de prezos ó consumo entre 1874 e 1930 (1913 = 100) 250 200 150 100 50 0 1874 1879 1884 1889 1894 1899 1904 1909 1914 1919 1924 1929 Como contrapunto do espírito socialista e anarquista, desde os anos sesenta certas forzas sociais procuran utilizar a relixión como escudo contra a revolución. Estes grupos veranse reforzados ideolóxicamente pola publicación da encíclica Rerum novarum en 1891, que supón un claro intento de deseñar un programa social católico. Doc.4 4/29 1A finalidade dos sindicatos católicos, 1895 1.- El Fin principal de los Círculos Obreros católicos es el remediar la apostasía de las masas, del individuo y de las naciones, ya que el origen principal del socialismo y anarquismo es la apostasía de la religión católica del individuo y de las naciones, es el haber sustituido a la doctrina infalible de Jesucristo la falible razón del hombre. Pues bien, la nota característica de los Círculos es la Religión Católica; su fin principal es el religioso, que consiste en conservar, arraigar y propagar las creencias religiosas, católicas, apostólicas y romanas. 2.- El segundo fin es la agrupación gremial, como remedio contra el individualismo [...] Es preciso demostrar a patronos y obreros que solamente en la asociación y o en la agremiación de los mismos se halla la sólida solución en la contienda actual entre obreros y patronos. Para aumentar el salario de los obreros se instituyen los gremios y los jurados mixtos para que determinen las tarifas de los jornales. Para aliviar al pobre obrero en sus enfermedades y demás penalidades se instituyen en las corporaciones gremiales: 1º el socorro mutuo bajo la base de la mutualidad; 2º seguros contra los accidentes, o sea, caja de inválidos. 3º Cajas de retiro para los ancianos. Creemos que el Estado deberá también contribuir en algo para dichas cajas. Mediante las escuelas de adultos y del Patronato y las bibliotecas consigue el Círculo Católico hacer más instruidos a los jóvenes aprendices y más hábiles en sus respectivos oficios a los obreros.