Συνεπώς οι ανάγκες των φυτών σε άζωτο καλύπτονται με επιφανειακή λίπανση, η οποία λαμβάνει χώρα καθ όλη τη διάρκεια της καλλιέργειας με το νερό άρδευσης υπό μορφή διαλυμάτων (αναφέρονται λεπτομέρειες στη συνέχεια στο ειδικό προς τούτο κεφάλαιο). Αν χρειαστεί να προστεθεί άζωτο κατά τη βασική λίπανση, τότε οι ποσότητες που θα ενσωματωθούν πρέπει να καλύπτουν τις ανάγκες των φυτών τις πρώτες μετά τη μεταφύτευση εβδομάδες. Αναφορικά με την επιλογή της μορφής του αζωτούχου λιπάσματος πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι σε αμμώδη εδάφη ή σε συνθήκες χαμηλής θερμοκρασίας εδάφους η αναλογία αμμωνιακού (ΝΗ + 4 ) προς νιτρικό (ΝΟ - 3 ) άζωτο πρέπει να είναι 1:1. Υψηλότερες ποσότητες αμμωνιακής μορφής αζώτου επηρεάζουν δυσμενώς την ανάπτυξη των ριζών (Ganmore-Neumann and Kafkafi, 1980a και 1980b). Σε συνθήκες όμως θερμού εδάφους η χορήγηση αμμωνιακού αζώτου ή ουρίας είναι περισσότερο αποτελεσματική. Σε ουδέτερα ή αλκαλικά εδάφη είναι προτιμότερη η χρήση θειϊκής αμμωνίας, υγρής αμμωνίας ή ουρίας κατά τη βασική λίπανση. Σε όξινα εδάφη συνιστάται η χρήση ασβεστούχου νιτρικής αμμωνίας στη βασική λίπανση. Υψηλές ποσότητες αμμωνιακού αζώτου ως βασική λίπανση, θεωρούνται ως η αιτία εμφάνισης της ξηράς σήψης της κορυφής (blossom-end-rot) στους καρπούς τομάτας (Pill et al., 1978). Στα μέτριας σύστασης ή βαριά εδάφη η προσθήκη αζώτου στη βασική λίπανση δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 15 κιλά καθαρού Ν στο στρέμμα, διαφορετικά η αλατότητα στα επιφανειακά στρώματα ανυψούται σε επίπεδα δυσμενή για την ανάπτυξη των φυτών. Εάν η επιφανειακή λίπανση δε διενεργείται με το νερό της άρδευσης αλλά με διασπορά, τότε η εφαρμογή της γίνεται μετά την καρπόδεση της πρώτης ταξιανθίας. Προσθήκη υψηλών δόσεων αζώτου, κατά τη βασική ή την επιφανειακή λίπανση, προκαλούν βλαστομανία στα φυτά τομάτας, γεγονός που προκαλεί πτώση των ανθέων και συνεπώς μειωμένη παραγωγή καρπών. 49

Οι ποσότητες αζώτου που μπορούν να ενσωματωθούν στο έδαφος με τη βασική λίπανση προκύπτουν από τα αποτελέσματα των αναλύσεων του εδάφους και παρουσιάζονται στον Πίνακα 10. Πίνακας 10. Συνιστώμενες ποσότητες αζώτου κατά τη βασική λίπανση (Ολύμπιος, 1994) Περιεκτικότητα εδάφους Προσθήκη νιτρικής αμμωνίας - σε ΝΟ 3 (mg/l) gr/m 2 kg/στρέμμα κάτω από 20 36 360 από 20-35 18 180 πάνω από 35 0 0 iii. Φωσφόρος Τα φωσφορικά ιόντα δημιουργούν στο έδαφος σύμπλοκα αργίλιου και σιδήρου τα οποία είναι δυσδιάλυτα στο νερό και ως εκ τούτου αποπλένονται δύσκολα από το έδαφος, έστω και αν οι ποσότητες του αρδευτικού νερού υπερβαίνουν εκείνες που προκαλούν κορεσμό. Συνεπώς όλες οι απαιτούμενες από την καλλιέργεια ποσότητες φωσφορικών λιπασμάτων μπορούν να ενσωματωθούν διά μιας με τη βασική λίπανση. Αυτό βεβαίως συμβαίνει στις περιπτώσεις που η ανάλυση του εδάφους δείξει ότι υπάρχει έλλειψη διαθέσιμου φωσφόρου, διαφορετικά δεν υπάρχει λόγος προσθήκης φωσφορούχων λιπασμάτων. Στις περιπτώσεις όμως χαμηλών θερμοκρασιών του εδάφους - και αυτό είναι ο κανόνας στο πλείστο των περιπτώσεων των θερμοκηπιακών καλλιεργειών όπου γίνεται μόνο αντιπαγετική προστασία των φυτών - ο ρυθμός απορρόφησης των φωσφορικών ιόντων από τα φυτά είναι πολύ χαμηλός και συνεπώς μόνο σχετικά υψηλές συγκεντρώσεις φωσφόρου στο άμεσο 50

περιβάλλον των ριζών μπορούν να ικανοποιήσουν σε ένα βαθμό τις απαιτήσεις των φυτών. Συνεπώς η χρήση πυκνού διαλύματος 8:24:0 (Ν:Ρ:Κ), σε αναλογία 10 cm 3 ανά τρέχον μέτρο της γραμμής φύτευσης, δίνει λύση στο πρόβλημα. Εφόσον χρειαστεί η προσθήκη φωσφορούχου λιπάσματος με τη βασική λίπανση, τότε το 40-50% της ποσότητας αυτού ενσωματώνεται με τη βαθιά άροση σε βάθος 15-20 cm και το υπόλοιπο με το φρεζάρισμα σε βάθος μέχρι 10 cm. Συνήθως αποφεύγεται η υδρολίπανση με φωσφορούχα λιπάσματα, ιδιαίτερα όταν το σύστημα άρδευσης συνίσταται από ελαστικούς σωλήνες με σταλακτήρες, επειδή προκαλούν φράξιμο των οπών. Εάν όμως είναι απαραίτητη η υδρολίπανση κατά τη διάρκεια της καλλιέργειας, τότε ως λίπασμα χρησιμοποιείται η υδατοδιαλυτή μορφή του όξινου φωσφορικού διαμμωνίου [(ΝΗ 4 ) 2 ΗΡΟ 4 ]. Η μορφή αυτή του φωσφόρου διαχέεται ευκολότερα στο εδαφικό διάλυμα απ ό,τι το απλό ή τριπλό φωσφορικό και είναι συνεπώς περισσότερο διαθέσιμη στα φυτά. iv. Κάλιο και Μαγνήσιο Ενσωμάτωση, σε βάθος 10-20 cm, ποσότητας 50-100 kg θειϊκού καλίου ανά στρέμμα θεωρείται μία ικανοποιητική βασική λίπανση, επειδή εφοδιάζει επαρκώς το πλείστο των εδαφών που προορίζονται για καλλιέργεια τομάτας στο θερμοκήπιο. Στα αμμώδη όμως εδάφη, για τα οποία η ανάλυση του εδάφους δείχνει χαμηλή περιεκτικότητα καλίου, είναι ανάγκη να ενσωματωθούν με τη βασική λίπανση περισσότερα από 100 kg θειϊκού καλίου στο στρέμμα. Αυτές οι ποσότητες δεν μπορούν να καλύψουν όλες τις απαιτήσεις των φυτών τομάτας για το σύνολο της καλλιεργητικής περιόδου. Το υπόλοιπο κάλιο χορηγείται στα φυτά με υδρολιπάνσεις, στη διάρκεια της ανάπτυξης και της καρποφορίας, με μορφή νιτρικού καλίου. Πολύ υψηλές ποσότητες καλίου στη βασική λίπανση ή κατά τη διάρκεια της καλλιέργειας είναι πιθανό να μειώσουν τη συνολική παραγωγή και να οδηγήσουν στο σχηματισμό μικρού μεγέθους καρπών (Sagiv et al., 1973, 1978), ταυτόχρονα όμως μειώνουν τη 51

συχνότητα εκδήλωσης της φυσιολογικής ανωμαλίας του σχηματισμού λευκών ιστών στους καρπούς (Hayslip, 1979). Υψηλές συγκεντρώσεις καλίου στο έδαφος δρουν ανταγωνιστικά στην απορρόφηση από τα φυτά του μαγνησίου. Για να αποφευχθεί η εκδήλωση τροφοπενίας μαγνησίου η σχέση K:Mg πρέπει να διατηρείται στην αναλογία 2:1. Συνεπώς υψηλές δόσεις καλίου πρέπει να συνοδεύονται από ανάλογα υψηλές δόσεις μαγνησίου, όμως οι ολικές ποσότητες πρέπει να υπολογίζονται έτσι ώστε η ηλεκτρική αγωγιμότητα στα συνήθη εδάφη να μην υπερβαίνει τα 2,8 millimhos ή τα 2,7 millimhos στα αμμώδη εδάφη. Εκδήλωση τροφοπενίας μαγνησίου μπορεί να προκληθεί όχι μόνο από την παρουσία υψηλών συγκεντρώσεων καλίου αλλά και αζώτου στο έδαφος (Adatia and Winsor, 1971). Επίσης υψηλές δόσεις αζωτούχου λίπανσης έχουν ως αποτέλεσμα τη μειωμένη συγκέντρωση καλίου στα φύλλα, και το φαινόμενο επιδεινώνεται όταν οι συγκεντρώσεις καλίου στο έδαφος είναι από μέτρια επίπεδα και κάτω (Adams, 1994). Η αλληλεπίδραση των στοιχείων καλίου και μαγνησίου επί της παραγωγής παρουσιάζεται στον Πίνακα 11. Πίνακας 11. Αλληλεπίδραση καλίου και μαγνησίου επί της παραγωγής καρπών τομάτας, σε kg ανά φυτό Eπίπεδα Επίπεδο χορηγηθέντος Διαφορά Mg1 - Mg0 χορηγηθέντος μαγνησίου (g/m 2 ) καλίου (g/m 2 ) Μηδέν 203 Απόλυτη Ποσοστιαία (Mg 0) (Mg 1) σε kg % 89 3,66 4,04 0,38 9,3 178 3,88 4,99 1,11 22,3 357 3,07 4,67 1,60 34,4 Πηγή: Winsor & Adams, 1968. Ann. Rep. Glasshouse Res. Inst. 1967. v. Ασβέστιο Στις περισσότερες των περιπτώσεων δε χρειάζεται να προστεθεί ασβέστιο στα θερμοκήπια γιατί τα ελληνικά εδάφη είναι επαρκώς εφοδιασμένα. Στα ελαφρώς όξινα 52

εδάφη μπορεί να προστεθεί, για συντήρηση του επιπέδου του Ca, ασβεστούχος νιτρική αμμωνία. Σε περίπτωση χαμηλών συγκεντρώσεων ασβεστίου στο έδαφος παρατηρείται μειωμένη ανάπτυξη των φυτών τομάτας, μικρότερος αριθμός φύλλων και έξαρση της ξηράς σήψης της κορυφής των καρπών. Σε συνθήκες όξινων εδαφών (ph < 5,6) απαιτείται η ενσωμάτωση στο έδαφος, και σε βάθος μέχρι 30 cm, 100-300 kg ασβεστόπετρας στο στρέμμα, προκειμένου να διορθωθεί η χημική του αντίδραση (έγινε αναφορά προηγουμένως στη σελίδα 37). iv. Ιχνοστοιχεία Στη συνήθη καλλιεργητική πρακτική δε συνηθίζεται η ενσωμάτωση στο έδαφος ιχνοστοιχείων με τη βασική λίπανση, ιδιαίτερα όταν δεν έχουν παρουσιαστεί συμπτώματα τροφοπενιών στις προηγούμενες καλλιέργειες. Αλλά και στην περίπτωση που αναμένεται εκδήλωση τροφοπενίας, είναι προτιμότερη η εφαρμογή του συγκεκριμένου ιχνοστοιχείου με λίπανση στο φύλλωμα, παρά εφαρμογή στο έδαφος η οποία στις περισσότερες φορές είναι αναποτελεσματική, λόγω των συμπλόκων που δημιουργούν τα ιχνοστοιχεία με τα κολλοειδή της αργίλου ή μπορεί να προκαλέσει τοξικότητες στα φυτά από περίσσεια στοιχείων. Εάν, για διάφορους λόγους, κριθεί απαραίτητη η εφαρμογή στο έδαφος, τότε επιλέγεται η υδατοδιαλυτή μορφή του ιχνοστοιχείου, όπως π.χ. η χηλική ένωσή του. ε. Προγραμματισμός καλλιέργειας (εποχή φύτευσης) Στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες η τομάτα μπορεί να φυτευτεί οποιαδήποτε χρονική περίοδο. Οι παράγοντες όμως που καθορίζουν δραστικά τον προγραμματισμό της καλλιέργειας σε μία δεδομένη περιοχή είναι το κόστος παραγωγής και η διακύμανση στο χρόνο των τιμών του προϊόντος στην αγορά. Σε ό,τι αφορά το 53

κόστος παραγωγής ο συντελεστής θέρμανση του θερμοκηπίου είναι ο πιο σημαντικός. Σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση των τιμών του προϊόντος στην αγορά, αυτή είναι συνέπεια της συμπεριφοράς των καταναλωτών σε σχέση με την προτίμησή τους προς τους καρπούς τομάτας στις διάφορες εποχές του χρόνου. Δεδομένου ότι στην Ελλάδα οι υψηλότερες τιμές της τομάτας παρατηρούνται το Δεκέμβριο - Ιανουάριο (εορτές Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς) και κυρίως τον Απρίλιο - Μάϊο (εορτή του Πάσχα), οι καλλιεργητές φροντίζουν να φέρουν το προϊόν τους στην αγορά αυτές τις περιόδους. Έτσι ουσιαστικά υπάρχουν δύο περίοδοι φύτευσης της τομάτας στα θερμοκήπια, χωρίς βεβαίως να αποκλείονται φυτεύσεις και σε άλλες χρονικές περιόδους, ως εξαίρεση του κανόνα. 1. Φθινοπωρινή καλλιέργεια Μεταφύτευση στο θερμοκήπιο: μέσα Σεπτεμβρίου - μέσα Νοεμβρίου. Συγκομιδή: από μέσα Δεκεμβρίου - μέσα Φεβρουαρίου έως τέλος Ιουνίου. Διάρκεια συγκομιδής: 4,5-6,5 μήνες. 2. Πρώϊμη καλλιέργεια άνοιξης Μεταφύτευση στο θερμοκήπιο: μέσα Ιανουαρίου - μέσα Φεβρουαρίου. Συγκομιδή: από τέλη Μαρτίου - αρχές Απριλίου μέχρι τέλος Ιουνίου. Διάρκεια συγκομιδής: 3-3,5 μήνες. Το πρώτο πρόγραμμα καλλιέργειας απασχολεί το θερμοκήπιο σχεδόν 9 μήνες μόνο με τομάτα και προσαρμόζεται στις περιοχές με τους πλέον ήπιους χειμώνες ή σε παραγωγούς που είναι αποφασισμένοι να ξοδεύουν αρκετά χρήματα για θέρμανση κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Το δεύτερο πρόγραμμα ακολουθείται από παραγωγούς της Πελοποννήσου και άλλων περιοχών της ηπειρωτικής Ελλάδας. Με αυτό παρέχεται στα φυτά κυρίως αντιπαγετική προστασία ή ελάχιστη θέρμανση που να εξασφαλίζει τα κατώτερα 54

επίπεδα θερμοκρασίας για την επίτευξη μικρών μόνο ρυθμών ανάπτυξης των φυτών. Έτσι δεν παρέχονται συνθήκες θερμοκρασίας που να ευνοούν την ανάπτυξη του γυρεοσωλήνα και τη φυσική γονιμοποίηση των ανθέων τις ψυχρές ημέρες. Όταν εφαρμόζεται το δεύτερο πρόγραμμα, υπάρχει η δυνατότητα στο ίδιο θερμοκήπιο να προηγηθεί της τομάτας μία άλλη καλλιέργεια, όπως π.χ. αγγούρι, καρπούζι, πεπόνι, κολοκύθι, μαρούλι κ.λπ., η οποία συμβάλλει στην ενίσχυση του ετήσιου εισοδήματος του παραγωγού. Ο μικρός χρόνος παραμονής της καλλιέργειας τομάτας στο θερμοκήπιο κατά το δεύτερο πρόγραμμα και η μη εξασφάλιση κανονικών επιπέδων θερμότητας στα θερμοκήπια και των δύο προγραμμάτων, είναι οι κύριοι παράγοντες που συντελούν στη μικρή στρεμματική απόδοση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών τομάτας στη χώρα μας, συγκριτικά με τις αποδόσεις σε άλλες προηγμένες χώρες. Για τις μειωμένες αποδόσεις δεν πρέπει να παραβλεφθεί και η διαφορά ποιότητας στις θερμοκηπιακές κατασκευές στην Ελλάδα και τις άλλες χώρες. ζ. Συστήματα φύτευσης - διάταξη και αποστάσεις φυτών Η διάταξη των φυτών και οι αποστάσεις φύτευσής των στο θερμοκήπιο εξαρτώνται από: - την εποχή φύτευσης, - την κατασκευή (πλάτος αψίδων) και τον προσανατολισμό των θερμοκηπίων, - το γονότυπο της τομάτας, - το σύστημα άρδευσης, - τις συνήθειες του καλλιεργητή, - τη γονιμότητα του εδάφους. 55

Αναφορικά με την εποχή φύτευσης, συνιστώνται μεγαλύτερες αποστάσεις στις φθινοπωρινές φυτεύσεις, επειδή οι συνθήκες φωτισμού και σχετικής υγρασίας στον επερχόμενο χειμώνα είναι δυσμενείς από μόνες τους και γίνονται ακόμη χειρότερες όταν η φύτευση είναι πυκνή. Επιπλέον, επειδή η καλλιεργητική περίοδος αυτού του προγράμματος είναι μακρά, τα φυτά αποκτούν μεγάλο μέγεθος από νωρίς την άνοιξη και ως εκ τούτου καταλαμβάνουν περισσότερο χώρο. Αντίθετα τα φυτά της πρώϊμης ανοιξιάτικης καλλιέργειας αναπτύσσονται παράλληλα με τη σταδιακή βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών και έτσι επιτρέπονται μικρότερες αποστάσεις φύτευσης. Ο προσανατολισμός του θερμοκηπίου καθορίζει τον προσανατολισμό και την απόσταση των γραμμών, ενώ η κατασκευή των θερμοκηπίων (απόσταση μεταξύ των πασσάλων) καθορίζει τον αριθμό και την απόσταση των γραμμών. Ο γονότυπος (ποικιλία ή υβρίδιο) της τομάτας χαρακτηρίζει τον τύπο βλάστησης και το μέγεθος των φύλλων και συνεπώς καθορίζει και το χώρο που απαιτεί το φυτό για μία κανονική ανάπτυξη. Συνήθως οι μικρόκαρποι γονότυποι έχουν μικρότερη ανάπτυξη απ ό,τι οι μεγαλόκαρποι γονότυποι, και μπορούν να φυτευτούν σε μικρότερες αποστάσεις. Στη χώρα μας προτιμούνται οι μεγαλόκαρπες ποικιλίες ή υβρίδια και συνεπώς οι αποστάσεις φύτευσης είναι μεγαλύτερες σε σύγκριση με εκείνες που εφαρμόζονται σ άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι αυτοκλάδευτες (περιορισμένης ανάπτυξης) ποικιλίες έχουν μικρότερη βλάστηση και κατά συνέπεια φυτεύονται πιο πυκνά απ ότι οι απεριόριστης ανάπτυξης ποικιλίες. Το σύστημα άρδευσης παίζει σπουδαίο ρόλο στον καθορισμό των αποστάσεων φύτευσης. Για παράδειγμα, αν χρησιμοποιούνται σωλήνες με σταλακτήρες, οι θέσεις φύτευσης επί των γραμμών καθορίζονται από τις αποστάσεις μεταξύ των σταλακτήρων, ενώ μεγαλύτερη επιλογή παρέχει το σύστημα των σωλήνων τύπου spaghetti ή το σύστημα καταιονισμού. Τέλος το σύστημα άρδευσης με αυλάκια επιβάλλει μικρότερη πυκνότητα φυτών ανά μονάδα επιφάνειας. 56

Οι συνήθειες του καλλιεργητή, σε συνάρτηση με την εφαρμογή όλων των καλλιεργητικών φροντίδων, δημιουργούν παράδοση στον τρόπο της διάταξης των φυτών στο χώρο του θερμοκηπίου και κάθε αλλαγή σ αυτή απαιτεί απόδειξη της βελτίωσης και δεν αρκεί η απλή σύσταση. Άλλωστε δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία μεταξύ των παραγωγών, αλλά και των επιστημόνων, αναφορικά με τις άριστες αποστάσεις φύτευσης, και όλα τα προτεινόμενα σχήματα προσεγγίζουν το καλύτερο δυνατό. Η γονιμότητα του εδάφους επηρεάζει την όλη ανάπτυξη των φυτών και συνεπώς και τις αποστάσεις φύτευσης των φυτών τομάτας. Βαθιά και γόνιμα εδάφη συμβάλλουν στην απόκτηση ζωηρών φυτών και ως εκ τούτου συνιστώνται μεγαλύτερες αποστάσεις φύτευσης σ αυτά. Αντίθετα, σε φτωχά και αμμώδη εδάφη η ανάπτυξη των φυτών είναι μικρότερη και επιβάλλεται η πυκνότερη φύτευση. Γενικώς η πυκνότητα των φυτών επηρεάζει τόσο την ποσότητα όσο και την ποιότητα των παραγομένων καρπών τομάτας και συνεπώς ο παραγωγός πρέπει αυτό να το λαμβάνει σοβαρά υπόψη του. Για τη διασφάλιση καλής κυκλοφορίας του αέρα στο θερμοκήπιο και ικανοποιητικής διάχυσης του ηλιακού φωτός στα κατώτερα φύλλα, η απόσταση μεταξύ των απλών γραμμών δεν πρέπει να είναι μικρότερη από 80 εκ. (Wittwer & Honma, 1979). Πυκνή φύτευση, άρα και πυκνό φύλλωμα συμβάλλουν στην αύξηση της σχετικής υγρασίας στο θερμοκήπιο, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο εξάπλωσης των ασθενειών και δυσκολεύουν τους ψεκασμούς των φυτοφαρμάκων. Συμπερασματικά μπορεί να ειπωθεί ότι ο άριστος πληθυσμός για μεν τις φθινοπωρινές και χειμερινές φυτεύσεις είναι τα 2125-2250 φυτά στο στρέμμα, για δε τις ανοιξιάτικες τα 2300-3000 φυτά στο στρέμμα. Γενικά, πληθυσμός 2500 φυτών στο στρέμμα, σε αποστάσεις φύτευσης 100 x 40 εκ., δίνει πολύ καλές αποδόσεις παραγωγής, δεδομένου δε ότι η απόσταση μεταξύ των σταλακτήρων στον πλαστικό 57

σωλήνα άρδευσης είναι 40 εκ., το γεγονός αυτό βοηθάει στην υιοθέτηση των ανωτέρω αποστάσεων φύτευσης. Τα συνηθέστερα συστήματα φύτευσης της τομάτας στο θερμοκήπιο είναι δύο, δηλαδή των απλών και των διπλών γραμμών. Κατά το σύστημα των απλών γραμμών (Σχ. 9), η μεταξύ τους απόσταση είναι σταθερή εντός των ορίων των 80-100 εκ., ενώ η απόσταση των φυτών επί της γραμμής κυμαίνεται από 35 έως 50 εκ. Έτσι κατά τις φθινοπωρινές και χειμερινές φυτεύσεις, όπου ο πληθυσμός των φυτών είναι 2000-2500 το στρέμμα, οι αποστάσεις διαμορφώνονται στα 80 εκ. μεταξύ των γραμμών και 50-60 εκ. επί των γραμμών ή 100 εκ. μεταξύ των γραμμών και 40-50 εκ. επί των γραμμών. Στις ανοιξιάτικες φυτεύσεις, όπου ο πληθυσμός των φυτών ανέρχεται σε 3000-3500 στο στρέμμα, οι αποστάσεις διαμορφώνονται στα 80 εκ. μεταξύ των γραμμών και 36-40 εκ. επί των γραμμών. Στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες στα υαλόφραχτα θερμοκήπια υψηλής τεχνολογίας η απόσταση μεταξύ των γραμμών είναι σταθερή στα 80 εκ. και ανάλογα με την εποχή φύτευσης η απόσταση των φυτών επί της γραμμής είναι για τις μεν φθινοπωρινές φυτεύσεις 65 εκ. για δε τις εαρινές και καλοκαιρινές φυτεύσεις 55-60 εκ. (Αnonymos, 1984). 58

Σχήμα 9. Διάγραμμα φύτευσης κατά το σύστημα των απλών γραμμών (ίσες αποστάσεις μεταξύ όλων των γραμμών). Κατά το σύστημα των διπλών γραμμών (Σχ. 10), η διάταξη των γραμμών στο θερμοκήπιο είναι κατά ζεύγη, έτσι που τελικά προκύπτουν διαδοχικά στενές και πλατειές λωρίδες ελεύθερου χώρου. Οι πλατειές λωρίδες αποτελούν τους διαδρόμους, όπου κινείται και εργάζεται το προσωπικό, ενώ οι στενές λωρίδες αποτελούν τις δίδυμες (διπλές) γραμμές φύτευσης των φυτών. Το πλάτος των στενών λωρίδων (διπλές γραμμές φύτευσης) είναι 50-70 εκ. ενώ το πλάτος των πλατειών λωρίδων (διάδρομοι) είναι 100 εκ. Έτσι η απόσταση μεταξύ των κέντρων των διπλών γραμμών είναι 150-170 εκ. και λαμβάνεται υπόψη για τον καθορισμό των γραμμών άρδευσης με πλαστικούς σωλήνες. Το σύστημα των διπλών γραμμών, σε σύγκριση με εκείνο των απλών γραμμών, παρουσιάζει τα παρακάτω πλεονεκτήματα: i) ο αριθμός των φυτών στο στρέμμα αυξάνει μέχρι 30% (εάν τηρηθούν οι ανωτέρω αναφερόμενες αποστάσεις), ii) ο χώρος μέσα στις διπλές γραμμές φύτευσης παραμένει ασυμπίεστος και συνεπώς ευνοείται η ανάπτυξη καλού ριζικού συστήματος, επειδή οι καλλιεργητικές φροντίδες από εργάτες και μηχανήματα παρέχονται στα φυτά από τους πλατείς διαδρόμους και iii) μπορεί να συμπιεστεί το κόστος των αρδεύσεων, επειδή με ένα μόνο σωλήνα άρδευσης, που τοποθετείται στο κέντρο της διπλής γραμμής, σε συνδυασμό με τα ειδικά σωληνάρια διανομής του νερού τύπου μακαρόνι, είναι δυνατό να ποτιστούν όλα τα φυτά των δύο γραμμών. Αντιθέτως στο σύστημα των απλών γραμμών σε κάθε γραμμή τοποθετείται και ένας σωλήνας άρδευσης. 59

Σχήμα 10. Διάγραμμα κατά το σύστημα των διπλών γραμμών μεταξύ των ευρύτερων διαδρόμων. Οι ανωτέρω αναφερόμενες αποστάσεις και πληθυσμοί φύτευσης αφορούν ψηλά θερμοκήπια μονόρρικτα ή πολύρρικτα, πλαστικά ή γυάλινα. Σε περιπτώσεις χαμηλών θερμοκηπίων, τύπου Πρέβεζας ή Σκάλας Λακωνίας, οι αποστάσεις φύτευσης διαφοροποιούνται κατά τρόπο που να εξυπηρετούν τις συγκεκριμένες κατασκευές. Επειδή εφαρμόζονται σ αυτά συνήθως ανοιξιάτικες φυτεύσεις, η απόσταση μεταξύ των γραμμών είναι περίπου 80 εκ. και επί των γραμμών 30-35 εκ. και συνήθως αφήνεται ένας φαρδύς διάδρομος στο κέντρο του θερμοκηπίου για να διευκολύνεται η κίνηση του προσωπικού. Η επίδραση των αποστάσεων φύτευσης, και συνεπώς της πυκνότητας φύτευσης, στην πρωϊμιση και την ολική παραγωγή τομάτας σε υαλόφρακτο θερμοκήπιο φαίνεται στους Πίνακες 12 και 13. Πίνακας 12. Συνολική παραγωγή (κιλά/στρέμμα) από διάφορες πυκνότητες φυτών τομάτας σε πρώϊμη ανοιξιάτικη καλλιέργεια, (φύτευση Ιανουάριο), όπου η συγκομιδή άρχισε στις 23 Μαρτίου (κατά Veenman, 1978). Παραγωγή Αριθμός φυτών στο στρέμμα 60

(kg/στρέμμα) μέχρι την: 1460 1670 1870 2080 2290 31 Μαρτίου 620 690 720 680 820 28 Απριλίου 4.460 2.560 2.590 2.670 2.780 26 Μαϊου 8.910 8.840 9.130 9.370 8.900 23 Ιουνίου 12.410 12.750 12.990 13.440 12.610 26 Ιουλίου 16.020 16.620 16.720 17.540 16.530 Πίνακας 13. Συνολική παραγωγή (κιλά στο στρέμμα) από διάφορες πυκνότητες φυτών τομάτας σε φθινοπωρινή καλλιέργεια (φύτευση τέλη Ιουλίου), όπου η συγκομιδή άρχισε στις 25 Σεπτεμβρίου (κατά Αnker et al., 1980) Παραγωγή Αριθμός φυτών στο στρέμμα (kg/στρέμμα) μέχρι την: 1500 2000 2500 3000 4000 5500 2 Οκτωβρίου 1.160 1.420 1.520 1.500 1.620 1.580 30 Οκτωβρίου 2.820 3.470 3.830 3.700 4.410 4.890 20 Οκτωβρίου 4.410 5.240 5.920 5.600 6.770 7.190 Από την παράθεση των στοιχείων των πινάκων 12 και 13 γίνεται φανερό ότι για τις καλοκαιρινές φυτεύσεις, όπου η συγκομιδή διενεργείται από Σεπτέμβριο μέχρι Νοέμβριο - Δεκέμβριο, πυκνές φυτεύσεις (>2500 φυτά στο στρέμμα) ευνοούν τόσο την πρωϊμιση όσο και την ολική παραγωγή τομάτας. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι στα γυάλινα και σύγχρονα θερμοκήπια οι συνθήκες ανάπτυξης των φυτών, της ανθοφορίας και της καρπόδεσης είναι ευνοϊκές στην περίοδο από Αύγουστο μέχρι Νοέμβριο. Αντίθετα στις χειμερινές φυτεύσεις, όπου η συγκομιδή διενεργείται από Μάρτιο και μετά, οι συνθήκες θερμοκρασίας και φωτισμού τους μήνες Ιανουάριο, Φεβρουάριο και Μάρτιο δεν ευνοούν ούτε την ανάπτυξη των φυτών, ούτε 61

περισσότερο την ανθοφορία και την καρπόδεση. Έτσι, στις καλλιέργειες αυτές, ούτε η πρωϊμιση ούτε η συνολική παραγωγή επηρεάζεται κατά ιδιαίτερα σημαντικό τρόπο. 6. Μεταφύτευση στο θερμοκήπιο Η μεταφύτευση διαλαμβάνεται θεμάτων που σχετίζονται με το στάδιο ανάπτυξης και την κατάσταση των φυτών την ημέρα μεταφοράς από το σπορείο στο θερμοκήπιο, τις εργασίες κατά τη φύτευση και τις πρώτες περιποιήσεις των φυτών αμέσως μετά την εγκατάστασή τους στην οριστική θέση. α. Κατάσταση και στάδιο ανάπτυξης των φυτών την ημέρα της μεταφύτευσης Τα φυτά την ημέρα της μεταφύτευσης πρέπει να είναι απαλλαγμένα ασθενειών και εχθρών, καλά αναπτυγμένα και με πλούσιο ριζικό σύστημα. Το μέγεθος των φυτών εξαρτάται από τις επιμέρους διευκολύνσεις και τους στόχους της εκμετάλλευσης. Για παράδειγμα, αν το θερμοκήπιο δε θερμαίνεται και παρέχει μόνο αντιπαγετική προστασία, τότε λογικό είναι να καθυστερήσει η μεταφύτευση και συνεπώς το μέγεθος των φυτών θα είναι μεγαλύτερο. Ανεξάρτητα από το όλο μέγεθος και την ηλικία, τα φυτά θεωρούνται καλής κατάστασης όταν το πλάτος του φυλλώματος είναι ίσο ή μεγαλύτερο του ύψους τους. Η αρχή αυτή (όπως προαναφέρθηκε) πρέπει να διατηρείται καθ όλη την εξέλιξη του φυτού στο θερμοσπορείο. Σκληραγώγηση των φυτών στο θερμοσπορείο επιτυγχάνεται μόνο με την αυξομείωση του νερού των ποτισμάτων, και όχι με στέρησή τους από τα θρεπτικά στοιχεία. Η σκληραγώγηση είναι περισσότερο αναγκαία σε μη θερμαινόμενα θερμοκήπια. 62

Η μεταφύτευση διενεργείται όταν τα άνθη της πρώτης ταξιανθίας είναι αρκετά εμφανή αλλά κλειστά, πρόκειται δε να ανοίξουν σε 10 περίπου ημέρες (Wittwer & Honma, 1979 και Morgan & Clarke, 1975). O χρόνος μεταφύτευσης μπορεί να προσδιοριστεί και από τον αριθμό των φύλλων, που σημαίνει ότι τα φυτά είναι έτοιμα για μεταφύτευση όταν αποκτήσουν 6-8 πραγματικά φύλλα, σκούρου πράσινου χρώματος και σε πυκνή διάταξη επί του βλαστού. Σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται καθυστέρηση στη μεταφύτευση των φυτών πέραν των ανωτέρω σταδίων. Ιδιαίτερα δεν πρέπει να επιτραπεί στα φυτά να ανθίσουν στο σπορείο γιατί τότε, χάρη στο μεταφυτευτικό σοκ, το μεγαλύτερο μέρος των ανθέων θα πέσει (ανθόρροια) και έτσι η πρώϊμη παραγωγή καρπών θα είναι μειωμένη, με συνέπεια την οικονομική ζημιά της επιχείρησης. Στην περίπτωση αυτή αρνητική μπορεί να είναι και η επίδραση σε όλη τη μετέπειτα παραγωγική ζωή του φυτού, ιδιαίτερα αν το ριζικό σύστημα είναι μικρό - λόγω του περιορισμένου χώρου στα γλαστράκια, - και η τροφοδοσία των φυτών με θρεπτικά στοιχεία είναι ελλιπής. Στις ελληνικές συνθήκες είναι εντελώς αδικαιολόγητη η καθυστέρηση της μεταφύτευσης στις φθινοπωρινές φυτεύσεις, όπου οι συνθήκες θερμοκρασίας και ηλιοφάνειας είναι ιδιαίτερα ευνοϊκές και επιπλέον τα θερμοκήπια είναι ελεύθερα καλλιεργειών, για δύο τουλάχιστον μήνες, και συνεπώς μπορούν να προετοιμαστούν για τη νέα φύτευση. Η επίδραση της καθυστέρησης μεταφύτευσης των φυτών τομάτας επί της παραγωγής φαίνεται στον Πίνακα 14. Πίνακας 14. Επίδραση του χρόνου μεταφύτευσης στην παραγωγή τομάτας (kg/στρέμμα). Σπορά τη 18η Νοεμβρίου: α) Κανονική μεταφύτευση (στο στάδιο κλειστών αλλά εμφανών ανθέων) στα μέσα Ιανουαρίου. β) Καθυστερημένη μεταφύτευση (μετά 17 ημέρες) με ανοιχτά άνθη (κατά Morgan & Clarke, 1975). 63

Αθροιστική παραγωγή Εποχή μεταφύτευσης (kg/στρέμμα) μέχρι την Κανονική Καθυστερημένη Διαφορά 15η Μαϊου 2.530 2.370 160 1η Ιουνίου 6.850 4.850 2.000 15η Ιουνίου 10.060 7.490 2.570 30η Ιουνίου 12.420 10.000 2.420 17η Ιουλίου 16.240 13.300 2.960 Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου επιβάλλεται η καθυστέρηση της μεταφύτευσης. Για παράδειγμα, στις υδροπονικές καλλιέργειες και ιδιαίτερα σε εκείνες που έχουν ως υπόστρωμα τον πετροβάμβακα (rockwool), όπου την μεταφύτευση ακολουθεί αμέσως ζωηρή ανάπτυξη των φυτών και άρα κίνδυνος μειωμένης ανθοφορίας και καρπόδεσης, είναι προτιμότερο να γίνεται η μεταφύτευση μετά την άνθηση και της δεύτερης ταξιανθίας, ώστε να είναι εξασφαλισμένη η καρποφορία των δύο πρώτων σταυρών (ταξιανθιών). Στις περιπτώσεις αυτές, αν επιθυμούμε την πρωϊμότερη μεταφύτευση, αυτό μπορεί να γίνει δυνατό με αύξηση της ηλεκτρικής αγωγιμότητας του θρεπτικού διαλύματος, οπότε και επιτυγχάνεται μία κάποια μείωση της ζωηρότητας της βλάστησης (van de Vooren, et al., 1994). β. Φύτευση Για την εγκατάσταση των φυτών τομάτας στο θερμοκήπιο, στις θέσεις φύτευσης ανοίγονται μικροί λάκκοι διαμέτρου 15 εκ. και βάθους 15 εκ. περίπου, όπου τοποθετούνται οι μπάλες χώματος με το ριζικό σύστημα των φυτών, μετά την 64

απομάκρυνσή τους από τα γλαστράκια ή τα σακουλάκια. Για το άνοιγμα των λάκκων χρησιμοποιούνται οδοντωτά ή διχαλωτά σκαλιστήρια, ώστε να μη συμπιέζονται τα τοιχώματα των λάκκων και να διευκολύνεται η διείσδυση των ριζών που θα αναπτυχθούν μελλοντικά, ιδιαίτερα στα βαριά πηλώδη ή αργιλώδη εδάφη. Μετά την τοποθέτηση των φυτών με μπάλα χώματος ή τεχνητού υποστρώματος στο λάκκο, προστίθεται μέρος του ανασυρθέντος εδάφους για την κάλυψη των κενών. Το έδαφος αυτό πιέζεται ελαφρώς, ώστε να έρθει σε επαφή με τη μπάλα. Προκειμένου να διατηρηθεί ανέπαφη η μπάλα χώματος και το ριζικό σύστημα να μην υποστεί ζημιά από πιθανή αποσάθρωση του υποστρώματος, πρέπει να ποτιστούν τα φυτά με άφθονο νερό την προηγούμενη ημέρα ή μερικές ώρες πριν τη μεταφύτευση. Το βάθος φύτευσης είναι το ίδιο ή το πολύ 2 εκατοστά βαθύτερο από τη θέση του φυτού στα γλαστράκια ή τα σακουλάκια. Κατά τη μεταφύτευση το έδαφος του θερμοκηπίου πρέπει να βρίσκεται στο ρώγο του. Οι τρόποι φύτευσης των φυτών τομάτας στο θερμοκήπιο είναι: i. επί επιπέδου εδάφους, ii. επί αναχώματος ύψους 10-15 εκ., το οποίο γίνεται είτε ως απλό σαμάρι κατά μήκος της γραμμής φύτευσης, είτε ως τραπέζι που καλύπτει τη μεταξύ των διπλών γραμμών λωρίδα εδάφους, iii. εντός αυλακιού, βάθους το πολύ 10 εκ., κατά μήκος των γραμμών φύτευσης. Η φύτευση στο ανάχωμα επιλέγεται σε περιπτώσεις βαρειών εδαφών, όπου βοηθάει στη στράγγιση του αρδευτικού νερού, και έχει το πλεονέκτημα της πρωϊμησης της παραγωγής, λόγω της υψηλότερης θερμοκρασίας στη ριζόσφαιρα. Έχει όμως το μειονέκτημα του επιπλέον κόστους για την κατασκευή του. Η φύτευση σε αβαθή αυλάκια έχει το πλεονέκτημα ότι συγκρατεί το νερό και τα λιπάσματα κατά μήκος της γραμμής φύτευσης και ότι το μεταξύ των γραμμών έδαφος παραμένει στεγνό, άρα 65

βοηθάει στην κίνηση των εργατών. Ο τρόπος αυτός ταιριάζει περισσότερο στο σύστημα των απλών γραμμών φύτευσης, με ίσες μεταξύ τους αποστάσεις. γ. Περιποιήσεις των φυτών αμέσως μετά τη μεταφύτευση Αμέσως μετά τη μεταφύτευση και την εγκατάσταση των φυτών στις οριστικές θέσεις γίνεται ελαφρό πότισμα, ώστε να επέλθει συγκόλληση της μπάλας χώματος με το έδαφος του θερμοκηπίου. Μάλιστα, για να διευκολυνθεί η γρήγορη ανάπτυξη νέων ριζών από τα φυτά, συνιστάται το νερό του πρώτου ποτίσματος να περιέχει διαλυμένες υψηλές ποσότητες φωσφόρου και καλίου. Το διάλυμα αυτό καλείται διάλυμα αφύπνισης και προκύπτει αν σε 100 λίτρα νερού διαλυθούν 300 γρ. νιτρικού καλίου (ΚΝΟ 3 ) και 500 γρ. τριπλού υπερφωσφορικού (0-48-0). Από το διάλυμα αυτό προστίθενται 0,5 έως 0,6 λίτρα ανά φυτό (Ολύμπιος, 1994). Αντί των χημικών λιπασμάτων, οι παραγωγοί προσθέτουν στο νερό, που βρίσκεται σε βαρέλια, ποσότητες χωνεμένης κοπριάς ώστε να σχηματιστεί πυκνός χυλός. Από το χυλό αυτό προσθέτουν ανά φυτό 0,5-0,6 λίτρα. Εάν, μετά τη μεταφύτευση, ακολουθήσουν ημέρες με ηλιοφάνεια και υψηλή θερμοκρασία, τότε επιβάλλονται ελαφρά ποτίσματα σε αραιά χρονικά διαστήματα και συμπληρώνονται οι ανάγκες με ψεκασμό των φυτών με καθαρό νερό. Γενικώς, μετά την εγκατάσταση των φυτών αναστέλλονται τα ποτίσματα για μερικές (2-4) εβδομάδες, ανάλογα με την εποχή φύτευσης. Σε περίπτωση βαρειών εδαφών και χειμερινής φύτευσης το χωρίς άρδευση διάστημα μπορεί να φθάσει και τις 6 εβδομάδες. Το ποσοστό της διαθέσιμης υγρασίας του εδάφους, την ανωτέρω περίοδο, πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 10 και 20% σε βάθος 15 εκ., ενώ σε βάθος 30-45 εκ. μεταξύ 30 και 60%. Με την ανωτέρω τακτική επιδιώκεται ο εξαναγκασμός των ριζών να διεισδύσουν βαθιά στο έδαφος. Γενναιόδωρο πότισμα αρχίζει να εφαρμόζεται όταν η εδαφική υγρασία στα πρώτα 30 εκ. τείνει να πέσει σε επίπεδα χαμηλότερα του 20% (Wittwer & Honma, 1979). 66

7. Συνθήκες και καλλιεργητικές φροντίδες στο θερμοκήπιο α. Θερμοκρασία του αέρα Η θερμοκρασία του αέρα, σε συνδυασμό με το φωτισμό, επηρεάζει το ρυθμό της φωτοσύνθεσης και ως εκ τούτου επιδρά επί της ανάπτυξης, του μήκους των μεσογονάτιων διαστημάτων, του πάχους του βλαστού κ.λπ. Ήδη αναφέρθηκε προηγουμένως (σελίδες 24-27) ότι η θερμοκρασία επιδρά στο σχηματισμό των ταξιανθιών, στον αριθμό των ανθέων, στην παραγωγή καρπών από τις πρώτες ταξιανθίες και στο ριζικό σύστημα. Σε επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθεί ο ρόλος της θερμοκρασίας στην παραγωγή και βιωσιμότητα της γύρης, στην ανάπτυξη του γυρεοσωλήνα, στην γονιμοποίηση των ανθέων, στην καρπόδεση και την ανάπτυξη του καρπού και στην ποιότητα των καρπών. Εδώ θα αναφερθούν τα επίπεδα θερμοκρασίας του θερμοκηπίου για την εξασφάλιση μίας ισόρροπης ανάπτυξης των φυτών τομάτας που θα ικανοποιεί ταυτόχρονα και τις ελάχιστες συνθήκες μίας ικανοποιητικής καρπόδεσης. Πρέπει να τονιστεί εμφατικά ότι η παροχή θερμότητας στο θερμοκήπιο είναι από τους κύριους συντελεστές που επηρεάζουν καθοριστικά το κόστος παραγωγής και συνεπώς, πολλές φορές, δεν είναι δυνατή η εξασφάλιση των άριστων επιπέδων θερμοκρασιών για τις βιολογικές διεργασίες του φυτού. Όταν οι τιμές των καυσίμων είναι υψηλές επιβάλλεται η απόκλιση από τα άριστα επίπεδα θερμοκρασίας, προκειμένου να επιβιώσει οικονομικά μία θερμοκηπιακή καλλιέργεια. Στις περιπτώσεις αυτές, το επίπεδο των θερμοκρασιών που θα υιοθετηθεί από τον καλλιεργητή είναι το αποτέλεσμα ανάλυσης των δεδομένων που προκύπτουν από τις τιμές διάθεσης του προϊόντος στην αγορά, το σύστημα της καλλιέργειας, το διατιθέμενο μηχανολογικό εξοπλισμό στο θερμοκήπιο, την τιμή του καυσίμου και την αναμενόμενη παραγωγή. Από τη βιβλιογραφία προκύπτει ότι στα θερμοκήπια η 67

θερμοκρασία τη νύχτα δεν πρέπει να κατέρχεται κάτω από 13,5 C, γιατί τότε μειώνεται σημαντικά η φυσιολογική καρπόδεση και η ανάπτυξη του φυτού, έστω και αν κατά τη διάρκεια της ημέρας η θερμοκρασία είναι υψηλή (μέχρι 27 C). Σε επίπεδα θερμοκρασίας υψηλότερα των 27 C παρατηρείται μείωση στη ζωηρότητα της βλάστησης, στην παραγωγή και την ποιότητα των καρπών. Σε θερμοκρασίες πάνω από 30 C προκαλείται ανθόρροια (Abdalla & Verkerk, 1968). Εκτός από τη θερμοκρασία του εδάφους και η θερμοκρασία του αέρα παίζει ρόλο στην απορρόφηση και αξιοποίηση των θρεπτικών στοιχείων από τα φυτά. Γενικώς, παρατηρείται μείωση της απορρόφησης των στοιχείων αντίστοιχη με την μείωση των θερμοκρασιών κάτω από τα άριστα επίπεδα. Έτσι, σε θερμοκρασία 13 C αύξηση του βάρους των φυτών επισυμβαίνει μόνον όταν οι συγκεντρώσεις αζώτου στο έδαφος είναι πολύ υψηλές, ενώ σε θερμοκρασία αέρα 7 C τα φυτά δεν απορροφούν το άζωτο, όσο υψηλές και αν είναι οι συγκεντρώσεις στο έδαφος (Gardner, et al., 1976). Θερμοκρασία αέρα 21 C τη νύχτα αυξάνει την απορροφητικότητα του ψευδαργύρου (Fawusi & Ormrod, 1975), του ασβεστίου και του νατρίου αλλά μειώνει την απορροφητικότητα του φωσφόρου (Gosselin & Trudel, 1983a και 1983b). Υψηλές θερμοκρασίες τη νύχτα (π.χ. 21 C) συμβάλλουν στην πρωϊμιση των πρώτων καρπών τομάτας, ενώ μειώνουν τη συνολική παραγωγή της καλλιέργειας (Slack & Calvert, 1978). Όπως προαναφέρθηκε, το καθεστώς της θερμοκρασίας στο θερμοκήπιο είναι στενά συνδεδεμένο με την ένταση και τη διάρκεια του φωτισμού, που και αυτά συνδέονται με την εποχή του έτους και τη διάρκεια της ημέρας, και συνεπώς οι συνιστώμενες θερμοκρασίες διαφέρουν ανάλογα με το σύστημα καλλιέργειας σε ένα τόπο (Πίνακας 15). Πίνακας 15. Συνιστώμενα καθεστώτα θερμοκρασίας στα θερμοκήπια της Ελλάδας, ανάλογα με την εποχή (Ολύμπιος, 1994). 68

i) Κατά τους μήνες Νοέμβριο, Δεκέμβριο, Ιανουάριο και Φεβρουάριο, όταν η ένταση και η διάρκεια του ηλιακού φωτισμού είναι μειωμένες: Θερμοκρασία την ημέρα τη νύχτα τις ηλιόλουστες ημέρες 22,5 C 16,5 C τις νεφοσκεπείς ημέρες 19,5 C 14,0 C ii) Κατά τους μήνες Σεπτέμβριο, Οκτώβριο, Μάρτιο, Απρίλιο, Μάϊο και Ιούνιο, όταν υπάρχει έντονη και αυξημένη ηλιοφάνεια: Θερμοκρασία την ημέρα τη νύχτα τις ηλιόλουστες ημέρες 26,5 C 19,5 C τις νεφοσκεπείς ημέρες 21,0 C 15,5 C Oι ανωτέρω συνιστώμενες θερμοκρασίες έχουν σχέση με το θερμικό ισοζύγιο του θερμοκηπίου σε συνάρτηση με την ηλιοφάνεια, αλλά δε σχετίζονται με το βλαστικό στάδιο της τομάτας. Έτσι θα μπορούσε να υιοθετηθεί επίσης το προτεινόμενο από το Glasshouse Crops Research Institute της Αγγλίας θερμοκρασιακό καθεστώς, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης, και το οποίο φαίνεται στον κατωτέρω Πίνακα 16. Πίνακας 16. Συνιστώμενα επίπεδα θερμοκρασίας στην Αγγλία, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης του φυτού τομάτας Στάδιο ανάπτυξης Θερμοκρασία σε C 1. Σπορά μέχρι μεταφύτευση σε τη νύχτα την ημέρα εξαερισμού 69

γλαστράκια ή σακουλάκια 18 18 24 2. Μέχρι εμφάνιση της πρώτης ταξιανθίας στην κορυφή του φυτού 15,5 20 24 3. Από το προηγούμενο στάδιο μέχρι το άνοιγμα της 1ης ταξιανθίας 15,5 18 24 4. Από μεταφύτευση στο θερμοκήπιο μέχρι 2 εβδομάδες από την αρχή συγκομιδής 16,5 20 24 5. Από καλλιεργούμενο στάδιο (4) μέχρι το τέλος της καλλιέργειας 16,5 18 21 Πηγή: ADAS, 1977. Short Term Leaflet 38. Production of early and maincrop tomatoes in heated glasshouses. Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, London. Για τις ελληνικές συνθήκες, λόγω κλίματος και προσεγγιστικής αντιμετώπισης των προβλημάτων από τους καλλιεργητές, θα μπορούσε να συσταθεί για τους χειμερινούς μήνες θερμοκρασία νύχτας γύρω στους 15 C και θερμοκρασία ημέρας περί τους 21 C. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί ώστε η διαφορά μεταξύ θερμοκρασίας ημέρας και νύχτας να μη ξεπερνά τους 5-7 C. Η ρύθμιση της θερμοκρασίας στο θερμοκήπιο, εκτός από τις θερμαντικές πηγές, μπορεί να γίνει μερικώς και με τη χρήση της θερμοκουρτίνας, η οποία το μεν χειμώνα παγιδεύει τη θερμότητα και δεν την αφήνει να δραπετεύσει προς το περιβάλλον, το δε καλοκαίρι εμποδίζει τη θερμική ακτινοβολία του ηλίου να φθάσει στα χαμηλότερα απ αυτή σημεία του θερμοκηπίου, διατηρώντας το ψυχρότερο από το εξωτερικό περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα παρέχει και σκίαση. β. Αντιπαγετική προστασία Στις νότιες περιοχές της Ελλάδας ένα μεγάλο ποσοστό των θερμοκηπίων που καλύπτονται με πλαστικό δε θερμαίνονται συστηματικά, και στις καλλιέργειες τομάτας παρέχεται μόνο αντιπαγετική προστασία. Αυτό σημαίνει ότι τις βραδιές που αναμένεται να συμβεί παγετός (όπως προαναγγέλλεται από την ΕΜΥ ή από τους 70

καιροσκόπους του χωριού) τίθενται σε λειτουργία οι μηχανισμοί θέρμανσης ή λαμβάνονται άλλα προστατευτικά μέτρα. Οι παγετοί σπανίως προκαλούν ολοκληρωτική καταστροφή της καλλιέργειας τομάτας στα θερμοκήπια, αλλά υπάρχει το ενδεχόμενο να επισυμβούν ζημιές περισσότερο σοβαρές απ ό,τι αναμένεται, ιδιαίτερα όταν η διάρκεια και η ένταση του παγετού είναι μεγάλες. Παγετός λαμβάνει χώρα το χειμώνα ή νωρίς την άνοιξη όταν προηγηθεί ψυχρός καιρός την ημέρα (χιόνια στα γύρω βουνά) και ακολουθήσει ξαστεριά τη νύχτα. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, το ξημέρωμα και λίγο μετά την ανατολή του ηλίου η θερμοκρασία μέσα στο μη θερμαινόμενο θερμοκήπιο είναι κατώτερη κατά 1-2 C απ ό,τι στο εξωτερικό περιβάλλον. Το φαινόμενο αυτό καλείται θερμική αναστροφή και οφείλεται στο γεγονός ότι η θερμότητα του εσωτερικού του θερμοκηπίου, υπό μορφή θερμικής ακτινοβολίας, διαπερνά το πλαστικό της κάλυψης και διαχέεται στο ψυχρό περιβάλλον. Η ένταση του φαινομένου είναι μεγαλύτερη σε θερμοκήπια που βρίσκονται στις χαμηλότερες τοποθεσίες μίας εδαφικής λεκάνης απ ό,τι στις πλαγιές της ίδιας περιοχής. Σε περίπτωση που προβλέπεται ελαφρύς παγετός (-1 έως -3 C) και η διάρκειά του μικρή, τότε τα φυτά τομάτας στο θερμοκήπιο μπορούν να προστατευθούν και χωρίς την παροχή θερμότητας με τους ακόλουθους τρόπους (Guernsey-HAS, 1980b): 1. Αφήνεται μικρό άνοιγμα των παραθύρων όλη τη νύχτα, το οποίο αυξάνεται σταδιακά αμέσως μετά το χάραμα ή εφόσον υπάρχουν ανεμιστήρες στο θερμοκήπιο, αυτοί τίθενται σε λειτουργία σταδιακά αμέσως μετά το χάραμα. 2. Ψεκάζεται ελαφρά η καλλιέργεια με νερό, λίγο πριν τεθούν σε λειτουργία οι ανεμιστήρες. 3. Διατηρείται η ατμόσφαιρα του θερμοκηπίου υγρή, για 2-3 ώρες, με επανάληψη των ελαφρών ψεκασμών, εφόσον αυτό είναι απαραίτητο. 71

Στα σύγχρονα θερμοκήπια, η προστασία των φυτών τομάτας, όχι μόνο από μικρής αλλά και από μεγάλης έντασης και σχετικά μεγαλύτερης διάρκειας παγετούς, μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη χρήση της θερμοκουρτίνας, χωρίς δηλαδή τη χρήση οποιουδήποτε μηχανισμού θέρμανσης. Πρέπει να σημειωθεί ότι στις καλλιέργειες τομάτας με χαμηλή κάλυψη σε πλαστικά τούνελ ύψους περίπου 40-50 εκ., αντιπαγετική προστασία παρέχεται μόνο στις περιπτώσεις που οι χαμηλές αρνητικές θερμοκρασίες συνοδεύονται από νεφοσκεπείς νύχτες και ημέρες. Εάν όμως οι χαμηλές θερμοκρασίες είναι αποτέλεσμα της θερμικής αναστροφής, λόγω ξαστεριάς τη νύχτα και την επόμενη ημέρα, τότε καμμία προστασία δεν παρέχεται στα φυτά και η επιβίωσή τους εξαρτάται αποκλειστικά από την ένταση και τη διάρκεια του παγετού. Ακόμη και όταν η θερμοκρασία του περιβάλλοντος κυμαίνεται από 0-1 C υπάρχει περίπτωση να ζημιωθούν τα φυτά, γιατί η θερμοκρασία κάτω από το πλαστικό μπορεί να κατέλθει στους -1 έως -2 C, εάν βεβαίως υπάρχει ξαστεριά. Τέτοιες ζημιές μπορούν να αποφευχθούν μόνο αν το μήκος του τούνελ είναι σχετικά μικρό και τη βραδιά των χαμηλών θερμοκρασιών έχουν ανοιχτεί τα άκρα του. γ. Θερμοκρασία εδάφους Η θερμοκρασία εδάφους, ασφαλώς σε συνδυασμό με τη θερμοκρασία του αέρα, παίζει ρόλο στην ανάπτυξη του ριζικού συστήματος, στον αριθμό των ανθέων της πρώτης ταξιανθίας αλλά δεν επηρεάζει τον αριθμό των κάτω από την πρώτη ταξιανθία φύλλων (δες προηγουμένως, σελ. 25). Η επίδραση της θερμοκρασίας του εδάφους επί της ανάπτυξης του φυτού είναι αποτέλεσμα της επίδρασής της στην απορρόφηση των θρεπτικών στοιχείων. Σε χαμηλή θερμοκρασία εδάφους (8 C), μολονότι παρατηρείται υψηλή συγκέντρωση νιτρικών ιόντων (ΝΟ 3 - ) και καλίου (Κ + ) στους ιστούς της ρίζας, η ανάπτυξη του βλαστού είναι ελάχιστη. Αυτό συμβαίνει επειδή, στις χαμηλές θερμοκρασίες, παρατηρείται δυσκολία στη μεταφορά των 72

ανωτέρω ιόντων από τη ρίζα στα φύλλα, ιδιαίτερα αν όλο το άζωτο παρέχεται με τη νιτρική του μορφή (Ganmore-Neumann & Kafkafi, 1980). Αναφορικά με το φώσφορo, υπάρχει δυσκολία απορρόφησής του σε χαμηλές θερμοκρασίες εδάφους (10-13 C), ενώ αυξανομένης της θερμοκρασίας του εδάφους αυξάνεται και ο ρυθμός απορρόφησης του φωσφόρου μέχρι και τους 21 C (Martin & Wilcox, 1963 και Locascio & Warren, 1960). Σε καθεστώς θερμοκρασίας εδάφους 13 C η ολική απορρόφηση του καλίου, ασβεστίου και μαγνησίου μειώνεται δραστικά (Chu & Toop, 1975). δ. Σχετική υγρασία αέρα - εξαερισμός θερμοκηπίου Υψηλά επίπεδα σχετικής υγρασία (95%) της ατμόσφαιρας ευνοούν τη γρήγορη ανάπτυξη των φυτών τομάτας και το φαινόμενο ερμηνεύεται από το γεγονός ότι βελτιώνεται η αφομοίωση του CO 2 μέσω των στομάτων, τα οποία παραμένουν περισσότερο ανοιχτά σε συνθήκες υψηλής υγρασίας (Αrmstrong & Kirkby, 1979). Αποτελέσματα ερευνών (Βuitelaar, 1984 και Welles, 1985) έδειξαν ότι τα υψηλά επίπεδα σχετικής υγρασίας δεν επηρεάζουν άμεσα το ύψος της παραγωγής, αλλά αυξάνουν την ευαισθησία των φυτών στις ασθένειες, όπως π.χ. το βοτρύτη, και συνεπώς επιδρούν επί της ποιότητας των παραγομένων καρπών. Το χειμώνα, υψηλή σχετική υγρασία πιθανόν να ευνοεί την πρωϊμιση της παραγωγής (Buitelaar, 1983) και συνεπώς δεν είναι απαραίτητος ο εξαερισμός των θερμοκηπίων. Το καλοκαίρι, λόγω των υψηλών θερμοκρασιών, πολλές φορές μειώνεται αρκετά η σχετική υγρασία του αέρα και είναι αναγκαία η επέμβαση του παραγωγού, ώστε με ψεκασμό ή καταιονισμό καθαρού νερού να αυξήσει το επίπεδο της υγρασίας και ταυτόχρονα να μειώσει τις υψηλές θερμοκρασίες του θερμοκηπίου σε επίπεδα τέτοια που να ευνοούν την επικονίαση των ανθέων. Ο έλεγχος του αυτοματισμού των συστημάτων καταιονισμού και εξαερισμού με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές παρέχει τη δυνατότητα αποφυγής του σχηματισμού δρόσου στα φύλλα, τους 73

βλαστούς, τα άνθη και τους καρπούς τις πρωϊνές ώρες, και έτσι μειώνονται οι κίνδυνοι προσβολής από το βοτρύτη. Υπάρχουν ενδείξεις ότι πολύ υψηλά επίπεδα σχετικής υγρασίας στα θερμοκήπια πιθανόν να προκαλούν μερικές φυσιολογικές ανωμαλίες ως αποτέλεσμα της μειωμένης απορρόφησης και μεταφοράς των θρεπτικών στοιχείων στις βλαστικές κορυφές (Hurd & Sheard, 1981). Η συγκέντρωση ασβεστίου στα νεαρά φύλλα μειώνονται αρκετά σε συνθήκες υψηλής (95%) σχετικής υγρασίας, επειδή τούτο παρασύρεται από το ανοδικό ρεύμα της διαπνοής (Bradfield & Guttridge, 1979). Χαμηλά επίπεδα σχετικής υγρασίας τη νύχτα συμβάλλουν στην αύξηση των κρουσμάτων εμφάνισης της φυσιολογικής ανωμαλίας με το όνομα ξηρά σήψη της κορυφής του καρπού, η οποία συσχετίζεται με την τροφοπενία ασβεστίου (Bratfield & Guttridge, 1983). Το άριστο και επιθυμητό επίπεδο σχετικής υγρασίας στο θερμοκήπιο είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, όμως αυτό πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 60% και 70%, όταν πρόκειται για καλλιέργεια τομάτας. ε. Εμπλουτισμός του θερμοκηπίου με διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) Tα οφέλη που προκύπτουν από καλλιέργειες φυτών που υφίστανται την επίδραση υψηλότερων της κανονικής ατμόσφαιρας συγκεντρώσεων διοξειδίου του άνθρακα διαπιστώθηκαν για πρώτη φορά πριν 100 χρόνια στη Γερμανία και λίγο αργότερα και σε άλλες χώρες όπως Αγγλία, ΗΠΑ κ.λπ. Η χρήση όμως του CO 2 σε εμπορική κλίμακα έγινε μόλις τα 25 τελευταία χρόνια στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες κηπευτικών, όπου η συγκέντρωση του CO 2 είναι πολύ μικρότερη από ό,τι στην κανονική ατμόσφαιρα (300 ppm). Έχει διαπιστωθεί ότι τα πλέον θεαματικά αποτελέσματα προκύπτουν όταν η συγκέντρωση CO 2 στα θερμοκήπια ανέρχεται στα 1000-1200 ppm (μέρη στο εκατομμύριο), όπου παρατηρούνται αυξήσεις στην παραγωγή από 10-70%. Αυτό βέβαια μπορεί να συμβεί αν ταυτόχρονα και οι άλλοι 74

συντελεστές της παραγωγής (π.χ. φως, θερμοκρασία, υγρασία, θρεπτικά στοιχεία) βρίσκονται σε ικανοποιητικά επίπεδα. Οι εντυπωσιακές αυξήσεις στην απόδοση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών μπορούν να συγκριθούν με τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τη χρήση των χημικών λιπασμάτων στη γεωργία. Σήμερα σ όλες τις προηγμένες χώρες ο εμπλουτισμός των θερμοκηπίων με CO 2 (ανθρακολίπανση) αποτελεί εργασία ρουτίνας, χάρη στα οφθαλμοφανή οφέλη που προκύπτουν από αυτόν. Στην Ελλάδα ακόμη συνιστά απόμακρη, άγνωστη στους καλλιεργητές και δύσκολα εφαρμοζόμενη τεχνική. Στους ανασταλτικούς παράγοντες διάδοσης της ανθρακολίπανσης πρέπει να συγκαταλεχθούν και οι τύποι των πλαστικών θερμοκηπίων, οι οποίοι δεν εξασφαλίζουν ικανοποιητική στεγανότητα και συνεπώς μέρος του χορηγούμενου αερίου CO 2 χάνεται προς το εξωτερικό περιβάλλον. Υπάρχει όμως και το ενδεχόμενο να μη συμφέρει ο εμπλουτισμός με CO 2 των θερμοκηπίων στην Ελλάδα εκ της ανάγκης του συχνού εξαερισμού τους, λόγω των υψηλών θερμοκρασιών που επικρατούν τους μήνες Απρίλιο, Μάϊο, Ιούνιο, Ιούλιο, Σεπτέμβριο και Οκτώβριο. Πειράματα, που διενεργήθηκαν από τον Ολύμπιο (1994), έδειξαν ότι ημερήσιος εμπλουτισμός με CO 2 για 2-3 ώρες, δεν στοιχειοθετεί επικερδή κάλυψη της επιπλέον δαπάνης για το CO 2. Ο εμπλουτισμός έχει οικονομικό αντιστάθμισμα μόνο όταν το θερμοκήπιο διατηρείται κλειστό (χωρίς εξαερισμό) όλη την ημέρα και για μερικούς μήνες. Τέτοιες όμως προϋποθέσεις δεν μπορούν να ικανοποιηθούν στα γνωστά ελληνικά πλαστικά θερμοκήπια, και υπό τα συνήθη καλλιεργητικά συστήματα. Τα οφέλη που προκύπτουν από τον εμπλουτισμό μίας θερμοκηπιακής καλλιέργειας με CO 2 μπορούν να συνοψιστούν ως ακολούθως: - Πρωϊμιση της παραγωγής, λόγω του αυξημένου ρυθμού ανάπτυξης των φυτών (αφορά τους καρπούς της πρώτης ταξιανθίας). 75

- Χρονική μετάθεση προς το πρωϊμότερο όλης της παραγωγής (δες Πίνακα 17). - Αύξηση του ποσοστού καρπόδεσης στις ανοιξιάτικες καλλιέργειες. - Αύξηση του μεγέθους των καρπών τόσο στις ανοιξιάτικες όσο και στις φθινοπωρινές καλλιέργειες. - Αύξηση στις αποδόσεις που κυμαίνονται από 10-70%, με μέσους όρους από 15-55%. Πίνακας 17. Συγκριτικά αποτελέσματα συγκομιδής, ολικής παραγωγής και μεγέθους καρπών μίας θερμοκηπιακής καλλιέργειας τομάτας, με ή χωρίς εμπλουτισμό της με CO 2. Ποσοστό (%) συγκομισθέντων καρπών ανά μήνα, επί συνόλου παραγωγής Μήνας Μάρτυρας +1500 ppm CO 2 Μάρτιος 0 2 Απρίλιος 11 21 Μάϊος 35 30 Ιούνιος 40 33 Ιούλιος 14 14 100% 100% Συνολική παραγωγή (κιλά/φυτό) 6,57 8,33 Μέσο μέγεθος καρπού (γραμ.) 151 179 Αύξηση παραγωγής λόγω CO 2 27% Αύξησης μεγέθους καρπού λόγω CO 2 19% Πηγή: Wittwer, S.H. and S. Honma, 1979. Greenhouse Tomatoes, Lettuce and Cucumbers, p. 65. Michigan State University Press, East Lansing. 76

Οι παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα του εμπλουτισμού της καλλιέργειας με διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) είναι οι κατωτέρω: - Ο γονότυπος. Έχουν ως εκ τούτου παρατηρηθεί διαφορές στην αντίδραση των φυτών στο CO 2 ανάλογα με την ποικιλία. - Η ηλικία του φυτού. Νεαρά φυτά έχουν πιο υψηλές άριστες συγκεντρώσεις CΟ 2 απ ό,τι ηλικιωμένα φυτά. Αυτό ίσως συσχετίζεται με άλλους παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη και οι οποίοι σταδιακά γίνονται περισσότερο περιοριστικοί καθώς τα φυτά γηράσκουν. - Η ένταση του φωτός. Είναι διαπιστωμένο ότι η θετική επίδραση του επιπλέον CO 2 εκδηλώνεται σε ένα μεγάλο εύρος έντασης του φωτισμού. Στις ελληνικές συνθήκες ηλιακής ακτινοβολίας, ακόμη και το χειμώνα, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο φωτισμός μπορεί να θεωρηθεί τόσο χαμηλός ώστε να μη μπορούν τα φυτά να εκμεταλλευτούν τις πρόσθετες συγκεντρώσεις CO 2, πόσο μάλλον που οι υψηλές συγκεντρώσεις CO 2 λέγεται ότι μπορούν μερικώς να υποκαταστήσουν τη χαμηλή ένταση φωτός. - Ο ρυθμός φωτοσύνθεσης. Στα κλειστά και μη αεριζόμενα θερμοκήπια, τα επίπεδα συγκέντρωσης του CO 2 είναι συνήθως στις χαμηλότερες τιμές τους τις χειμωνιάτικες και ηλιόλουστες ημέρες από ώρα 10 το πρωϊ έως 4 το απόγευμα, λόγω του ότι τότε ο ρυθμός της φωτοσύνθεσης είναι υψηλός. Συνεπώς, εάν τις ώρες αυτές προστεθούν αρκετές ποσότητες CO 2, οι αυξημένες ποσότητες παραγωγής είναι αναμενόμενες. 77

- Ο εξαερισμός. Για την μέγιστη αποτελεσματικότητα του πρόσθετου CO 2, πρέπει να είναι εκτός λειτουργίας ο μηχανισμός εξαερισμού του θερμοκηπίου για όλο το χρονικό διάστημα παροχής του CO 2. Σε ό,τι αφορά την επίδραση των υψηλών συγκεντρώσεων CO 2 επί της βλάστησης, του αριθμού των ανθέων, των φύλλων, των ριζών έχουν ήδη αναφερθεί προηγουμένως (δες σελ. 29-30). ζ. Αρδεύσεις στο θερμοκήπιο ζ1. Προσδιορισμός αναγκών σε νερό Οι ανάγκες των φυτών σε νερό προσδιορίζονται ως ο λόγος του συνολικώς απορροφηθέντος νερού προς το συνολικό ποσό του παραχθέντος από το φυτό ξηρού βάρους. Οι ανάγκες αυτές εξαρτώνται από το βλαστικό στάδιο, τις επικρατούσες συνθήκες θερμοκρασίας και ηλιοφάνειας (οι οποίες επηρεάζουν το ρυθμό της εξάτμισης), τον τύπο του εδάφους, αλλά και από την ποιότητα του παρεχόμενου νερού. Για παράδειγμα, εάν τα φυτά τομάτας αναπτύσσονται σε συνθήκες αλατούχων εδαφών, η απορρόφηση του νερού από τα φυτά θα είναι πολύ μικρότερη απ ό,τι σε κανονικές συνθήκες (Orly, 1984), οπότε η πιθανότητα εμφάνισης συμπτωμάτων προσωρινού μαρασμού των φύλλων τις απογευματινές ώρες να είναι πολύ μεγαλύτερη. Ο προσδιορισμός των απωλειών νερού από το έδαφος, λόγω χρήσης του από τα φυτά μέσω της διαπνοής ή λόγω εξάτμισης, γίνεται είτε εμπειρικά είτε με τη χρήση επιστημονικών μεθόδων. Στους εμπειρικούς τρόπους περιλαμβάνονται η παρακολούθηση από τον παραγωγό των καιρικών συνθηκών, η μακροσκοπική εξέταση της υγρασίας του εδάφους (πίεση στην παλάμη), η γενική εκτίμηση της εμφάνισης των φυτών (χρώμα κορυφής, τυχόν παρουσίαση πρόσκαιρου μαρασμού των φύλλων), η συσσώρευση της εμπειρίας από τις καλλιέργειες τομάτας τα 78

προηγούμενα χρόνια κ.λπ. Στις επιστημονικές μεθόδους εντάσσονται α) οι φυσικές μέθοδοι προσδιορισμοί των αναγκών σε νερό, όπως π.χ. μέτρηση της έντασης της διαπνοής, μέτρηση της εδαφικής υγρασίας με τασίμετρα, ηλεκτρικές αντιστάσεις, ατομική ενέργεια, β) ο προσδιορισμός των αναγκών με βάση τις καιρικές συνθήκες και τη σύγκρισή τους με στάνταρ (σταθερότυπες) καμπύλες που προέκυψαν από την ανάλυση των μετεωρολογικών δεδομένων (κυρίως της έντασης της ηλιακής ακτινοβολίας και της διάρκειας της ηλιοφάνειας) πολλών ετών και γ) η μέτρηση της εξάτμισης στο περιβάλλον του θερμοκηπίου. Από τους κλιματολογικούς παράγοντες ο συνηθέστερος δείκτης που χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό των αναγκών των φυτών σε νερό είναι αυτός της εξάτμισης. Η μέτρηση της εξάτμισης γίνεται εύκολα με μικρομετρικό μηχανισμό που προσδιορίζει τη διαφορά ύψους του νερού σε ένα κυλινδρικό "ταψί" σε δύο χρονικές στιγμές. Το όργανο μέτρησης της εξάτμισης, δηλαδή το "εξατμισίμετρο", τοποθετείται λίγο πιό κάτω από το ύψος της αναπτυσσόμενης κορυφής των φυτών και σε τέτοια θέση που να είναι αντιπροσωπευτική του θερμοκηπίου. Οι ποσότητες νερού που χάνονται από την εξάτμιση επηρεάζονται από την ηλιακή ακτινοβολία, τη θερμοκρασία και τη σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας του θερμοκηπίου, την ταχύτητα κίνησης του αέρα μέσα στο θερμοκήπιο, το μήκος της ημέρας και τη διάρκεια της ηλιοφάνειας. Μολονότι ο προσδιορισμός της εξάτμισης είναι εύκολος, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι αυτή δεν ανταποκρίνεται πλήρως στις ανάγκες των φυτών σε νερό, ιδιαίτερα σε εκείνα τα φυτά που έχουν υποστεί προηγουμένως σοβαρές ταλαιπωρίες, οι οποίες φανερώνονται με την αντίδραση των στομάτων στις κλιματικές συνθήκες και δεν μπορούν να συσχετιστούν με την εξάτμιση του νερού από το ταψί (Brown & Tanner, 1981 και Cutler et al., 1977). Ο προσδιορισμός των αναγκών των φυτών σε νερό μπορεί να γίνει και με τη μέτρηση της ηλιακής ακτινοβολίας. Η μέθοδος στηρίζεται στο γεγονός ότι όσο μεγαλώνει το φυτό, τόσο μεγαλώνει και η φυλλική του επιφάνεια, άρα αυξάνεται και το 79

ποσό της προσπίπτουσας επί του φυτού ηλιακής ακτινοβολίας. Όταν το φυτό αποκτήσει ύψος περίπου 120 εκ. τότε εκμεταλλεύεται το μέγιστο της ακτινοβολίας, η οποία μπορεί να φθάσει περίπου το 65% της ολικής προσπίπτουσας (Forsdyke, 1974 και Rothwell & Jones, 1961). Επειδή οι απώλειες του νερού από μία καλλιέργεια τομάτας είναι περίπου ευθέως ανάλογες της ηλιακής ακτινοβολίας, είναι δυνατό να προσδιοριστούν οι ανάγκες σε νερό από τα στοιχεία της ακτινοβολίας. Οι ποσότητες του νερού που χρησιμοποιούνται από έναν πληθυσμό φυτών τομάτας θερμοκηπίου ακολουθούν μία σιγμοειδή καμπύλη, στην οποία οι χαμηλές τιμές κατανάλωσης νερού σημειώνονται στα αρχικά βλαστικά στάδια των φυτών. Οι τιμές μεγαλώνουν σταδιακά μέχρι την αρχή της άνθησης και ακολουθεί απότομη αύξηση της κατανάλωσης νερού κατά τη διάρκεια της μέγιστης ωρίμασης των καρπών. Στο στάδιο αυτό σημειώνεται και η μέγιστη τιμή της φυλλικής επιφάνειας. Στις αυτοκλάδευτες ποικιλίες τομάτας, οι ποσότητες του καταναλισκόμενου νερού παραμένουν σταθερές μέχρι την ολοκλήρωση της ωρίμασης των καρπών και αρχίζουν να μειώνονται μετά από αυτό το στάδιο. Έτσι παρατηρείται μία συσχέτιση μεταξύ της μέγιστης μεταβολικής δραστηριότητας, της μέγιστης ανάπτυξης των φυτών και της μέγιστης κατανάλωσης νερού (Phill & Lambeth, 1980). Στις απεριόριστης ανάπτυξης ποικιλίες τομάτας η κατανάλωση νερού στο θερμοκήπιο ακολουθεί την ίδια καμπύλη με τις αυτοκλάδευτες ποικιλίες μέχρι το στάδιο ωρίμασης των καρπών. Όμως, επειδή στις ποικιλίες αυτές η παραγωγή φύλλων, βλαστών και καρπών είναι συνεχής, η κατανάλωση νερού παραμένει συνεχώς σταθερή, εφόσον ασφαλώς παραμένουν σταθερές η θερμοκρασία, η ηλιοφάνεια και η κίνηση του αέρα στο θερμοκήπιο. Μείωση της κατανάλωσης νερού σημειώνεται όταν η καλλιέργεια τομάτας έχει φθάσει στο τέλος της ή όταν συμβεί σοβαρή φυλλόπτωση ή προγραμματισμένη αποφύλλωση. Οι ανάγκες σε νερό μίας θερμοκηπιακής καλλιέργειας τομάτας, φθινοπωρινής φύτευσης (διατήρηση των φυτών μέχρι τον επόμενο Ιούνιο) σε ελληνικές συνθήκες, 80