ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ. Παναγιώτης Βλάμος Παναγιώτης ρούτσας Γεώργιος Πρέσβης Κωνσταντίνος Ρεκούμης

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΙ ΕΙΣ ΚΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΤΩΝ ΠΙ ΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Παναγιώτης Βλάμος Παναγιώτης ρούτσας Γεώργιος Πρέσβης Κωνσταντίνος Ρεκούμης ΜΘΗΜΤΙΚ Β Γυμνασίου ΜΕΡΟΣ B Τόμος 2ος

Μαθηματικά Β ΓΥΜΝΣΙΟΥ ΜΕΡΟΣ B Τόμος 2ος ΚΕΦΛΙ 3.1 4.7

ΣΥΓΓΡΦΕΙΣ Παναγιώτης Βλάμος, Μαθημ/κός, Εκπ/κός Ιδιωτικής Εκπ/σης Παναγιώτης ρούτσας, Μαθημ/κός, Εκπ/κός Ιδιωτικής Εκπ/σης Γεώργιος Πρέσβης, Μαθημ/κός Εκπ/κός Ιδιωτικής Εκπ/σης Κων/νος Ρεκούμης, Μαθημ/κός, Εκπ/κός Ιδιωτικής Εκπ/σης ΚΡΙΤΕΣ-ΞΙΟΛΟΓΗΤΕΣ Βασίλειος Γιαλαμάς, ναπληρωτής Καθηγητής Ε.Κ.Π.. Χαράλαμπος Τουμάσης, Σχολ. Σύμβουλος Μαθημ/κών Πολυξένη Ρόδου, Μαθημ/κός, Εκπ/κός Β/θμιας Εκπ/σης ΕΙΚΟΝΟΓΡΦΗΣΗ Θεοδόσης Βρανάς, Σκιτσογράφος - Εικονογράφος ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙ Ευγενία Βελάγκου, Φιλόλογος Εκπ/κός Ιδιωτικής Εκπ/σης ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΟΥ ΜΘΗΜΤΟΣ ΚΙ ΤΟΥ ΥΠΟΕΡΓΟΥ ΚΤ ΤΗ ΣΥΓΓΡΦΗ Γεώργιος Πολύζος, Πάρεδρος ε.θ. του Παιδαγωγ. Ινστιτούτου ΕΞΩΦΥΛΛΟ Γεώργιος Μήλιος, Ζωγράφος-Χαράκτης ΠΡΟΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΣΙΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΤΚΗ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΙ ΕΙΣ ΚΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΤΩΝ ΠΙ ΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Παναγιώτης Βλάμος Παναγιώτης ρούτσας Γεώργιος Πρέσβης Κωνσταντίνος Ρεκούμης Μαθηματικά Β ΓΥΜΝΣΙΟΥ ΜΕΡΟΣ Τόμος 2ος ΚΕΦΛΙ 3.1 4.7

Γ Κ.Π.Σ. / ΕΠΕΕΚ ΙΙ / Ενέργεια 2.2.1 / Κατηγορία Πράξεων 2.2.1.α: «ναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών και συγγραφή νέων εκπαιδευτικών πακέτων» ΠΙ ΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ημήτριος Γ. Βλάχος Ομότιμος Καθηγητής του.π.θ Πρόεδρος του Παιδαγωγ. Ινστιτούτου Πράξη µε τίτλο: «Συγγραφή νέων βιβλίων και παραγωγή υποστηρικτικού εκπαιδευτικού υλικού µε βάση το ΕΠΠΣ και τα ΠΣ για το Γυμνάσιο» Επιστηµονικός Υπεύθυνος Έργου ντώνιος Σ. Μπομπέτσης Σύμβουλος του Παιδαγωγ. Ινστιτούτου ναπληρωτής Επιστηµ. Υπεύθ. Έργου Γεώργιος Κ. Παληός Σύμβουλος του Παιδαγωγ. Ινστιτούτου Ιγνάτιος Ε. Χατζηευστρατίου Μόνιμος Πάρεδρος του Παιδαγ. Ινστιτ. Έργο συγχρηµατοδοτούµενο 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και 25% από εθνικούς πόρους. ΠΡΟΣΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΓΙ ΜΘΗΤΕΣ ΜΕ ΜΕΙΩΜΕΝΗ ΟΡΣΗ Ομάδα Εργασίας ποφ. 16158/6-11-06 και 75142/Γ6/11-7-07 ΥΠΕΠΘ

ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΛΙΟ 3Ο Μέτρηση Κύκλου

ΕΙΣΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ 3.1 Εγγεγραμμένες γωνίες 3.2 Κανονικά πολύγωνα 3.3 Μήκος κύκλου 3.4 Μήκος τόξου 3.5 Εμβαδόν κυκλικού δίσκου 3.6 Εμβαδόν κυκλικού τομέα Τ ο πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου, το οποίο ήταν ένα από τα τρία περίφημα άλυτα προβλήματα της ρχαιότητας, οδήγησε στην προσπάθεια εκτίμησης της τιμής του αριθμού π, του πιο διάσημου από όλους τους αριθμούς. Ο αριθμός π προκύπτει φυσιολογικά από τη μέτρηση του κύκλου, η οποία είναι το κύριο αντικείμενο αυτού του κεφαλαίου. Θα εξετάσουμε, επιπλέον, τα κανονικά πολύγωνα: πολύγωνα με ίσες πλευρές και ίσες γωνίες. Είναι πολύ γνωστά σχήματα σ εμάς, αλλά τώρα θα μελετήσουμε πιο διεξοδικά τα στοιχεία τους και την κατασκευή τους.

3.1. Εγγεγραμμένες γωνίες Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί τα θέατρα, όπως η Επίδαυρος, έχουν «κυκλικό» σχήμα; Γιατί από κάθε κάθισμα, που βρίσκεται πάνω στον κύκλο, ο θεατής «βλέπει τη σκηνή με την ίδια γωνία φ». Οι γωνίες που βλέπουμε στο διπλανό σχήμα έχουν την κορυφή τους (θεατής) πάνω στον κύκλο και οι δύο πλευρές τους τέμνουν τον κύκλο. θεατής φ φ σκηνή φ Μια γωνία xay που η κορυφή της ανήκει στον κύκλο (Ο, ρ) και οι πλευρές της Ax, Ay τέμνουν τον κύκλο, λέγεται εγγεγραμμένη γωνία στον κύκλο (Ο, ρ). Γ Το τόξο ΒΓ του κύκλου (Ο, ρ) που περιέχεται στην εγγεγραμμένη γωνία λέγεται αντίστοιχο τόξο της. Β x y Επίσης, λέμε ότι η εγγεγραμμένη γωνία ΒΓ βαίνει στο τόξο ΒΓ. 7 / 175

ΡΣΤΗΡΙΟΤΗΤ 1. Στο Πανεπιστήμιο γίνεται μάθημα στο μφιθέατρο. ύο φοιτητές, ο ντώνης και ο Μιχάλης, κάθονται σε μία σειρά θέσεων που σχηματίζει με την έδρα ημικύκλιο, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα. Στο διάλειμμα ο ντώνης μέτρησε την απόστασή του από τα δύο άκρα Β, Γ της έδρας και βρήκε ότι Β = 3 m, Γ = 4 m, ενώ έχουμε ότι ΒΓ = 5m. Ο Μιχάλης, αντίστοιχα, βρήκε ότι ΒΜ = 4,47m και ΜΓ = 2,24 m. α) Να εξετάσετε αν ισχύει το Πυθαγόρειο θεώρημα στα τρίγωνα ΒΓ και ΒΜΓ. β) Τι γωνίες είναι οι και Μ; γ) Τι γωνίες νομίζετε ότι θα είναι η A και M, αν οι μαθητές καθίσουν σε άλλες θέσεις της ίδιας σειράς θέσεων; ντώνης Β Κ Ε Ρ Μιχάλης Μ Γ Λύση α) Έχουμε ότι: Β 2 + Γ 2 = 3 2 + 4 2 = 25 = 5 2 = ΒΓ 2 ΒΜ 2 + ΜΓ 2 = (4,47) 2 + (2,24) 2 = 25 = ΒΓ 2 Επομένως, ισχύει το Πυθαγόρειο θεώρημα και στα δύο τρίγωνα ΒΓ και ΒΜΓ. β) φού ισχύει το Πυθαγόρειο θεώρημα, τα τρίγωνα θα είναι ορθογώνια, οπότε θα ισχύει = 90 ο και Μ = 90 ο. 8 / 175-176

γ) Οι γωνίες και Μ θα είναι και πάλι ορθές, οποιαδήποτε θέση και αν πάρουν οι μαθητές στην ίδια σειρά θέσεων. Γενικά αποδεικνύεται ότι: Κ Μ Β Κάθε εγγεγραμμένη γωνία που βαίνει σε ημικύκλιο είναι ορθή. Επομένως, κάθε εγγεγραμμένη γωνία που βαίνει σε ημικύκλιο είναι ίση με το μισό της αντίστοιχης επίκεντρης που είναι η ευθεία γωνία. Το συμπέρασμα αυτό ισχύει για κάθε εγγεγραμμένη και την αντίστοιχη επίκεντρη γωνία της. Συγκεκριμένα: Β Κ Λ Γ Κάθε εγγεγραμμένη γωνία ισούται με το μισό της επίκεντρης που έχει ίσο αντίστοιχο τόξο. Οι εγγεγραμμένες γωνίες ενός κύκλου που βαίνουν στο ίδιο τόξο ή σε ίσα τόξα είναι μεταξύ τους ίσες. Κάθε εγγεγραμμένη γωνία έχει μέτρο ίσο με το μισό του μέτρου του αντίστοιχου τόξου της. 9 / 176

ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Σε ένα κύκλο (Ο, ρ) θεωρούμε τρία σημεία, Β, Γ, έτσι ώστε Β = 120 ο και ΒΓ = 100 ο. Να υπολογίσετε τις γωνίες του τριγώνου ΒΓ. 120 ο Β Ο 100 ο Γ Λύση: φού ΒΓ = 100 ο, τότε η αντίστοιχη επίκεντρη γωνία ΒΟΓ θα είναι και αυτή ίση με 100 ο. Επομένως, η γωνία ΒΓ που είναι εγγεγραμμένη και βαίνει στο ίδιο τόξο ΒΓ με την επίκεντρη ΒΟΓ θα είναι: ΒΟΓ. ΒΓ = = 50 ο. Ομοίως προκύπτει ότι: ΒΓ = 60 ο. 2 Επειδή το άθροισμα των γωνιών του τριγώνου ΒΓ είναι 180 ο, θα ισχύει ότι: ΒΓ = 180 ο - 50 ο - 60 ο = 70 ο. ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Στο παρακάτω σχήμα η Β είναι διάμετρος του κύκλου. Να υπολογίσετε τα διαδοχικά τόξα Β, ΒΓ, Γ,. Γ Λύση: Τα διαδοχικά τόξα ΒΓ και Γ σχηματίζουν ημικύκλιο, οπότε: 5x + 10 o + x + 50 o =180 o ή 6x = 120 o, επομένως x = 20 o. 10 / 176-177 5x + 10 o x + 50 o Β 3y - 20 o O 7y

Ομοίως τα διαδοχικά τόξα Β και σχηματίζουν ημικύκλιο, οπότε: 3y - 20 o + 7y = 180 o, επομένως 10y = 200 o ή y = 20 o. Έχουμε ότι: Β = 3y - 20 o = 60 o - 20 o = 40 o, ΒΓ = 5 20 o + 10 o = 110 o, Γ = 20 ο + 50 ο = 70 ο, = 7 20 ο = 140 ο. ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Στο παρακάτω σχήμα η Β είναι διάμετρος του κύκλου και οι Ο, ΟΕ είναι διχοτόμοι των γωνιών ΒΟΓ, ΟΓ αντίστοιχα. Να υπολογιστεί το τόξο Ε. Λύση: φού οι Ο, ΟΕ είναι διχοτόμοι των γωνιών ΒΟΓ και ΟΓ αντίστοιχα, θεωρούμε ότι ΒΟ = ΟΓ = φ Ε ω ω Ο Γ φ φ Β και ΟΕ = ΕΟΓ = ω. Όμως, ΟΕ = ΟΓ + ΕΟΓ = φ + ω. Έχουμε ΒΟΓ + ΓΟ = 180 ο, δηλαδή 2φ + 2ω = 180 ο, οπότε φ + ω = 90 ο. Άρα ΟΕ = 90 ο και το αντίστοιχο τόξο Ε είναι ίσο με 90 ο. 11 / 177

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ 1. Στα παρακάτω τρία σχήματα ποιες από τις γωνίες είναι εγγεγραμμένες και ποιες επίκεντρες; α γ β ε δ ζ θ η Β 2. Στον παρακάτω πίνακα να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. Μ φ 50 ο α) β) Β Γ το μέτρο της γωνίας φ είναι: 50 ο 25 ο 100 ο το μέτρο του τόξου Β είναι: 50 ο 25 ο 100 ο 12 / 177

3. Στον παρακάτω πίνακα να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. 100 ο Β Ο 140 ο Γ α) β) γ) δ) το μέτρο της γωνίας ΒΓ είναι: το μέτρο της γωνίας ΟΓ είναι: το μέτρο της γωνίας ΒΓ είναι: το μέτρο της γωνίας ΓΒ είναι: Β Γ 60 ο 70 ο 50 ο 120 ο 140 ο 100 ο 60 ο 70 ο 50 ο 60 ο 70 ο 50 ο 4. ν σε κύκλο φέρουμε δύο κάθετες διαμέτρους, τότε τα τέσσερα ίσα τόξα είναι: : 80 ο Β: 180 ο Γ: 90 ο : 45 ο. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 13 / 178

5. Στους παρακάτω πίνακες να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. α) το μέτρο μιας εγγεγραμμένης γωνίας που βαίνει σε ημικύκλιο είναι: Β Γ 180 ο 60 ο 90 ο β) ν σ έναν κύκλο μια επίκεντρη γωνία είναι ίση με μια εγγεγραμμένη, τότε για τα αντίστοιχα τόξα ισχύει: Β Γ είναι ίσα Το τόξο της επίκεντρης είναι διπλάσιο από το τόξο της εγγεγραμμένης Το τόξο της επίκεντρης είναι ίσο με το μισό του τόξου της εγγεγραμμένης γ) Η άκρη του ωροδείκτη ενός ρολογιού σε 3 ώρες διαγράφει τόξο: Β Γ 60 ο 90 ο 30 ο δ) Η άκρη του λεπτοδείκτη ενός ρολογιού σε 45 λεπτά διαγράφει τόξο: Β Γ 45 ο 90 ο 270 ο 14 / 178

ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Να υπολογίσετε τις γωνίες φ και ω που υπάρχουν στα παρακάτω σχήματα. ω φ 30 ο ω φ 55 ο 60 ο 80 ο ω φ Μ 2 Στο διπλανό σχήμα το ΒΓ είναι τετράγωνο και το Μ ένα σημείο του Β τόξου Β. Να υπολο- γίσετε τη γωνία ΜΒ. Γ 15 / 178

3 Έστω Μ και Ν Μ τα μέσα των τόξων Β και ΒΓ αντίστοιχα, ενός κύκλου κέντρου Ο και ακτίνας ρ. ν ΒΓ = 60 ο και Γ = 170 ο, να βρείτε το μέτρο του τόξου ΜΝ. 170 ο Ο 60 ο Β Γ Ν 4 Να υπολογίσετε τη γωνία φ στο διπλανό σχήμα. 2φ 120 ο 90 ο 2φ + 30 ο 5 Στον κύκλο κέντρου Ο και ακτίνας ρ του διπλανού σχήματος να υπολογίσετε τα τόξα Β, Β, ΒΓ, Γ, Γ 45 ο Ο Β αν γνωρίζουμε ότι ΟΓ = 45 ο και ότι οι Β, Γ είναι διάμετροι του κύκλου. 16 / 178-179

6 Σε ημικύκλιο διαμέτρου Β = 6 cm δίνεται σημείο Γ του Γ, έτσι ώστε Γ = 2ΒΓ. Να υπολογίσετε τις πλευρές και τις γωνίες του τριγώνου ΒΓ. 7 Να υπολογίστε τις γωνίες x, y στο διπλανό σχήμα. 70 ο x y Ο 80 ο 100 ο Ο Β B Γ 8 Σ έναν κύκλο θεωρούμε τρία διαδοχικά τόξα AB = 100 ο, ΒΓ =160 ο και Γ = 80 ο. Να υπολογίσετε τις γωνίες του τετράπλευρου ΒΓ. 9 Στον κύκλο κέντρου Ο οι χορδές Β και Γ τέμνονται στο Ρ. ν Γ = 50 ο και Β = 70 ο, να υπολογίσετε τη γωνία φ. Ρ 50 ο φ 70 ο Γ Ο Β 17 / 179

3.2. Κανονικά πολύγωνα Στην Γυμνασίου μελετήσαμε διάφορα είδη τετραπλεύρων, όπως το παραλληλόγραμμο, το ορθογώνιο, το ρόμβο, το τετράγωνο και το τραπέζιο. Ένα τυχαίο τετράπλευρο είναι ένα πολύγωνο με τέσσερις κορυφές. Μπορούμε να σχηματίσουμε και πολύγωνα με 5, 6, 7,... κορυφές, τα οποία αντίστοιχα λέγονται πεντάγωνο, εξάγωνο, επτάγωνο...κ.τ.λ. Β Β Γ B Γ Γ Ε πεντάγωνο Β Γ Ζ εξάγωνο Ε Η Ζ επτάγωνο Ε 18 / 180

Ένα πολύγωνο με ν κορυφές θα το λέμε ν-γωνο. Εξαίρεση αποτελεί το πολύγωνο με 4 κορυφές, που λέγεται τετράπλευρο. παραλληλόγραμμο ορθογώνιο τετράγωνο ρόμβος τραπέζιο Ένα πολύγωνο λέγεται κανονικό, αν όλες οι πλευρές του είναι μεταξύ τους ίσες και όλες οι γωνίες του είναι μεταξύ τους ίσες. π.χ. Ισόπλευρο τρίγωνο Τετράγωνο Κανονικό πεντάγωνο Κανονικό εξάγωνο 19 / 180

Κατασκευή κανονικών πολυγώνων ΡΣΤΗΡΙΟΤΗΤ 1. α) Να χωρίσετε έναν κύκλο σε έξι ίσα και διαδοχικά τόξα: Β, ΒΓ, Γ, Ε, ΕΖ, Ζ. β) Τι παρατηρείτε για τα ευθύγραμμα τμήματα (χορδές) Β, ΒΓ, Γ, Ε, ΕΖ, Ζ; γ) Τι είδους πολύγωνο είναι το ΒΓ ΕΖ; Λύση α) φού όλος ο κύκλος έχει μέτρο 360 ο, για να τον χωρίσουμε σε έξι ίσα τόξα, κάθε τόξο θα έχει μέτρο 360 ο. 6 = 60 ο. Σχηματίζουμε διαδοχικά έξι επίκεντρες γωνίες ω = 60 ο, οι οποίες χωρίζουν τον κύκλο σε έξι ίσα και διαδοχικά τόξα. Β 60 ο Ο Γ β) Γνωρίζουμε από Ζ την Γυμνασίου ότι ίσα τόξα αντιστοιχούν σε ίσες χορδές, επομένως: Β = ΒΓ = Γ = Ε = ΕΖ = Ζ. Ε γ) Η γωνία ΒΓ του εξαγώνου είναι εγγεγραμμένη γωνία του κύκλου με αντίστοιχο τόξο, μέτρου: Ζ + ΖΕ + Β + Γ = 60 ο + 60 ο + 60 ο + 60 ο = 240 ο. 1. Επομένως, ΒΓ = 240 ο = 120 ο. 2 20 / 181

Ομοίως, έχουμε ότι: ΒΓ = Γ Ε = ΕΖ = ΕΖ = ΖΒ = 120 ο. Το εξάγωνο ΒΓ ΕΖ έχει όλες τις πλευρές του ίσες μεταξύ τους και όλες τις γωνίες του ίσες μεταξύ τους, οπότε είναι κανονικό. Η διαδικασία κατασκευής ενός κανονικού πολυγώνου με ν πλευρές (κανονικό ν-γωνο) ακολουθεί τα εξής βήματα: 1ο βήμα: Υπολογίζουμε τη γωνία ω = 360 ο. ν 2ο βήμα: Σχηματίζουμε διαδοχικά ν επίκεντρες γωνίες ω, οι οποίες χωρίζουν τον κύκλο σε ν ίσα τόξα. 3ο βήμα: Ενώνουμε με διαδοχικά ευθύγραμμα τμήματα τα άκρα των τόξων. Είδαμε ότι με την προηγούμενη διαδικασία κατασκευάζεται ένα κανονικό εξάγωνο, του οποίου οι κορυφές είναι σημεία ενός κύκλου. Ο κύκλος αυτός λέγεται περιγεγραμμένος κύκλος του πολυγώνου. Επίσης, λέμε ότι το πολύγωνο είναι εγγεγραμμένο στο συγκεκριμένο κύκλο. Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να εγγράψουμε σε ένα κύκλο ένα ισόπλευρο τρίγωνο, ένα τετράγωνο και γενικά ένα κανονικό ν-γωνο. 21 / 181-182

Γωνία και κεντρική γωνία κανονικού πολυγώνου Κεντρική γωνία ν-γώνου Aς θεωρήσουμε ένα κανονικό πολύγωνο με ν πλευρές (κανονικό ν-γωνο) εγγεγραμμένο σε κύκλο (Ο, ρ). Eίδαμε προηγουμένως ότι για να χωρίσουμε τον κύκλο σε ν ίσα τόξα, θεωρούμε ν διαδοχικές επίκεντρες γωνίες ω = 360 ο.. ν Καθεμία από τις γωνίες αυτές λέγεται κεντρική γωνία του κανονικού ν-γώνου. Επομένως: Η κεντρική γωνία ω ενός κανονικού ν-γώνου είναι ίση 360 ο. με ω =. ν ρ ω ρ ω ω Ο Ε ρ ρ Β Γ Γωνία ν-γώνου Μ Σε οποιοδήποτε κανονικό ν-γωνο οι γωνίες ΜΒ, ΒΓ, ΒΓ,... κ.ο.κ. είδαμε ότι είναι ίσες, αφού είναι εγγεγραμμένες σε ίσα τόξα και τις συμβολίζουμε με φ. φ Ο φ φ φ φ Β Γ 22 / 182

Η γωνία φ ονομάζεται γωνία του κανονικού ν-γώνου. ς δούμε τη σχέση της κεντρικής γωνίας ω και της γωνίας φ του ν-γώνου. Ενώνουμε το κέντρο του ν-γώνου με τις κορυφές, οπότε σχηματίζονται ν ίσα ισοσκελή τρίγωνα. Σε καθένα από τα τρίγωνα αυτά οι προσκείμενες στη βάση γωνίες είναι ίσες με φ.. 2 φ. 2 Μ φ. 2 φ. 2 Στο τρίγωνο ΟΒ θα έχουμε ότι: φ. φ. ω + + = 180 ο ή ω + φ = 180 ο ή φ = 180 ο - ω 2 2 Επομένως: Η γωνία φ ενός κανονικού ν-γώνου είναι παραπληρωματική της κεντρικής γωνίας του ν-γώνου. Ο ω Β φ. 2 Γ φ. 2 φ. 2 ΕΦΡΜΟΓΗ 1. α) Να βρείτε τη γωνία του κανονικού δεκαγώνου. β) Να βρείτε ποιο κανονικό πολύγωνο έχει γωνία 162 ο. ω φ 23 / 182-183

Λύση: α) ν ονομάσουμε φ τη γωνία του κανονικού δεκαγώνου και ω την κεντρική του γωνία, έχουμε: φ = 180 ο - ω = 180 ο 360 ο. - = 180 ο - 36 ο = 144 ο. 10 β) ισχύει ότι: φ = 180 ο - ω ή 162 ο = 180 ο - 360 ο. ή ν 360 ο. = 180 ο - 162 ο ή 360 ο. = 18 ο ή ν ν ν = 360 ο. ή ν = 20. 18 ο ηλαδή το κανονικό εικοσάγωνο έχει γωνία φ = 162 ο. ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Να κατασκευαστεί κανονικό πεντάγωνο. Λύση: Γράφουμε κύκλο (Ο, ρ) και σχηματίζουμε μια επίκεντρη γωνία 360 ο. ΟΒ = = 72 ο. 5 Ε Ο Γ Με το διαβήτη θεωρούμε διαδοχικά τόξα ίσα με το Β. 72 ο Φέρνουμε τις χορδές των παραπάνω τόξων. Β ΕΦΡΜΟΓΗ 3. ίνεται ένα κανονικό ν-γωνο. Να κατασκευάσετε το κανονικό πολύγωνο που έχει διπλάσιες πλευρές (2ν-γωνο). 24 / 183

Λύση: ν ω είναι η κεντρική γωνία του πολυγώνου που έχει ν πλευρές, και θ η κεντρική γωνία του πολυγώνου με 2ν πλευρές, έχουμε ότι ω = 360 ο. 360 ο ν. και θ =. 2ν ω. Επομένως, θ =. 2 θ Ο ω ν φέρουμε τις διχοτόμους των κεντρικών γωνιών του ν-γώνου, οι γωνίες που θα σχηματιστούν θα είναι οι κεντρικές γωνίες του πολυγώνου με 2ν πλευρές. Οι διχοτόμοι, όπως γνωρίζουμε, διέρχονται από τα μέσα των τόξων. Τα μέσα αυτών των τόξων και οι κορυφές του αρχικού ν-γώνου αποτελούν τις κορυφές του κανονικού πολυγώνου με 2ν πλευρές. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ 1. Στους επόμενους πίνακες να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. α) Η κεντρική γωνία κανονικού εξαγώνου είναι: Β Γ 120 ο 30 ο 60 ο β) H κεντρική γωνία κανονικού δωδεκάγωνου είναι: Β Γ 120 ο 30 ο 60 ο 25 / 183-184

γ) H κεντρική γωνία κανονικού πενταγώνου είναι: Β Γ 52 ο 72 ο 132 ο δ) Ένα κανονικό πολύγωνο έχει κεντρική γωνία 36 ο. Το πλήθος των πλευρών του είναι: Β Γ 6 10 12 ε) Ένα κανονικό πολύγωνο έχει κεντρική γωνία 10 ο. Το πλήθος των πλευρών του είναι: Β Γ 12 24 36 2. Στους επόμενους πίνακες να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. α) Ένα κανονικό πολύγωνο έχει κεντρική γωνία 40 ο. Η γωνία του πολυγώνου είναι: Β Γ 50 ο 90 ο 140 ο β) Ένα κανονικό πολύγωνο έχει κεντρική γωνία 72 ο. Η γωνία του πολυγώνου είναι: Β Γ 108 ο 18 ο 172 ο γ) Ένα κανονικό πολύγωνο έχει κεντρική γωνία 30 ο. Η γωνία του πολυγώνου είναι: Β Γ 150 ο 30 ο 60 ο 26 / 184

3. Στους παρακάτω πίνακες να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. Ένα κανονικό πολύγωνο έχει 15 πλευρές. α) Η κεντρική γωνία του είναι: Β Γ 15 ο 24 ο 30 ο β) Η γωνία του πολυγώνου είναι: Β Γ 24 ο 156 ο 72 ο Η γωνία ενός κανονικού πολυγώνου είναι 150 ο γ) Η κεντρική γωνία του είναι: Β Γ 15 ο 24 ο 30 ο δ) Το πλήθος των πλευρών του είναι: Β Γ 15 12 8 Η γωνία ενός κανονικού πολυγώνου είναι 135 ο ε) Η κεντρική γωνία του είναι: Β Γ 35 ο 45 ο 65 ο στ) Το πλήθος των πλευρών του είναι: Β Γ 8 12 18 27 / 184

ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Να συμπληρώσετε τους παρακάτω πίνακες. πλήθος πλευρών 3 5 6 10 γωνία κανονικού πολυγώνου κεντρική γωνία κεντρική γωνία 15 ο 72 ο γωνία κανονικού πολυγώνου 150 ο 160 ο 2 Σε κανονικό πολύγωνο η γωνία του είναι τετραπλάσια της κεντρικής του γωνίας. Να βρείτε τον αριθμό των πλευρών του πολυγώνου. 3 Να υπολογίσετε την κεντρική γωνία ω και τη γωνία φ ενός κανονικού εξαγώνου και να επαληθεύσετε ότι: ω + φ = 180 ο. 4 H γωνία ενός κανονικού πολυγώνου είναι τα 5. 3 της ορθής. Να βρείτε τον αριθμό των πλευρών του πολυγώνου. 28 / 184

5 Να εξετάσετε αν υπάρχει κανονικό πολύγωνο: α) με κεντρική γωνία ω = 16 ο. β) με γωνία φ = 130 ο. 6 Να κατασκευάσετε κανονικό οκτάγωνο. 7 Ποιο κανονικό πολύγωνο έχει γωνία ίση με την κεντρική του γωνία; Κ Λ 8 Με πλευρές τις πλευρές ενός κανονικού εξάγωνου, κατασκευάζουμε τετράγωνα εξωτερικά του εξαγώνου. Ζ Β Να αποδείξετε ότι οι κορυφές των τετραγώνων, που Ε Γ δεν είναι και κορυφές του εξαγώνου, σχηματίζουν κανονικό δωδεκάγωνο. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Τα κανονικά πολύγωνα στη Φύση, στην Τέχνη και στις Επιστήμες Το παλάτι της Alhambra στη Granada της Ισπανίας είναι το εξοχότερο, ίσως, δείγμα χρήσης των κανονικών πολυγώνων στην Τέχνη. Έχει φτιαχτεί όλο με ψηφιδωτά πάνω σε σχέδια που περιλαμβάνουν επαναλήψεις από συνθέσεις κανονικών πολυγώνων. νάλογα 29 / 184-185

σχέδια έχουμε δει σε μωσαϊκά, σε υφάσματα και γενικότερα στις Τέχνες. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελούν οι δημιουργίες του Ολλανδού καλλιτέχνη M.C. Escher. Η χρήση κανονικών πολυγώνων στην Τέχνη και τη διακόσμηση αποτελεί κομμάτι πολλών αρχαίων πολιτισμών. Οι Σουμέριοι (περίπου 4000 π.χ.) διακοσμούσαν τα σπίτια και τους ναούς τους με σχέδια από επαναλαμβανόμενα κανονικά πολύγωνα. νάλογες διακοσμήσεις ή ακόμη και εφαρμογές στις κατασκευές κτιρίων έχουν παρουσιαστεί στους ιγύπτιους, τους Έλληνες, τους Μαυριτανούς, τους Ρωμαίους, τους Πέρσες, τους Άραβες, τους Βυζαντινούς, τους Ιάπωνες και τους Κινέζους. Χρησιμοποιούσαν διάφορες τεχνικές σχεδιασμού και ήταν έντονος ο «συμμετρικός» τρόπος χρωματισμού. Σε αρκετούς πολιτισμούς η θρησκεία ήταν εκείνη που τους ώθησε σ αυτό το είδος Τέχνης. Για παράδειγμα, η ισλαμική θρησκεία απαγορεύει την αναπαράσταση ζωντανών οργανισμών σε έργα τέχνης. Για το λόγο αυτό, οι Μαυριτανοί δημιούργησαν μόνο αφηρημένα γεωμετρικά σχήματα. ντίθετα, οι Ρωμαίοι και άλλοι μεσογειακοί λαοί χρησιμοποίησαν ως φόντο συνδυασμούς κανονικών πολυγώνων, για να τονίσουν αναπαραστάσεις με ανθρώπους ή σκηνές από τη φύση. Τα κανονικά πολύγωνα συναντώνται στη Φύση και γίνονται αντικείμενο μελέτης από διάφορους κλάδους των Φυσικών Επιστημών, όπως την Κρυσταλλογραφία 30 / 185

(με ακτίνες Χ), την Κβαντομηχανική, την Κβαντική Χημεία. Για παράδειγμα, η Κρυσταλλογραφία με ακτίνες Χ είναι ο επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με την επαναληπτική τοποθέτηση ίδιων αντικειμένων, όπως αυτά συναντώνται στη Φύση. ρκετές από τις ανακαλύψεις στην Κρυσταλλογραφία κατά τα μέσα του 20ου αιώνα μοιάζουν με έργα τέχνης του M.C. Esher. Άλλοι τομείς έρευνας που ασχολούνται συστηματικά με κανονικά πολύγωνα περιλαμβάνονται στη Γεωλογία, τη Μεταλλουργία, τη Βιολογία ακόμη και στην Κρυπτογραφία! 31 / 185

3.3. Μήκος κύκλου ΡΣΤΗΡΙΟΤΗΤ 1. ς θεωρήσουμε ένα νόμισμα των 2. φού μετρήσετε τη διάμετρο του δ, να βάλετε μελάνι γύρω - γύρω από το νόμισμα και να το κυλίσετε κάθετα στο χαρτί, έτσι ώστε να κάνει μια πλήρη περιστροφή. L τον α) Το μήκος L που διαγράφει είναι το μήκος του κύκλου. Συμπληρώστε τον παρακάτω πίνακα: δ = L = L. δ = β) ς δούμε κατόπιν μερικές προσεγγιστικές μετρήσεις από την στρονομία για την «περιφέρεια» και τις διαμέτρους κάποιων πλανητών. Συμπληρώστε το διπλανό πίνακα: 32 / 186

Πλανήτες L δ Ερμής 15320 km 4879 km φροδίτη 38006,6 km 12104 km Άρης 21333,2 km 6794 km Γη 40053,8 km 12756 km Σελήνη 10914,6 km 3476 km L.. δ Να κάνετε τις πράξεις με ακρίβεια δύο δεκαδικών ψηφίων χρησιμοποιώντας έναν υπολογιστή τσέπης. Τι παρατηρείτε; Λύση α) Έχουμε ότι: δ = L = L. δ 2,5 cm 7,85 cm = 3,14 cm β) Παρατηρούμε ότι ο λόγος L. είναι περίπου 3,14 δ για όλους τους πλανήτες. υτός ο σταθερός λόγος ονομάστηκε από τους αρχαίους Έλληνες ως «ο αριθμός π», ο πιο διάσημος και αξιοσημείωτος απ όλους τους αριθμούς (βλέπε Ιστορικό σημείωμα). ποδεικνύεται ότι ο αριθμός π είναι ένας άρρητος αριθμός, δηλαδή δεκαδικός με άπειρα ψηφία, τα οποία δεν προκύπτουν με συγκεκριμένη διαδικασία. Τα πρώτα 40 δεκαδικά ψηφία του π είναι: π = 3,14159 26535 89793 23846 2643383279 50288 41971... 33 / 186-187

πό τη σχέση L. δ = π, προκύπτει ότι: Το μήκος του κύκλου υπολογίζεται από τη σχέση: L = π δ ή L = 2 π ρ. Παρατήρηση: Στις εφαρμογές και ασκήσεις θα χρησιμοποιούμε για τον π την προσεγγιστική τιμή 3,14. ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Ένας κύκλος έχει μήκος L = 9,42 cm. Να βρείτε το μήκος της ακτίνας του. Λύση: Για το μήκος του κύκλου ισχύει ότι: L = 2πρ ή ρ = L. = 9,42. = 1,5 cm. 2π 2 3,14 ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Ένας κύκλος έχει μήκος 10 cm περισσότερο από έναν άλλο. Πόσο μεγαλύτερη είναι η ακτίνα του; Λύση: Θα ισχύει ότι: L 1 = L 2 + 10 ή 2πρ 1 = 2πρ 2 + 10. 10. Επομένως: ρ 1 = ρ 2 + ή ρ 1 = ρ 2 + 2π ή ρ1 = ρ2 + 1,59. 10. 2 3,14 ηλαδή, η ακτίνα του πρώτου κύκλου είναι μεγαλύτερη κατά 1,59 cm της ακτίνας του δεύτερου. 34 / 187

ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Να υπολογιστεί το μήκος του κύκλου στο παρακάτω σχήμα. Γ Λύση: Η εγγεγραμμένη γωνία ΓΒ είναι ίση με 30 ο, οπότε 30 ο βρίσκουμε την αντίστοιχη επίκεντρη ΟΒ = 2 30 ο = 60 ο. Επομένως το τρίγωνο ΟΒ είναι ισόπλευρο με 2 cm Ο = ΟΒ = Β = 2 cm, B οπότε ρ = 2 cm. Άρα, το μήκος του κύκλου είναι: L = 2πρ = 2 3,14 2 = 12,56 cm. O ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ 1. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα: κτίνα ρ Μήκος κύκλου L 5 cm 37,68 cm 4 cm 3 cm 12,56 cm 9 cm 2. ν τριπλασιάσουμε την ακτίνα ενός κύκλου (Ο, ρ), τότε το μήκος του κύκλου: : διπλασιάζεται Β: τριπλασιάζεται Γ: τετραπλασιάζεται : παραμένει το ίδιο. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 35 / 187-188

3. Τρεις ομόκεντροι κύκλοι έχουν ακτίνες ρ, 2ρ, 3ρ αντίστοιχα. Να συμπληρώσετε τον πίνακα: L 1 L 2 L 3 ρ ρ ρ L 1 L 2 L 2 L 3 L 3 L 1 L 1 2p L 2 4p L 3 6p ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Ένας κύκλος έχει μήκος 20 cm περισσότερο από έναν άλλο. Πόσο μεγαλύτερη είναι η ακτίνα του; 2 Γύρω από τον κορμό ενός αιωνόβιου δέντρου τυλίγουμε ένα σκοινί. Μετράμε το σκοινί και βρίσκουμε ότι έχει μήκος 3,5 m. Να υπολογίσετε την ακτίνα του κορμού. 3 Οι διάμετροι δύο κύκλων διαφέρουν κατά 5 cm. Να βρείτε πόσο διαφέρουν: α) οι ακτίνες τους β) οι περίμετροί τους. 36 / 188

4 Οι περίμετροι δύο κύκλων έχουν λόγο 2 προς 1. Να βρείτε το λόγο: α) των διαμέτρων τους. β) των ακτίνων τους. 5 Ο λεπτοδείκτης ενός ρολογιού έχει μήκος 2,5 cm. Να βρείτε πόσο διάστημα θα διαγράψει το άκρο του λεπτοδείκτη σε 12 ώρες. 6 Στη μηχανή ενός αυτοκινήτου δύο τροχαλίες, Β συνδέονται με ελαστικό ιμάντα. ν ρ = 2 cm και ρ Β = 8 cm, να βρείτε πόσες στροφές θα κάνει η, αν η Β κάνει μία στροφή. 7 Ένας ποδηλάτης, που προετοιμάζεται για τους αγώνες, προπονείται σε στίβο σχήματος κύκλου με ακτίνα ρ = 30 m. Πόσες στροφές θα κάνει σε 3 ώρες προπόνησης, αν κινείται με ταχύτητα 20 km/h; 8 Γνωρίζουμε ότι ο Ισημερινός της Γης έχει μήκος 40.000 km περίπου. Θεωρώντας ότι η Γη είναι σφαιρική να βρείτε την ακτίνα της. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ π = 3,14159 26535 89793 23846 26433 83279 50288 41971... Ο π είναι ο μόνος άρρητος και υπερβατικός, -όπως λέγεται- αριθμός που συναντάται στη φύση. Στην Παλαιά ιαθήκη φαίνεται ότι ο π θεωρούνταν ίσος με 37 / 188-189

το 3. Οι Βαβυλώνιοι περίπου το 2.000 π.χ. θεωρούσαν ότι ο π είτε είναι ίσος με το 3 είτε με το 3 1.. 8 Οι ιγύπτιοι στον πάπυρο του Rhind (1500 π.χ.) θεωρούσαν ότι το εμβαδόν ενός κύκλου ισούται με ( 8. δ) 2, όπου δ η διάμετρος του κύκλου, οπότε, 9 π 3,16049... Ωστόσο, οι αρχαίοι Έλληνες ξέφυγαν από τις «χονδρικές» εκτιμήσεις των Βαβυλωνίων και των ιγυπτίων και έδωσαν μέθοδο για τον υπολογισμό του π. Το συνδύασαν με ένα από τα επιστημονική περίφημα «άλυτα» προβλήματα της ρχαιότητας: με το πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου, δηλαδή την κατασκευή με κανόνα και διαβήτη τετραγώνου ισεμβαδικού με δοσμένο κύκλο. Εκτιμήσεις του π Πολλοί επιστήμονες από την αρχαιότητα (με πρωτόγονα μέσα) μέχρι σήμερα (με σύγχρονους υπερυπολογιστές), προσπάθησαν να βρουν προσεγγίσεις του π με όσο το δυνατόν περισσότερα δεκαδικά ψηφία. Μερικές από αυτές τις προσπάθειες είναι οι παρακάτω: 310. ΡΧΙΜΗΔΗΣ: π 3 71 10. 70 3,14085 π 3,142857 π 3 1. 7 ή 22. 7 38 / 189

M at h Com poser 1. 1. 5 http://www.mathcomposer.com ΠΤΟΛΕΜΙΟΣ: π (= 3,1416 ) TSU CHUNG-CHI (Κίνα): 3,1415926 π 3,1415927, π 355.. 113 AL-KASHI (15ος αιώνας μ.χ.): 16 ακριβή δεκαδικά ψηφία. LUDOLPH VAN CEULEN: 20, κατόπιν 32, τελικά 35 ακριβή δεκαδικά ψηφία. SNELL: 34 ψηφία. 377. 120 VIETE (1592): πρώτος τύπος: π. = 2 1 2 1 2 + 1 2 1..... 1 2 1 2 + 1 2 1 2 + 1 2 1 2 π. 2. 2. 4. 4. 6. 6. JOHN WALLIS: =... 2 1 3 3 5 5 7 π. 1. 1. 1. 1. LEIBNIZ (1673): = 1 - + - +... 4 3 5 7 9 JOHN MACHIN (1706): 100 δεκαδικά ψηφία JOLIANN DASE (1824-1861): 200 WILLIAM SHANKS (1853): 707 ENIAC (H/Y)(1949): 2037 CDC 6600 (1967): 500.000 Ιαπωνική Ομάδα (1993): 16.777.216 (=2 24 ). 39 / 189

3.4. Μήκος τόξου Για να υπολογίσουμε το μήκος ενός τόξου μετρημένου σε μοίρες, αρκεί να εφαρμόσουμε την απλή μέθοδο των τριών. Ο μ ο l Ένα τόξο 360 ο (ολόκληρος ο κύκλος) έχει μήκος 2πρ. Ένα τόξο μ ο πόσο μήκος έχει; Τόξο Μήκος 360 2πρ μ l Έχουμε: 360. = μ. ή l = 2πρ μ.. 2πρ l 360 Το μήκος ενός τόξου μ ο ισούται με: l = 2πρ μ.. 360 κτίνια (rad) Aρκετές φορές ως μονάδα μέτρησης των τόξων ενός κύκλου θεωρούμε το τόξο που έχει το ίδιο μήκος με την ακτίνα ρ του κύκλου. υτή η μονάδα μέτρησης λέγεται ακτίνιο ή rad. O ρ 1 rad 40 / 190

ν χρησιμοποιήσουμε ακτίνια, τότε: Το μήκος ενός τόξου α rad ισούται με: l = αρ. Σχέση μοιρών και ακτινίων Εξισώνοντας τις δύο προηγούμενες σχέσεις: μ. l = 2πρ l = αρ 360 μ. βρίσκουμε ότι: 2πρ = αρ ή 360 μ. μ. π = α ή = α.. 180 180 π Η αναλογία αυτή εκφράζει τη σχέση των μοιρών με τα ακτίνια. Σχόλιο: Ο κύκλος χωρίζεται σε τέσσερα ίσα τόξα από δύο κάθετες διαμέτρους: Β = ΒΓ = Γ =. Καθένα από αυτά τα τόξα έχει μέτρο 90 ο και ονομάζεται τεταρτοκύκλιο. Ο Β 41 / 190 Γ

ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Να διατάξετε από το μικρότερο προς το μεγαλύτερο τα παρακάτω τόξα: π. 4 rad, 25 o, 48 o, 3π. rad, 225 o, 11π. rad 2 6 Λύση: Για να μπορέσουμε να συγκρίνουμε τα τόξα, θα πρέπει είτε να τα μετατρέψουμε όλα σε μοίρες είτε να τα μετατρέψουμε όλα σε rad. Aς κάνουμε και τις δύο μετατροπές: Μοίρες π. = 45 ο 25 ο 48 ο 4 rad π. 25 ο = 5π. 48 ο = 4 36 4π. 15 Μοίρες 3π. = 270 ο 225 ο 11π. = 330 ο 2 6 rad 3π. 225 ο = 2 5π. 4 11π. 6 Επομένως, ισχύει ότι: 25 ο < 45 ο < 48 ο < 225 ο < 270 ο < 330 ο 5π. π. 4π. 5π. 3π. ή < < < < < 11π.. 36 4 15 4 2 6 ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Ένα τόξο 30 ο έχει μήκος 1,3 cm. Να βρείτε την ακτίνα του κύκλου. 42 / 191

Λύση: Το μήκος του τόξου είναι : l = 2πρ μ. 360, οπότε έχουμε διαδοχικά: 1,3 = πρ 30. ή 1,3 = πρ 1. ή πρ = 7,8 ή 180 6 7,8. 7,8. ρ = = = 2,48 (cm). π 3,14 ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Να αποδείξετε ότι τα μήκη των τόξων Ο και Β στο διπλανό σχήμα είναι ίσα. Σχολιάστε το αποτέλεσμα. Β Λύση: Στον κύκλο (Κ, ρ) ρ το τόξο Ο είναι ημικύκλιο, Ο επομένως έχει μήκος: Κ l 1 = 2πρ 180. = πρ. 360 Στον κύκλο (Ο,2ρ) το τόξο Β αντιστοιχεί σε τεταρτοκύκλιο, οπότε έχει μήκος: l 2 = 2π (2ρ) 90. = πρ. 360 Άρα, τα δύο τόξα έχουν ίδιο μήκος. Συμπεραίνουμε ότι δύο τόξα με ίσα μήκη δεν είναι απαραίτητα ίσα, αφού μπορεί να ανήκουν σε κύκλους με διαφορετικές ακτίνες. 43 / 191

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ 1. Να αντιστοιχίσετε τα μέτρα των τόξων της πρώτης γραμμής από μοίρες σε ακτίνια (rad) της δεύτερης γραμμής. Μοίρες 90 ο 60 ο 180 ο 270 ο 45 ο 360 ο κτίνια π. π. 2π π 4 3 π. 2 3π. 2 2. ν το μήκος l ενός τόξου μ ο είναι ίσο με το 1. 8 του μήκους του κύκλου στον οποίο ανήκει, τότε: : μ = 45 ο Β: μ = 90 ο Γ: μ = 60 ο : μ = 180 ο Να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. 3. Να συμπληρώσετε τους παρακάτω πίνακες: Τόξο σε μοίρες 30 ο Τόξο σε ακτίνια π. 2 3π. 4 5π. 4 Τόξο σε μοίρες Τόξο σε ακτίνια 100 ο 60 ο 270 ο 7π. 6 44 / 192

ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα: Τόξο σε μοίρες Τόξο σε ακτίνια π. 3 15 ο 180 ο 2π. 3 3π. 2 2 Να υπολογίσετε το μήκος ενός τεταρτοκύκλιου ακτίνας ρ = 8 cm. 3 Σ έναν κύκλο που έχει μήκος 188,4 cm να βρείτε το μήκος τόξου 30 ο. 4 Να βρείτε το μήκος του τόξου που αντιστοιχεί στην πλευρά τετραγώνου εγγεγραμμένου σε κύκλο με ακτίνα ρ = 10 cm. 5 Ένα τόξο 45 ο έχει μήκος 15,7 cm. Να βρείτε την ακτίνα του κύκλου. 6 ίνονται 2 τόξα π ακτινίων. Να εξετάσετε αν είναι πάντοτε ίσα. Ζ 7 ίνονται τρεις ομόκεντροι Β κύκλοι ακτίνων 1 cm, 1,5 cm και 2 cm και μια επίκεντρη γωνία 45 ο. Να βρείτε τα μήκη των τόξων που αντιστοιχούν στη γωνία αυτή. 45 ο Ο Γ Ε 45 / 192

3.5. Εμβαδόν κυκλικού δίσκου Ο ΘΕΟΣ ΗΛΙΟΣ ΕΓΙΝΕ ΜΠΚΛΒΣ! 1 2 3 4 Για να υπολογίσουμε το εμβαδόν ενός κυκλικού δίσκου, χωρίζουμε τον κυκλικό δίσκο σε όσο πιο μικρά μέρη μπορούμε. Κόβουμε τα κομματάκια αυτά και κατόπιν τα τοποθετούμε όπως φαίνεται στο διπλανό σχήμα: 2 4 6 Παρατηρούμε ότι σχημα- 1 3 5 τίζεται ένα σχήμα που «μοιάζει» με ορθογώνιο. πρ ν συνεχίσουμε να χωρίζουμε τον κυκλικό δίσκο ολοένα σε πιο μικρά ίσα ρ μέρη, τότε το τελικό σχήμα θα προσεγγίζει όλο και περισσότερο ένα ορθογώνιο, του οποίου η «βάση» είναι ίση με το μισό του μήκους του κύκλου, δηλαδή με πρ, και το «ύψος» με την ακτίνα του κύκλου. Επομένως, το εμβαδόν του κυκλικού δίσκου ισούται με το εμβαδόν του ορθογωνίου που σχηματίζεται, δηλαδή με ρ πρ. 46 / 193

M at h Com poser 1. 1. 5 http://www.mathcomposer.com M at h Com poser 1. 1. 5 http://www.mathcomposer.com Επομένως: Το εμβαδόν κυκλικού δίσκου ακτίνας ρ, ισούται με Ε = πρ 2 ΕΦΡΜΟΓΗ 1. ν το μήκος ενός κύκλου είναι 6,28 cm, να βρείτε το εμβαδόν του. Λύση: Το μήκος του κύκλου δίνεται από τον τύπο L = 2πρ, δηλαδή 6,28 = 2 3,14 ρ, οπότε ρ = 1 (cm). Τότε, το εμβαδόν του κυκλικού δίσκου είναι: Ε = πρ 2 = 3,14 1 2 = 3,14 (cm 2 ). ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Στο διπλανό σχήμα η κίτρινη περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στους δύο κύκλους ονομάζεται κυκλικός δακτύλιος. ν το εμβαδόν του κίτρινου δακτυλίου είναι ίσο με το εμβαδόν του μπλε κυκλικού δίσκου, ο οποίος έχει ακτίνα ρ = 2 cm, να βρείτε την ακτίνα R του μεγάλου κύκλου. ρ Ο R Λύση: Το εμβαδόν Ε του δακτυλίου ισούται με τη διαφορά των εμβαδών Ε 1 = πr 2 και E 2 = πρ 2 των δύο κυκλικών δίσκων. Επομένως, Ε = Ε 1 - Ε 2 = πr 2 - πρ 2. φού Ε = Ε 2, θα έχουμε: πr 2 - πρ 2 = πρ 2 ή πr 2 = 2πρ 2 ή R 2 = 2ρ 2 ή R 2 = 2( 2 ) 2 = 4. Οπότε: R = 2 cm. 47 / 193

M at h Com poser 1. 1. 5 http://www.mathcomposer.com M at h Com poser 1. 1. 5 http://www.mathcomposer.com ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Μια πιτσαρία προσφέρει πίτσες κυκλικού σχήματος σε τρία μεγέθη: τη μικρή, τη μεσαία και τη μεγάλη. Η μικρή έχει διάμετρο 23 cm και κοστίζει 7. Η μεσαία έχει διάμετρο 28 cm και κοστίζει 8 και 50 λεπτά. Η μεγάλη έχει διάμετρο 33 cm και κοστίζει 11 και 90 λεπτά. Ποια από τις τρεις πίτσες συμφέρει από άποψη τιμής; Λύση: Για να συγκρίνουμε τις 3 πίτσες, αρκεί να βρούμε το κόστος τού 1 cm 2 για κάθε πίτσα. Η μικρή έχει εμβαδόν: 2 2 23 2 Ε 1 = πρ 1 = π = 415,27 (cm ). 2 Η μεσαία έχει εμβαδόν: Ε 2 = πρ 2 2 = π 14 2 = 615,44 (cm 2 ). Η μεγάλη έχει εμβαδόν: 2 2 33 2 Ε 1 = πρ 3 = π = 854,87 (cm ). 2 Το κόστος του 1 cm 2 για κάθε πίτσα είναι: Μικρή 700. = 1,69 (λεπτά/cm 2 ) 415,27 Μεσαία 850. = 1,38 (λεπτά/cm 2 ) 615,44 Μεγάλη 1190. = 1,39 (λεπτά/cm 2 ) 854,87 Επομένως, συμφέρει να αγοράσουμε τη μεσαία πίτσα. 48 / 194

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ 1. Ένας κύκλος έχει εμβαδόν ίσο αριθμητικά με το μήκος του. Η ακτίνα του είναι ίση με: : 4 Β: 2 Γ: 6 : 5. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 2. Ένας κύκλος έχει μήκος L = 4 cm. Το εμβαδόν του είναι: : 12 cm 2 B: 4. cm 2 Γ: 9 cm 2 : 16 cm 2. π Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 3. ν τριπλασιάσουμε την ακτίνα ενός κύκλου (Ο, ρ), τότε το εμβαδόν του: : διπλασιάζεται Β: τριπλασιάζεται Γ: εξαπλασιάζεται : εννιαπλασιάζεται. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 4. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα: κτίνα ρ κύκλου Εμβαδόν κύκλου Ε 5 cm 28,26 cm 2 2,5 cm 942 cm 2 49 / 194

5. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα: κτίνα ρ Μήκος L Εμβαδόν Ε 1 cm 2 cm 3 cm 4 cm ρ cm 2ρ cm 3ρ cm 4ρ cm Τι παρατηρείτε; ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Ένας κύκλος (Ο, ρ) έχει διάμετρο 10 cm. Να βρείτε την ακτίνα του κύκλου που έχει τετραπλάσια επιφάνεια από τον κύκλο (Ο, ρ). 2 Να βρείτε το εμβαδόν του μπλε κυκλικού δακτυλίου, αν ρ=2 cm και R=3 cm. Ο ρ R 3 Στο διπλανό σχήμα να υπολογίσετε το μήκος και το εμβαδόν του κύκλου. A 6 cm 8 cm B Ο Γ 50 / 195

4 Ένας κύκλος έχει ακτίνα 10 cm. Να κατασκευάσετε κυκλικό δίσκο με διπλάσιο εμβαδόν. 5 Ένα τετράγωνο έχει πλευρά 3 cm. Να βρεθεί (κατά προσέγγιση) η ακτίνα ενός κυκλικού δίσκου που είναι ισοδύναμος (δηλαδή έχει το ίδιο εμβαδόν) με το τετράγωνο. 6 Λυγίζουμε ένα σύρμα μήκους 1,256 m, ώστε να σχηματίσει κύκλο. Να βρείτε το εμβαδόν του κυκλικού δίσκου που αντιστοιχεί στο συρμάτινο κύκλο. 7 Να υπολογίσετε το εμβαδόν κυκλικού δίσκου που είναι περιγεγραμμένος σε τετράγωνο πλευράς α = 6 cm. 8 Ένας κυκλικός δίσκος έχει εμβαδόν 144π cm 2. Να βρείτε το μήκος του τόξου του κύκλου που αντιστοιχεί σε επίκεντρη γωνία 60 ο. 51 / 195

3.6. Εμβαδόν κυκλικού τομέα ΜΜ ΕΓΩ ΘΕΛΩ ΚΕΡΣΚΙ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΙΚΟ ΜΟΥ ΤΟΜΕ ς θεωρήσουμε ένα κύκλο (Ο, ρ) και μια επίκεντρη γωνία xοy μέτρου μ ο. Το μέρος του κυκλικού δίσκου που περιέχεται μέσα στη γωνία xοy λέγεται κυκλικός τομέας γωνίας μ o του κύκλου (Ο, ρ). Ο μ ο x Av η επίκεντρη γωνία xοy είναι μέτρου μ o, τότε και το αντίστοιχο τόξο της έχει μέτρο μ o, οπότε βρίσκουμε το εμβαδόν του κυκλικού τομέα: Τόξο σε μοίρες 360 ο μ ο Εμβαδόν πρ 2 Ε y 360. μ. = ή πρ 2 Ε Ε = πρ 2 μ. 360 ν το τόξο έχει μετρηθεί σε ακτίνια και ισούται με α rad, τότε πάλι έχουμε: Τόξο σε ακτίνια (rad) 2π α Εμβαδόν πρ 2 Ε 52 / 196

E = πρ 2 α. ρ 2 α. = ή 2π 2 ΡΣΤΗΡΙΟΤΗΤ 1. Μια κυκλική πλατεία έχει ακτίνα ρ = 20 m. Ένας προβολέας είναι τοποθετημένος στο κέντρο της πλατείας και εκπέμπει μια δέσμη φωτός που φωτίζει ένα κυκλικό τομέα γωνίας 50 o. α) Να βρείτε το εμβαδόν της πλατείας. β) Να βρείτε το εμβαδόν του κυκλικού τομέα που φωτίζεται. Λύση α) Το εμβαδόν της πλατείας είναι: Ε = πρ 2 = 3,14 20 2 = 1256 (m 2 ). β) Γνωρίζουμε ότι όλη η πλατεία αντιστοιχεί σε τόξο 360 o και έχει εμβαδόν 1256 m 2. Για να βρούμε το εμβαδόν ε του κυκλικού τομέα που αντιστοιχεί σε τόξο 50 o, χρησιμοποιούμε την απλή μέθοδο των τριών, οπότε: 360. 1256 = 50. ή ε = 1256 50. = 174,44 (m 2 ). ε 360 ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Nα υπολογίσετε το εμβαδόν του κυκλικού τομέα στον στίβο της σφαιροβολίας ακτίνας ρ = 24 m και γωνίας 65 o. Ε = 1. αρ 2 2 360 o 50 o 1256 ε Λύση: Το εμβαδόν του κυκλικού τομέα δίνεται από τον τύπο: E = πρ 2 μ. = 3,14 24 2 65. = 326,56 (m 2 ). 360 360 53 / 196

ΕΦΡΜΟΓΗ 2. O παρακάτω κύκλος έχει διάμετρο Β και εμβαδόν 40 cm 2. Να υπολογίσετε τα εμβαδά Ε 1, Ε 2, Ε 3, Ε 4. Λύση: Έχουμε ότι: ΟΓ = 30 ο, ΓΟΒ = 90 ο Ε 1 και Ο = 90 ο - ΟΓ = = 90 ο - 30 ο = 60 ο Ε 4 Ο Ε 2 Β Επομένως: Ε 1 = (πρ 2 ) 180. = 40 1. = 20 (cm 2 ). 360 2 Ε 2 = (πρ 2 90. 1. ) = 40 360 4 = 10 (cm 2 ). Ε 3 = (πρ 2 30. 1. ) = 40 360 12 = 3,33 (cm 2 ). Ε 4 = (πρ 2 60. 1. ) = 40 360 6 = 6,67 (cm 2 ). Ε 3 Γ 30 ο ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ 1. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα: ακτίνα κύκλου ρ = 2 cm γωνία κυκλικού τομέα μ = 60 o εμβαδόν κυκλικού τομέα μ = 45 o Ε = 8π cm 2 ρ = 3 cm Ε = 3π cm 2 54 / 196-197

2. Σ έναν κύκλο κέντρου Ο και ακτίνας ρ =... (cm) ο κυκλικός τομέας γωνίας 120 ο έχει μήκος τόξου 6π (cm) και εμβαδόν... (cm 2 ). Να συμπληρώσετε τα κενά. 3. Η ακτίνα ενός κύκλου είναι 12 cm. Ένας κυκλικός τομέας γωνίας 60 o έχει εμβαδόν: : 24π (cm 2 ) B: 36π (cm 2 ) Γ: 54π (cm 2 ) : 108π (cm 2 ). Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 4. ν το εμβαδόν κυκλικού τομέα είναι 12,56 cm 2 και η γωνία του είναι 90 ο, η ακτίνα του κύκλου είναι: : 2 cm, Β: 4 cm, Γ: 9 cm, : 7 cm. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 5. ν τριπλασιάσουμε την ακτίνα ενός κύκλου (Ο, ρ), τότε το εμβαδόν ενός κυκλικού τομέα του κύκλου: : διπλασιάζεται Β: τριπλασιάζεται Γ: εξαπλασιάζεται : εννιαπλασιάζεται. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Να υπολογιστεί η γωνία κυκλικού τομέα που έχει εμβαδόν ίσο με το 1. 8 του εμβαδού του κύκλου. 55 / 197

2 Ένας κυκλικός τομέας γωνίας 30 ο έχει εμβαδόν 1 m 2. Να υπολογίσετε την ακτίνα του κύκλου. 3 Το εμβαδόν ενός κυκλικού δίσκου είναι 1256 cm 2. Να υπολογίσετε το εμβαδόν ενός κυκλικού τομέα γωνίας 36 ο. 4 Το εμβαδόν κυκλικού τομέα γωνίας 45 ο είναι 20,25π cm 2. Να βρείτε το εμβαδόν του κύκλου στον οποίο ανήκει ο τομέας. 5 ύο ομόκεντροι κύκλοι έχουν ακτίνες ρ 1 = 3 cm και ρ 2 = 4 cm αντίστοιχα. Να υπολογίσετε το εμβαδόν του γραμμοσκιασμένου μέρους του σχήματος. Γ Ο Β 6 Ο υαλοκαθαριστήρας ενός αυτοκινήτου έχει μήκος 55 cm. Το σημείο περιστροφής απέχει από το λάστιχο καθαρι- 120 ο σμού 15 cm. ν ο υαλοκαθαριστήρας διαγράφει γωνία 120 ο, 15 55 να υπολογίσετε την επιφάνεια που καθαρίζει. 7 Να υπολογίσετε τα εμβαδά των γραμμοσκιασμένων καμπυλόγραμμων επιφανειών στα τετράγωνα της σελίδας 57: 56 / 197-198

α) Β = ΒΓ = 8 cm β) Β = 8 cm Γ Γ Β Β γ) Β = 8 cm δ) Β = 8 cm Γ Γ Β Β ε) AB = 8 cm Γ Β 8 Να βρείτε το εμβαδόν της γραμμοσκιασμένης επιφάνειας στο σχήμα, αν οι αριθμοί εκφράζουν τα μήκη των αντίστοιχων τμημάτων σε cm. Β 3 3 Ε Ζ 3 3 3 3 Γ 57 / 198

Επανάληψη Κεφαλαίου 3. Μέτρηση Κύκλου Εγγεγραμμένες γωνίες ενός κύκλου που βαίνουν στο ίδιο τόξο ή σε ίσα τόξα είναι μεταξύ τους ίσες. Κάθε εγγεγραμμένη γωνία ισούται με το μισό της επίκεντρης γωνίας που έχει ίσο αντίστοιχο τόξο. Κανονικό πολύγωνο: ίσες πλευρές ίσες γωνίες Κεντρική γωνία κανονικού ν-γώνου: ω = 360 ο. ν Γωνία κανονικού ν-γώνου: φ = 180 ο - ω L. Μήκος κύκλου: = π ή L = 2πρ δ μ. Μήκος τόξου: l = 2πρ ή l = αρ 360 Εμβαδό κυκλικού δίσκου: Ε= πρ 2 Εμβαδό κυκλικού τομέα: Ε= πρ 2 μ. ή Ε = 360 αρ 2. 2 58 / 198

ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΛΙΟ 4Ο Γεωμετρικά Στερεά H Γεωμετρία του Χώρου αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια, εξαιτίας των πολλών εφαρμογών της στην καθημερινή ζωή. Μέτρηση Στερεών Θα μας απασχολήσει η μελέτη στερεών σωμάτων, όπως τo πρίσμα, ο κύλινδρος, η πυραμίδα, ο κώνος και η σφαίρα. Θα εξετάσουμε τα στοιχεία τους και τη μέτρηση των επιφανειών τους και του όγκου τους (Στερεομετρία).

ΕΙΣΓΩΓΗ 4.1 Ευθείες και επίπεδα στο χώρο 4.2 Στοιχεία και εμβαδόν πρίσματος και κυλίνδρου 4.3 Όγκος πρίσματος και κυλίνδρου 4.4 Η πυραμίδα και τα στοιχεία της 4.5 Ο κώνος και τα στοιχεία του 4.6 Η σφαίρα και τα στοιχεία της 4.7 Γεωγραφικές συντεταγμένες Ο Χώρος Ο φυσικός κόσμος στον οποίο ζούμε και όλα τα άψυχα αντικείμενα, καθώς και τα έμψυχα όντα που μας περιβάλλουν, αποτελούν τον «χώρο». Τα σχήματα του χώρου διακρίνονται σε επίπεδα και στερεά και αποτελούνται από επιφάνειες, γραμμές και σημεία. Οι επιφάνειες έχουν δύο διαστάσεις και διακρίνουν τα αντικείμενα μεταξύ τους, οι γραμμές έχουν μία διάσταση και τα σημεία καμία. Η Γεωμετρία του χώρου είναι η επιστήμη που μελετά τα στερεά σώματα και τις ιδιότητές τους στον χώρο. Η Στερεομετρία ασχολείται με τη μέτρηση των όγκων των διαφόρων στερεών σχημάτων: των πρισμάτων, των κυλίνδρων, της σφαίρας κ.ο.κ.

Ο χώρος έχει τρεις διαφορετικές διαστάσεις: μήκος, πλάτος και ύψος και εκτείνεται απεριόριστα. Οι Πυθαγόρειοι μελέτησαν τη σφαίρα και κάποια κανονικά πολύεδρα, αλλά οι Πλατωνιστές ήταν αυτοί που ασχολήθηκαν εκτεταμένα με τα κανονικά πολύεδρα. Το τετράεδρο, ο κύβος, το οκτάεδρο, το εικοσάεδρο και το δωδεκάεδρο ονομάζονται Πλατωνικά Στερεά. Ονομάζονται επίσης και Κοσμικά Στερεά, καθώς στη Φιλοσοφία του Πλάτωνα συμβόλιζαν αντίστοιχα την φωτιά, τη γη, το νερό, τον αέρα και την «πέμπτη ουσία» (quinta essentia). Η μελέτη του κύβου, του τετράεδρου και του δωδεκάεδρου πρέπει να έγινε από τους Πυθαγόρειους ο Θεαίτητος μελέτησε το οκτάεδρο και το εικοσάεδρο, ενώ ο Εύδοξος θεμελίωσε τη μέτρηση τους. Η Στερεομετρία αποτελεί σημαντικό μέρος της καθημερινής μας ζωής: από μία απλή παραγγελία ταπετσαρίας για το δωμάτιό μας έως το σχεδιασμό κτιρίων στην ρχιτεκτονική. εν είναι όμως και λίγες οι επιδράσεις της στην Τέχνη: ζωγραφική, γλυπτική κ.ά. Η εξαιρετική χρήση της αίσθησης του χώρου μέσα από τη Γεωμετρία έγινε φανερή κατά την ναγέννηση. Η ναγέννηση διέθετε δύο βασικά χαρακτηριστικά: την έμφαση στο σχήμα και την έμφαση στο χρώμα. Ο μόνος, ίσως, ζωγράφος που έφθασε στο ανώτατο επίπεδο και στα δύο ήταν ο Leonardo da Vinci, ο οποίος έδωσε στην Επιπεδομετρία και τη Στερεομετρία μια διάσταση άγνωστη στις προηγούμενες γενιές. Ο «Μυστικός είπνος» του da Vinci στην εκκλησία Santa Maria della Grazie στο Μιλάνο είναι ένα έξοχο δείγμα της χρήσης των γνώσεων Στερεομετρίας στην Τέχνη και εκπλήσσει με την άμεση αίσθηση του χώρου που δίνει στο θεατή.

Η Γεωμετρία του χώρου βρίσκει σημαντικές εφαρμογές και σε άλλες επιστήμες. Στη Βιολογία και στην Ιατρική η μελέτη του εγκεφάλου ή και άλλων οργάνων του σώματος γίνεται με έντονη την παρουσία εννοιών της Στερεομετρίας. Στη Χημεία η δομική ταξινόμηση των οργανικών ενώσεων γίνεται με ιδιότητες γεωμετρικών σχημάτων της Στερεομετρίας. Στη Σεισμολογία, οι προσομοιώσεις των κινήσεων των τεκτονικών πλακών ακολουθούν «γεωμετρικούς κανόνες» στο χώρο. Οι εφαρμογές της Γεωμετρίας του Χώρου είναι πολλές αναδεικνύοντας τη γνώση της Στερεομετρίας σε ένα αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής μας ζωής, της Τέχνης και της Επιστήμης.

4.1. Ευθείες και επίπεδα στο χώρο Ευθείες και Επίπεδα Οι πρωταρχικές έννοιες του χώρου γνωστές ήδη από την εμπειρία μας είναι το σημείο, η ευθεία και το επίπεδο. Τα επίπεδα τα έχουμε συνδέσει στο φυσικό κόσμο με την αίσθηση των επιφανειών. p B ε Η επιφάνεια του μαυροπίνακα, ενός λείου πατώμα- Γ τος, ενός καθρέπτη μάς δίνουν την αίσθηση B ε του επιπέδου. p Ωστόσο, το επίπεδο επεκτείνεται απεριόριστα και για να το παραστήσουμε, σχεδιάζουμε ένα παραλληλόγραμμο για να χωράει στην επιφάνεια του χαρτιού. Το ονομάζουμε, επίσης μ ένα από τα τελευταία μικρά γράμματα του αγγλικού αλφαβήτου (p, q, r). Μία ευθεία ε ορίζεται κατά μοναδικό τρόπο από τα δύο σημεία και Β. ν θεωρήσουμε ένα τρίτο σημείο Γ που δεν ανήκει στην ευθεία ε, τότε τα τρία αυτά σημεία, Β, και Γ ορίζουν ένα επίπεδο p. Προφανώς, η ευθεία ε και το σημείο Γ ορίζουν το ίδιο επίπεδο. 63 / 201

Γι αυτό ακριβώς το λόγο, οι φωτογράφοι για μεγαλύτερη σταθερότητα στηρίζουν τις φωτογραφικές μηχανές τους σε τρίποδο και έτσι εξηγείται η τρίτη ρόδα στα ποδήλατα των μικρών παιδιών. Σχετικές θέσεις δύο επιπέδων Σε ένα κλειστό βιβλίο οι δύο επιφάνειες που ορίζουν τα εξώφυλλά του, μας δίνουν την αίσθηση ότι όσο και αν τις προεκτείνουμε, δεν τέμνονται ποτέ. Τα δύο επίπεδα που δημιουργούνται έτσι, λέγονται παράλληλα. ν τώρα ανοίξουμε το βιβλίο, παρατηρούμε ότι σχηματίζονται δύο επίπεδα που τα κοινά τους σημεία ανήκουν σε μια ευθεία. Λέμε, τότε, ότι τα επίπεδα τέμνονται. Η ευθεία αυτή λέγεται τομή των δύο επιπέδων. 64 / 201

Επομένως: Οι δυνατές θέσεις δύο διαφορετικών επιπέδων είναι: Να είναι παράλληλα. Να τέμνονται κατά μία ευθεία. ζ ζ ε ε Σχετικές θέσεις δύο ευθειών στο χώρο Γνωρίζουμε ότι δύο διαφορετικές ευθείες που ανήκουν στο ίδιο επίπεδο μπορούν να είναι παράλληλες ή να τέμνονται. ε Όμως, όπως φαίνεται στο διπλανό κύβο, υπάρχουν ευθείες στο χώρο που δε βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο και δεν έχουν κανένα κοινό σημείο. Οι ευθείες αυτές λέγονται ασύμβατες. ζ Επομένως: Όταν έχουμε δύο διαφορετικές ευθείες ε και ζ, οι μόνες δυνατές θέσεις που μπορεί να έχουν είναι: Να είναι παράλληλες, δηλαδή να ανήκουν στο ίδιο επίπεδο και να μην έχουν κανένα κοινό σημείο. Να τέμνονται, δηλαδή να έχουν ένα μόνο κοινό σημείο. 65 / 202

Να είναι ασύμβατες, δηλαδή να ανήκουν σε διαφορετικά επίπεδα και να μην έχουν κανένα κοινό σημείο. Σχετικές θέσεις ευθείας και επιπέδου Όπως ξέρουμε, από δύο σημεία ορίζεται μοναδική ευθεία. Όταν τα σημεία αυτά ανήκουν σε ένα επίπεδο, τότε ολόκληρη η ευθεία ανήκει στο επίπεδο αυτό. Η ευθεία αυτή λέγεται ευθεία του επιπέδου. ε B ε p p ν μια ευθεία δεν έχει κοινά σημεία με ένα επίπεδο, τότε είναι παράλληλη στο επίπεδο αυτό. ε Είναι, όμως, δυνατό μια ευθεία να τέμνει ένα επίπεδο μόνο Γ σε ένα σημείο. Το σημείο Γ ονομάζεται p ίχνος της ε στο επίπεδο p. Οι δυνατές θέσεις μιας ευθείας και ενός επιπέδου είναι: Η ευθεία να περιέχεται στο επίπεδο. Η ευθεία να είναι παράλληλη στο επίπεδο. Η ευθεία να τέμνει το επίπεδο σε ένα σημείο. 66 / 202-203

Ευθεία κάθετη σε επίπεδο ς θεωρήσουμε μια ευθεία ε που τέμνει το επίπεδο p στο σημείο. ν η ε είναι κάθετη σε κάθε ευθεία του επιπέδου p, που διέρχεται από το σημείο, τότε θα λέμε ότι η ευθεία ε είναι κάθετη στο επίπεδο p. ποδεικνύεται ότι: ε 2 ε 1 ε A p Μια ευθεία είναι κάθετη σε ένα επίπεδο, όταν είναι κάθετη σε δύο ευθείες του που διέρχονται από το ίχνος της. πόσταση σημείου από επίπεδο ν αφήσουμε ένα σώμα να πέσει από την κορυφή του κεκλιμένου πύργου της Πίζας, θα παρατηρήσουμε ότι διαγράφει τροχιά κάθετη προς το έδαφος. Το κάθετο ευθύγραμμο τμήμα Β, που φέρουμε προς το επίπεδο p από ένα σημείο που δεν ανήκει στο επίπεδο, λέγεται απόσταση του σημείου από το επίπεδο p. Γ Β p Γ B 67 / 203

Παρατηρούμε ότι το κάθετο ευθύγραμμο τμήμα Β είναι μικρότερο από κάθε πλάγιο ευθύγραμμο τμήμα Γ. πόσταση παράλληλων επιπέδων Η επιφάνεια p του τραπεζιού ορίζει ένα επίπεδο παράλληλο προς το επίπεδο q του δαπέδου. Το ύψος του τραπεζιού εκφράζει την απόσταση οποιουδήποτε σημείου του επιπέδου του τραπεζιού p από το επίπεδο του δαπέδου q. p Η απόσταση αυτή ονομάζεται απόσταση των παράλληλων επιπέδων p και q. q ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Στον κύβο ΒΓ ΕΖΗΘ του διπλανού σχήματος να βρείτε τις ευθείες των ακμών του που είναι Ε ασύμβατες στη ακμή Β. Θ Ζ Η Λύση: Είναι οι ευθείες Θ, ΘΕ, ΗΖ, ΗΓ, γιατί τέμνουν τα επίπεδα στα οποία ανήκει η Β χωρίς να τέμνουν την Β. Β Γ ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Στο ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο της διπλανής σελίδας να υπολογίσετε: α) τη ΒΓ β) τη γωνία x = ΒΓ. Λύση: α) H ΒΓ είναι υποτείνουσα στο ορθογώνιο τρίγωνο Β Γ. Εφαρμόζοντας το Πυθαγόρειο θεώρημα στο Β Γ έχουμε: 68 / 203-204

ΒΓ 2 = 3 2 + 4 2 ή ΒΓ 2 = 25 ή ΒΓ = 5 (cm). Γ β) Στο ορθογώνιο 3 cm τρίγωνο ΒΓ θα υπολογίσουμε την εφαπτομένη 4 cm της γωνίας x. 9,8 cm Β ΒΓ. 5. Είναι λοιπόν εφx =, οπότε εφx = = 0,51 και Β 9,8 από τον πίνακα εφαπτομένων βρίσκουμε ότι x = 27 ο. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ Γράψε στο πλαίσιο Σ ή Λ αντίστοιχα για κάθε σωστή ή λανθασμένη πρόταση. 1. Μια ευθεία είναι παράλληλη σε ένα επίπεδο, όταν δεν περιέχεται στο επίπεδο αυτό και είναι παράλληλη σε μια ευθεία του επιπέδου... 2. Μια ευθεία είναι κάθετη σε ένα επίπεδο, αν είναι κάθετη σε μια ευθεία του επιπέδου... 3. Μια ευθεία ανήκει σε ένα επίπεδο, όταν δύο σημεία της είναι και σημεία του επιπέδου... 4. πόσταση δύο παραλλήλων επιπέδων ονομάζουμε το μήκος του ευθύγραμμου τμήματος που έχει τα άκρα του στα δύο επίπεδα... 5. Κάθε ευθεία κάθετη σε ένα επίπεδο, τέμνει το επίπεδο αυτό. 69 / 204..

6. ύο ευθείες κάθετες στο ίδιο επίπεδο, είναι μεταξύ τους παράλληλες.. 7. ν μια ευθεία είναι κάθετη σε ένα επίπεδο p, τότε είναι κάθετη σε κάθε άλλο επίπεδο που είναι παράλληλο στο p... 8. πό τρία διαφορετικά σημεία που δε βρίσκονται στην ίδια ευθεία, διέρχονται: : ύο επίπεδα Β: Μόνο ένα επίπεδο Γ: Άπειρα επίπεδα Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 9. Πόσα επίπεδα διέρχονται από μια ευθεία; : Ένα Β: ύο Γ: Τρία Δ: Άπειρα Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Στο διπλανό ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο να βρείτε ευθείες που είναι: α) κάθετες στην Ε. β) παράλληλες στην Β. γ) ασύμβατες με την Γ. Ε Θ Β Ζ Γ Η 70 / 204-205

2 Στο διπλανό σχήμα να βρείτε επίπεδα τα οποία: α) είναι παράλληλα με το επίπεδο p. β) τέμνουν το επίπεδο p. Σε κάθε περίπτωση να βρείτε την κοινή τους ευθεία. 3 Το διπλανό σχήμα Κ παριστάνει ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο. α) Να σχεδιάσετε το επίπεδο που ορίζουν Θ τα σημεία,, Ζ. β) Να σχεδιάσετε την ευθεία που διέρχεται από Ε το σημείο Κ και είναι κάθετη στην κάτω έδρα του ορθογώνιου παραλληλεπιπέδου. Θ p Β Ε Η Β Γ Ζ Ζ Γ Η 4 Οι αποστάσεις των σημείων,β από το επίπεδο p είναι = 20, ΒΒ = 14. ν Β = 8, να υπολογίσετε το Β. Β p Β 71 / 205

5 Στο διπλανό ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο να υπολογίσετε το Η. 6 Ο παρακάτω κύβος έχει ακμή 12 cm. α) Να εξηγήσετε γιατί η ΗΓ και η ΛΚ είναι κάθετες στην έδρα ΒΓ του κύβου. β) Να υπολογίσετε την απόσταση της κορυφής Γ από Θ το γραμμοσκιασμένο επίπεδο. Ε 7 Η κεραία Κ του σχήματος, ύψους 12m, είναι τοποθετημένη κάθετα στο επίπεδο του εδάφους. Συγκρατείται με τρία συρματόσχοινα που στερεώνονται στην κορυφή της και στα σημεία Β, Γ, που απέχουν 5 m από το Κ. Να υπολογίσετε το συνολικό μήκος των συρματόσχοινων που συγκρατούν την κεραία. Θ Ε 12 cm Κ Λ Β Ζ Γ 4 cm Η 3 cm Ζ Β Γ Η Β p Κ Γ 72 / 205

4.2. Στοιχεία και εμβαδόν πρίσματος και κυλίνδρου Το ορθό πρίσμα και τα στοιχεία του Στο φυσικό κόσμο τα αντικείμενα των διπλανών σχημάτων μάς δίνουν την έννοια του ορθού πρίσματος. Στη Στερεομετρία τα παρακάτω στερεά σώματα ονομάζονται ορθά πρίσματα. Στη συνέχεια, τα ορθά πρίσματα θα τα λέμε απλά πρίσματα. τριγωνικό πενταγωνικό εξαγωνικό πρίσμα πρίσμα πρίσμα Κάθε πρίσμα έχει: δύο έδρες παράλληλες, που είναι ίσα πολύγωνα και τις άλλες έδρες του που είναι ορθογώνια παραλληλόγραμμα και ονομάζονται παράπλευρες έδρες. Οι δύο παράλληλες έδρες του λέγονται βάσεις του πρίσματος. Οι παράπλευρες έδρες σχηματίζουν την παράπλευρη επιφάνεια του πρίσματος. Οι πλευρές των εδρών του πρίσματος ονομάζονται ακμές. Η απόσταση των δύο βάσεων, που είναι ίση με το ύψος μιας παράπλευρης έδρας, λέγεται ύψος του πρίσματος. 73 / 206

ν οι βάσεις του πρίσματος είναι τρίγωνο, τετράπλευρο, πεντάγωνο κ.ο.κ, τότε αντίστοιχα το πρίσμα λέγεται τριγωνικό, τετραπλευρικό, πενταγωνικό κ.ο.κ. Δύο από τα βασικότερα ορθά πρίσματα είναι ο κύβος και το ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο. ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο κύβος Εμβαδόν επιφάνειας πρίσματος Στο παρακάτω σχήμα βλέπουμε τη διαδικασία ανάπτυξης και το τελικό ανάπτυγμα της επιφάνειας ενός πρίσματος. Ως ανάπτυγμα της επιφάνειας ενός πρίσματος θεωρούμε το επίπεδο σχήμα που ύψος 74 / 206 περίμετρος βάσης

προκύπτει αν «ξεδιπλώσουμε» την παράπλευρη επιφάνειά του και τις βάσεις του. Η παράπλευρη επιφάνεια σχηματίζει ένα ορθογώνιο, που η μία διάστασή του είναι η περίμετρος της βάσης και η άλλη το ύψος του πρίσματος. Το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας ενός πρίσματος ισούται με το γινόμενο της περιμέτρου της βάσης του επί το ύψος του πρίσματος. Δηλαδή: Ε π = (περίμετρος βάσης) (ύψος) Φυσικά, για να βρούμε το ολικό εμβαδόν, πρέπει να προσθέσουμε και τα εμβαδά των δύο βάσεων. Το ολικό εμβαδόν ενός πρίσματος (Εολ) είναι το άθροισμα του εμβαδού της παράπλευρης επιφάνειας Ε π και των εμβαδών Ε β των δύο βάσεων. Δηλαδή: Ε ολ = Ε π + 2Ε β Κύλινδρος Τα παρακάτω στερεά δίνουν την έννοια του κυλίνδρου. Ένας κύλινδρος αποτελείται από δυό ίσους και παράλληλους κυκλικούς δίσκους, που είναι οι βάσεις του, και 75 / 206-207

την παράπλευρη επιφάνεια, που, αν την ξετυλίξουμε, θα δούμε ότι έχει σχήμα ορθογωνίου. Η απόσταση των δύο βάσεων λέγεται ύψος του κυλίνδρου. Β Ένας κύλινδρος μπορεί να προκύψει και από την περιστροφή ενός ορθογωνίου ΒΓ γύρω από μια πλευρά του, π.χ. την, και τότε λέγεται κύλινδρος εκ περιστροφής. Η πλευρά ΒΓ λέγεται γενέτειρα του κυλίνδρου και ισούται με το ύψος του. Γ ύψος Εμβαδόν επιφάνειας κυλίνδρου περίμετρος βάσης ς θεωρήσουμε το ανάπτυγμα ενός κυλίνδρου. Είναι φανερό ότι το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας του κυλίνδρου ισούται με το εμβαδόν του ορθογωνίου που σχηματίζεται, οπότε ισούται με το γινόμενο της περιμέτρου της βάσης επί το ύψος του κυλίνδρου. Η περίμετρος της βάσης ισούται με το μήκος του κύκλου, δηλαδή 2πρ. 76 / 207

Το εμβαδόν Ε π της παράπλευρης επιφάνειας ενός κυλίνδρου ισούται με την περίμετρο της βάσης (που είναι ίση με 2πρ) επί το ύψος του κυλίνδρου. Δηλαδή Ε π = (περίμετρος βάσης) (ύψος) ή Ε π =2πρ υ Φυσικά, για να βρούμε το ολικό εμβαδόν του κυλίνδρου, πρέπει στο εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας να προσθέσουμε τα εμβαδά των δύο βάσεων. Το ολικό εμβαδόν Ε ολ ενός κυλίνδρου ισούται με το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας Ε π και τα εμβαδά Ε β των δύο βάσεων. Δηλαδή: ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Ε ολ = Ε π + 2Ε β Να βρείτε πόσο χαρτόνι (σε cm 2 ) χρειάζεται, για να κατασκευαστεί το πρίσμα του διπλανού σχήματος, του οποίου οι βάσεις είναι ορθογώνια τρίγωνα με κάθετες πλευρές 3 cm και 4 cm αντίστοιχα και το ύψος είναι 10 cm. A 3 cm 4 cm Λύση: Οι βάσεις του πρίσματος είναι ορθογώνια τρίγωνα με κάθετες Γ πλευρές 3 cm και 4 cm. Η υποτείνουσα ΒΓ υπολογίζεται από το Πυθαγόρειο θεώρημα: ΒΓ 2 = 3 2 + 4 2 ή ΒΓ 2 = 25 ή ΒΓ = 5 (cm). Επομένως: 77 / 208-209 Ζ Ε 10 cm B

1. 1. Ε β = β υ = 3 4 = 6 (cm 2 ). 2 2 Ε π = (περίμετρος βάσης) (ύψος) = 12 10 = 120 (cm 2 ). Ε ολ = Ε π + 2Ε β = 120 + 2 6 = 132 (cm 2 ). ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Να υπολογιστεί το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας του πρίσματος που δίνεται στο διπλανό σχήμα. Λύση: Οι βάσεις 3 cm Γ του πρίσματος είναι τετράπλευρα με περίμετρο: 3 + 4 + 6 + 5 = 18 (cm). 4 cm Το ύψος του πρίσματος 5 cm είναι 7 cm. Άρα, το εμβαδόν 6 cm Β της παράπλευρης επιφάνειας είναι: Ε π = (περίμετρος βάσης) (ύψος) = 18 7 = 126 (cm 2 ). ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Κόστος δεξαμενής καυσίμων Μια κλειστή δεξαμενή αποθήκευσης καυσίμων έχει σχήμα κυλίνδρου με ύψος 20 m και ακτίνα βάσης ρ = 30 m. Είναι κατασκευασμένη από ειδική λαμαρίνα που κοστίζει 5 το τετραγωνικό μέτρο. Ποιο είναι το κόστος της λαμαρίνας για την κατασκευή της δεξαμενής; 78 / 209 Θ Ε Ζ Η 7 cm

Λύση: Πρέπει να βρούμε πόσα τετραγωνικά μέτρα λαμαρίνας χρησιμοποιήθηκαν (δηλαδή το ολικό εμβαδόν) και να το πολλαπλασιάσουμε με το κόστος 5 ανά τετραγωνικό μέτρο. Η παράπλευρη επιφάνεια έχει εμβαδόν: Ε π = (περίμετρος βάσης) (ύψος) = 2πρ υ = 2 3,14 30 20 = 3768 (m 2 ). Καθεμία από τις βάσεις έχει εμβαδόν: Ε β = πρ 2 = 3,14 30 2 = 2826 (m 2 ). Το ολικό εμβαδόν του κυλίνδρου είναι: Ε ολ = Ε π + 2 Ε β = 3768 + 2 2826 = 9420 (m 2 ). Επομένως, το κόστος της λαμαρίνας είναι 9420 5 = 47100. ΕΦΡΜΟΓΗ 4. Η βάση της μηχανής Το παρακάτω κλειστό κουτί κατασκευάζεται από ξύλο και χρησιμεύει ως βάση μιας μηχανής. Να βρείτε την επιφάνεια του ξύλου που θα χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή της βάσης. Λύση: Παρατηρούμε ότι το κουτί είναι ένα τετραγωνικό πρίσμα με βάσεις τα πεντάγωνα AΒΓ Ε και ΖΗΘΙΚ. Η περίμετρος της κάθε βάσης είναι: 5 cm Β + ΒΓ + Γ + Ε + Ε = = 20 + 4 + 10 + 12 + 10 = = 56 (cm). Ζ Η 79 / 209 Ε Θ Κ B 4 cm Γ Ι

Το ύψος του πρίσματος είναι υ = Ζ = 5 (cm). Επομένως, το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας είναι: Ε π = (περίμετρος βάσης) (ύψος) = 56 5 = 280 (cm 2 ). Για να βρούμε το εμβαδόν της βάσης ΒΓ Ε, τη χωρίζουμε σε δύο μέρη: σε ένα ορθογώνιο Ε και σε ένα τραπέζιο ΒΓ. Το εμβαδόν του ορθογωνίου Ε είναι ίσο με 10 12 = 120 (cm 2 ). Το εμβαδόν του τραπεζίου ΒΓ είναι ίσο με: 1. 1. Ε τρ = (β + Β) υ = (4 + 10) 8 = 56 (cm 2 ). 2 2 Άρα, το εμβαδόν της βάσης είναι: Ε β = 120 + 56 = 176 (cm 2 ). Το ολικό εμβαδόν του πρίσματος είναι: Ε ολ = Ε π + 2Ε β = 280 + 2 176 = 280 + 352 = 632 (cm 2 ). ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις. 1. Ένα πρίσμα με βάση πεντάγωνο έχει: α) A: 5 έδρες Β: 6 έδρες Γ: 7 έδρες. β) A: 8 κορυφές Β: 10 κορυφές Γ: 12 κορυφές. γ) A: 10 ακμές Β: 15 ακμές Γ: 12 ακμές. 2. ίνεται πρίσμα με βάση τετράγωνο πλευράς 10cm και ύψους 8cm. α) Το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειάς του είναι: A: 400 cm 2 Β: 320 cm 2 Γ: 800 cm 2. 80 / 209-210

β) Το ολικό εμβαδόν του είναι: A: 600 cm 2 Β: 520 cm 2 Γ: 800 cm 2. 3. Ένας κύλινδρος έχει διάμετρο βάσης 10cm και ύψος 8cm. α) Το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειάς του είναι: A: 40π cm 2 Β: 60π cm 2 Γ: 80π cm 2. β) Το ολικό εμβαδόν του είναι: A: 100π cm 2 Β: 110π cm 2 Γ: 130π cm 2. ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Να συμπληρώσετε τον πίνακα της επόμενης σελίδας, όπου φαίνεται η περίμετρος της βάσης, το ύψος και το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας πρίσματος. περίμετρος βάσης 8 7 5 ύψος υ 5 6 10 Εμβαδόν Ε π 70 24 14 5 2 Να βρείτε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας τριγωνικού πρίσματος του οποίου η βάση είναι τρίγωνο με πλευρές α = 3 dm, β = 5 dm, γ = 6 dm και το ύψος 0,8 cm. Ε 3 Έστω α, β, γ τα μήκη των πλευρών της βάσης ενός τριγωνικού πρίσματος, υ το ύψος του και Ε π το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας. 81 / 210 Β γ α β Γ υ

Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα. α 2 3 2 3 β 3 5 5 2 γ 4 2 5 2 υ 5 4 8 5 Ε π 40 80 80 45 4 Θέλουμε να βάψουμε τους τοίχους ενός δωματίου που έχει σχήμα ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου με διαστάσεις: πλάτος 4 m, μήκος 5 m και ύψος 3 m. Πόσα κιλά χρώμα πρέπει να αγοράσουμε, αν είναι γνωστό ότι ένα κιλό χρώματος καλύπτει περίπου 9 m 2 ; 5 Να υπολογίσετε το ολικό εμβαδόν πρίσματος με ύψος υ = 20 cm και βάσεις ισόπλευρα τρίγωνα πλευράς 4 cm. 6 H σκηνή ενός κάμπινγκ είναι κατασκευασμένη από ύφασμα (μαζί με το δάπεδό της) και έχει διαστάσεις που φαίνονται στο παρακάτω σχήμα. Πόσα τετραγωνικά μέτρα ύφασμα χρειάστηκαν για την κατασκευή της; 82 / 210-211 1,6 m 0,5 m

7 Να βρεθεί το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας και το ολικό εμβαδόν ενός κυλίνδρου, όταν: α) Έχει ακτίνα βάσης 3 cm και ύψος 5 cm. β) Έχει διάμετρο βάσης 4 cm και ύψος 6 cm. γ) Έχει περίμετρο βάσης 15,7 cm και ύψος 32 cm. δ) Έχει εμβαδόν βάσης 50,24 cm 2 και ύψος 2 dm. 8 Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα που συνδέει την ακτίνα της βάσης και το ύψος ενός κυλίνδρου με το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας και το ολικό εμβαδόν του. ακτίνα βάσης (cm) ύψος κυλίνδρου (cm) 3 2 1 5 1 εμβαδόν Ε π (cm 2 ) ολικό εμβαδόν (cm 2 ) 50,24 62,8 125,6 753,6 62,8 9 Το κυλινδρικό κουτί μιας κονσέρβας έχει ύψος 12 cm και ακτίνα βάσης 3 cm. Το υλικό των βάσεων κοστίζει 0,5 το τετραγωνικό μέτρο, ενώ το υλικό της παράπλευρης επιφάνειας κοστίζει 0,3 το τετραγωνικό μέτρο. Πόσο θα κοστίζει το υλικό όταν πρόκειται να κατασκευάσουμε 1000 κουτιά; 83 / 211

4.3. Όγκος πρίσματος και κυλίνδρου Η έννοια του όγκου ς θεωρήσουμε ένα στερεό σώμα Σ και έναν κύβο με ακμή μήκους μία μονάδα. Ο θετικός αριθμός που δηλώνει με πόσες επαναλήψεις του κύβου ή μέρους του κύβου σχηματίζεται το στερεό σώμα Σ, λέγεται όγκος του σώματος. V = 12 Μονάδες μέτρησης όγκου Ως μονάδα μέτρησης όγκου θεωρούμε έναν κύβο με ακμή μήκους 1 μέτρο (m). Ο όγκος του ισούται με 1 κυβικό μέτρο (m 3 ). V = 6 V = 3,5 Οι κυριότερες υποδιαιρέσεις του κυβικού μέτρου είναι: α) Το κυβικό δεκατόμετρο (dm 3 ) που είναι όγκος κύβου με ακμή 1 dm. φού 1m = 10 dm, θα ισχύει ότι: 1 m 3 = 103 dm 3 = 1000 dm 3. ντίστροφα ισχύει ότι: 1 dm 3 1. = m 3 = 0,001 m 3. 1000 β) Το κυβικό εκατοστόμετρο (cm 3 ) που είναι όγκος κύβου με ακμή 1cm. Ισχύει ότι 1 m = 10 dm = 100 cm, οπότε 1 m 3 = 103 dm 3 = 1003 cm 3. 84 / 212

ντίστροφα ισχύει ότι: 1 cm 3 = 1. dm 3 = 1. m 3. 1000 1000000 γ) Το κυβικό χιλιοστόμετρο (mm 3 ) που είναι όγκος κύβου με ακμή 1mm. Ισχύει ότι 1 m = 10 dm = 100 cm = 1000 mm, οπότε 1 m 3 = 103 dm 3 = 1003 cm 3 = 10003 mm 3. ντίστροφα ισχύει ότι: 1mm 3 = 1. cm 3 = 1. dm 3 = 1. m 3 1000 1000000 1000000000 Στον όγκο των υγρών συνηθίζουμε να ονομάζουμε το dm 3 ως λίτρο (l ). Τότε, το cm 3 λέγεται χιλιοστόλιτρο (ml ). Όγκος πρίσματος και κυλίνδρου ς θεωρήσουμε μια σύριγγα γεμάτη χρωματισμένο νερό. σκώντας πίεση, το έμβολο διαγράφει το μήκος της σύριγγας έως ότου αδειάσει όλο το νερό. Είναι φανερό ότι το νερό έχει όγκο ίσο με τον όγκο της κυλινδρικής σύριγγας. Ο όγκος της σύριγγας διαγράφεται από την κίνηση του εμβαδού του εμβόλου σε όλο το μήκος της. Ο όγκος ενός κυλίνδρου ισούται με το γινόμενο του εμβαδού της βάσης του επί το ύψος, δηλαδή: Όγκος = (Εμβαδόν βάσης) (ύψος) 85 / 212-213

Είναι φανερό ότι το ίδιο θα ισχύει, αν στη θέση της κυλινδρικής σύριγγας έχουμε ένα οποιοδήποτε πρίσμα. υ υ Ο όγκος ενός πρίσματος ισούται με το γινόμενο του εμβαδού της βάσης του επί το ύψος, δηλαδή: Όγκος = (Εμβαδόν βάσης) (ύψος) ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Να βρείτε τον όγκο του κυλίνδρου στις παρακάτω περιπτώσεις: α) με ακτίνα βάσης 3 cm και ύψος 5 cm, β) με διάμετρο βάσης 4 cm και ύψος 4 cm, γ) με περίμετρο βάσης 31,4 cm και ύψος 3 cm. Λύση: α) Εφαρμόζουμε τον τύπο του όγκου V του κυλίνδρου και έχουμε: V = πρ 2 υ = π 3 2 5 = 45π = 141,3 (cm 3 ). β) φού η διάμετρος είναι δ = 4 cm, η ακτίνα είναι ρ = 2 cm. Εφαρμόζουμε τον τύπο του όγκου κυλίνδρου και έχουμε: V = πρ 2 υ = π 2 2 4 = 16π = 50,24 (cm 3 ). γ) Πρώτα υπολογίζουμε την ακτίνα του κύκλου της βάσης: L = 2πρ ή 31,4 = 2π ρ ή 31,4 = 6,28 ρ ή ρ = 5 (cm). 86 / 213

Στη συνέχεια, εφαρμόζουμε τον τύπο του όγκου κυλίνδρου και έχουμε: V = πρ 2 υ = π 5 2 3 = 75π = 235,5 (cm 3 ). ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Ο διπλανός κορμός δέντρου θεωρούμενος ως κύλινδρος έχει μήκος 8 m και διάμετρο βάσης 0,6 m. Η τιμή του συγκεκριμένου είδους ξυλείας είναι 100 ανά κυβικό μέτρο. Πόσο αξίζει ο κορμός; Λύση: α) φού η διάμετρος του κορμού είναι δ = 0,6 m, τότε η ακτίνα του κύκλου της βάσης του κυλίνδρου είναι ρ = 0,3 (m). Επομένως, ο όγκος του κυλίνδρου είναι: V K = πρ 2 υ = 3,14 (0,3) 2 8 = 2,26 (m 3 ). φού η αξία του συγκεκριμένου είδους ξυλείας είναι 100 το κυβικό μέτρο, η αξία του κορμού είναι: = 2,26 100 = 226. ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Ένα πρίσμα έχει βάση τετράγωνο πλευράς α (cm) και είναι εγγεγραμμένο σε κύλινδρο με ύψος 10 cm και ακτίνα βάσης ρ = 3 cm. α) Να υπολογίσετε τη πλευρά α του τετραγώνου. β) Να υπολογίσετε τον όγκο του κυλίνδρου και τον όγκο του πρίσματος. Β Γ 87 / 213-214

Math Composer 1.1.5 ht t p: / / www. m at hcom poser. com Λύση: α) Tο ορθογώνιο τρίγωνο ΒΓ έχει υποτείνουσα Γ = 2 ρ = 2 3 = 6 (cm). πό το Πυθαγόρειο θεώρημα έχουμε: α 2 + α 2 = 6 2 ή 2α 2 = 36 ή α 2 = 18. Άρα: α = 18 = 4,24 (cm). β) Ο όγκος του κυλίνδρου είναι: V κυλ = πρ 2 υ = 3,14 3 2 10 = 282,6 (cm 2 ). O όγκος του πρίσματος είναι: Vπρ = Εβ υ = α 2 υ = 18 10 = 180 (cm 2 ). ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ 1. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα, όπου φαίνεται το εμβαδόν της βάσης, το ύψος και ο όγκος πρίσματος. εμβαδόν βάσης (cm 2 ) 12 8 ύψος (cm) 3 6 όγκος (cm 3 ) 56 30 2. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα, όπου φαίνεται το εμβαδόν της βάσης, το ύψος και ο όγκος κυλίνδρου. εμβαδόν βάσης (cm 2 ) 22 9 ύψος (cm) 4 6 όγκος (cm 3 ) 72 120 88 / 214

3. ίνονται τέσσερις κύλινδροι που έχουν όλοι ακτίνα βάσης ρ = 4 cm. Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα: 1ος κύλινδρος 2ος κύλινδρος 3ος κύλινδρος 4ος κύλινδρος ύψος κυλίνδρου υ Εμβαδόν παράπλευρης επιφάνειας Ε π ολικό εμβαδόν Ε ολ όγκος V 2 cm 4 cm 6 cm 8 cm ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Τριγωνικό πρίσμα με βάση ορθογώνιο τρίγωνο ΒΓ με κάθετες πλευρές Β = 3 cm και Γ = 4 cm έχει ύψος ίσο με την υποτείνουσα ΒΓ του τριγώνου ΒΓ. Να υπολογίσετε: α) το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας του πρίσματος, β) το εμβαδόν της ολικής επιφάνειάς του, γ) τον όγκο του πρίσματος. 89 / 214-215

2 ίνεται πρίσμα με βάση ισόπλευρο τρίγωνο. ν γνωρίζετε ότι το ύψος του είναι τετραπλάσιο από την πλευρά του ισόπλευρου τριγώνου της βάσης του και η παράπλευρη επιφάνειά του έχει εμβαδόν 432 cm 2, να υπολογίσετε τον όγκο του. 3 Ένα τετραγωνικό πρίσμα έχει ολικό εμβαδόν που είναι τριπλάσιο του εμβαδού της παράπλευρης επιφάνειάς του. Να αποδείξετε ότι η πλευρά του τετραγώνου της βάσης του είναι τετραπλάσια από το ύψος του πρίσματος. 4 Ένα πρίσμα έχει βάση ισοσκελές τραπέζιο ΒΓ, με ίσες πλευρές = ΒΓ = 5 cm. Το ύψος του τραπεζίου είναι 3 cm και το ύψος του πρίσματος είναι 10 cm. ν ο όγκος του πρίσματος είναι 180 cm 3 και το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας είναι 220 cm 2, να βρείτε: α) το εμβαδόν και την περίμετρο του τραπεζίου ΒΓ, β) τα μήκη των βάσεων Β και Γ του τραπεζίου ΒΓ. 5 Λυγίζουμε ένα φύλλο χαρτιού μεγέθους 4 (21x29cm) και κατασκευάζουμε έναν κύλινδρο ύψους 21cm. Να βρείτε την ακτίνα βάσης και τον όγκο του κυλίνδρου. 6 Να βρείτε τον όγκο κυλίνδρου ο οποίος έχει: α) ακτίνα βάσης 10 cm και ύψος 1,2 cm. β) εμβαδόν βάσης 100 mm 2 και ύψος 0,2 m. 7 Ένα τσιγάρο έχει μήκος 8,5 cm από τα οποία τα 2,5 cm καταλαμβάνει το φίλτρο. Η διάμετρος μιας βάσης του είναι 0,8 cm. Οι αναλύσεις του Υπουργείου Υγείας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι περιέχει 0,5 mg πίσσας 90 / 215

ανά κυβικό εκατοστό καπνού και ότι το τσιγαρόχαρτο περιέχει 0,05 mg πίσσας ανά τετραγωνικό εκατοστό χαρτιού. Πόσα mg πίσσας εισπνέει ημερησίως ένας καπνιστής που καπνίζει 15 τσιγάρα την ημέρα; (Να θεωρήσετε ότι ο καπνιστής πετάει το τσιγάρο έχοντας καπνίσει τα 5 από τα 6 cm του τσιγάρου). 91 / 215

4.4. Η πυραμίδα και τα στοιχεία της πό την αρχαιότητα οι άνθρωποι έκτιζαν μνημεία με τη μορφή πυραμίδας. Oι τάφοι των βασιλέων της αρχαίας ιγύπτου είχαν τη γνωστή σ εμάς μορφή της πυραμίδας. Οι ζτέκοι και οι Ίνκας είχαν χτίσει, επίσης, ναούς στο σχήμα πυραμίδας, αρκετοί από τους οποίους σώζονται μέχρι σήμερα. Στην είσοδο του μουσείου του Λούβρου, στο Παρίσι, υπάρχει μια σύγχρονη πυραμίδα που σχεδιάστηκε το 1989 από τον αρχιτέκτονα Γιέο Μιγκ Πέι. Πυραμίδα λέγεται ένα στερεό, που μία έδρα του είναι ένα πολύγωνο και όλες οι άλλες έδρες του είναι τρίγωνα με κοινή κορυφή. Κ Για παράδειγμα, μια πυραμίδα με μια έδρα το επτάγωνο ΒΓ ΕΖΗ φαίνεται στο παρακάτω σχήμα: Η Ζ Ε Τα στοιχεία της πυραμίδας Το πολύγωνο ΒΓ ΕΖΗ λέγεται βάση της πυραμίδας. Θ Β Γ 92 / 216

Τα τρίγωνα με κοινή κορυφή το σημείο Κ: ΚΒ, ΚΒΓ, ΚΓ, Κ Ε, ΚΕΖ, ΚΖΗ και ΚΗ λέγονται παράπλευρες έδρες της πυραμίδας. Το κοινό σημείο Κ των παράπλευρων εδρών λέγεται κορυφή της πυραμίδας. Κ ν από την κορυφή Κ φέρουμε κάθετο ευθύγραμμο τμήμα ΚΘ προς τη βάση, τότε το ΚΘ λέγεται ύψος της πυραμίδας. Παρατηρούμε στο διπλανό σχήμα ότι το ύψος μιας υ πυραμίδας μπορεί να βρίσκεται και εκτός της πυραμίδας. Γ Μια πυραμίδα Θ που έχει ως βάση ένα τρίγωνο, Β λέγεται τριγωνική πυραμίδα. Επειδή όμως η τριγωνική πυραμίδα έχει τέσσερις τριγωνικές έδρες και οποιαδήποτε έδρα της μπορεί να θεωρηθεί ως βάση, τη λέμε και τετράεδρο. Β Γ Β τετράεδρο Γ τετράεδρο 93 / 216-217

Μια πυραμίδα που έχει τετράπλευρο λέγεται τετραπλευρική. Κ Κ Γ Ε Β τετραπλευρική πυραμίδα Β πενταγωνική πυραμίδα Γ Μια πυραμίδα που έχει βάση πεντάγωνο λέγεται πενταγωνική κ.ο.κ Κ Κανονική πυραμίδα Μια πυραμίδα λέγεται κανονική, αν η βάση της είναι κανονικό πολύγωνο και η προβολή της κορυφής της στη βάση είναι το κέντρο του κανονικού πολυγώνου, όπως φαίνεται Ζ στο διπλανό σχήμα. Ο Β Γ Σε οποιαδήποτε κανονική πυραμίδα Ε οι παράπλευρες έδρες είναι ίσα μεταξύ τους ισοσκελή τρίγωνα (ΚΒ, ΚΒΓ, ΚΓ, Κ Ε, ΚΕΖ, ΚΖ). ντίστροφα, αν οι παράπλευρες έδρες μίας πυραμίδας είναι ίσα μεταξύ τους ισοσκελή τρίγωνα, τότε η πυραμίδα είναι κανονική. 94 / 217

Εμβαδόν επιφάνειας πυραμίδας Η ολική επιφάνεια της πυραμίδας αποτελείται από δύο μέρη: την επιφάνεια των παράπλευρων εδρών της, που ονομάζεται παράπλευρη επιφάνεια και την επιφάνεια της βάσης της. Για να υπολογίσουμε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας Ε Π μιας πυραμίδας, υπολογίζουμε το εμβαδόν κάθε παράπλευρης έδρας (που είναι τρίγωνο) και προσθέτουμε τα εμβαδά αυτά. Κ 4 Eπομένως, στο διπλανό σχήμα έχουμε: Ε Π = (Κ 1 Β) + (Κ 2 ΒΓ) + (Κ 3 Γ ) + (Κ 4 ). Για να υπολογίσουμε το εμβαδόν της ολικής επιφάνειας Ε ολ της πυραμίδας, προσθέτουμε στο εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας το εμβαδόν της βάσης Ε β. Κ 1 Κ 3 Κ Β Γ B Γ Κ 2 Ε ολ = Ε Π + Ε β Στο προηγούμενο σχήμα έχουμε ότι: Ε ολ = Ε Π + Ε β = = (Κ 1 Β) + (Κ 2 ΒΓ) + (Κ 3 Γ ) + (Κ 4 ) + (ΒΓ ). 95 / 217-218

Εμβαδόν επιφάνειας κανονικής πυραμίδας Όταν η πυραμίδα είναι κανονική, τότε η παράπλευρη επιφάνειά της αποτελείται από ίσα μεταξύ τους ισοσκελή τρίγωνα, τα οποία έχουν όλα ίσες βάσεις και ίσα ύψη. Καθένα από αυτά τα ύψη λέγεται απόστημα της κανονικής πυραμίδας. ς υπολογίσουμε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας μιας κανονικής εξαγωνικής πυραμίδας: Ε Π = (ΚΒ) + (ΚΒΓ) + (ΚΓ ) + (Κ Ε) + (ΚΕΖ) + (ΚΖ) = = 6(ΚΒ). Κ Άρα: Ε Π = 6 1. Β α = 2 1. = (6 Β) α. 2 Ζ Ε Όμως, η περίμετρος του κανο- νικού εξαγώνου ισούται με 6 Β. Τελικά, καταλήγουμε ότι: Β Γ Ε Π = 1. (περίμετρος εξαγώνου) απόστημα. 2 Το συμπέρασμα αυτό ισχύει τελικά για κάθε κανονική πυραμίδα: α Β Ε Π = 1. 2 (περίμετρος εξαγώνου) απόστημα. Για να βρούμε το εμβαδόν της ολικής επιφάνειας της κανονικής πυραμίδας, αρκεί να προσθέσουμε 96 / 218

στο εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας Ε Π και το εμβαδόν του κανονικού πολυγώνου, που αποτελεί τη βάση της κανονικής πυραμίδας. Όγκος πυραμίδας Κατασκευάζουμε με χαρτόνι ένα πρίσμα και μια πυραμίδα, έτσι ώστε να έχουν βάσεις ίσα τρίγωνα και ίσα ύψη. ν γεμίσουμε διαδοχικά τρεις φορές με αλεύρι την πυραμίδα και αδειάσουμε το αλεύρι μέσα στο πρίσμα, θα δούμε ότι το πρίσμα γεμίζει τελείως. Ζ Η διαπίστωση αυτή ισχύει Ε γενικότερα. Επομένως, ο όγκος της πυραμίδας ισούται με το 1. του όγκου του πρίσματος. 3 Γ Β Ο όγκος V της πυραμίδας ισούται με: V = 1. 3 (Εμβαδόν βάσης) (ύψος) O ίδιος τύπος ισχύει για τον όγκο μιας πυραμίδας με βάση οποιοδήποτε πολύγωνο. 97 / 218-219

ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Μια κανονική πυραμίδα έχει βάση κανονικό δωδεκάγωνο με πλευρά 5 cm. ν το ύψος μιας παράπλευρης δρας της είναι 9 cm, να βρείτε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειάς της. Λύση: Το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας είναι: Ε Π = 1. 2 (περίμετρος βάσης) (απόστημα). Η περίμετρος της βάσης είναι: 12 5 = 60 (cm) και 9 cm το απόστημα 9 cm. Άρα: Ε π = 1. 60 9 = 270 (cm 2 ). 2 ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Μια κανονική τετραγωνική πυραμίδα έχει βάση με πλευρά 8 cm και ύψος 12 cm. Να υπολογίσετε τον όγκο της. Λύση: O όγκος της πυραμίδας είναι: 1. V = (Εμβαδόν βάσης) (ύψος) 3 φού η πυραμίδα είναι κανονική, η βάση της είναι τετράγωνο πλευράς 8 cm, οπότε το εμβαδόν της βάσης είναι: Ε β = 8 2 = 64 (cm 2 ). Ε 98 / 219 B 5 cm Γ

Επομένως, V = 1. Ε β υ = 1. 64 12 = 256 (cm 3 ). 3 3 ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Aπό έναν κύβο που έχει ακμή α = 10 cm, αφαιρούμε μια πυραμίδα, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα. Να υπολογίσετε τον όγκο του στερεού που απομένει. Λύση: Ο όγκος V του στερεού που απομένει, θα βρεθεί, αν από τον όγκο V Κ του κύβου αφαιρέσουμε τον όγκο V Π, της πυραμίδας. Έχουμε ότι: V K = α 3 = 10 3 = 1000 (cm 3 ) V Π = 1. Ε β υ = 3 1. = α 2 α. = 1. α 3 = 3 2 6 α. 2 ύψος της πυραμίδας = 1000. = 166,67 (cm 3 ). 6 Άρα: V = V K - V Π = 1000-166,67 = 833,33 (cm 3 ). ΕΦΡΜΟΓΗ 4. To έτος 3.000 π.χ. περίπου οι αρχαίοι ιγύπτιοι έκτισαν την πυραμίδα του Χέοπα, που έχει βάση τετράγωνο πλευράς 233 m και παράπλευρη ακμή 220 m (περίπου). 99 / 219-220

α) Να υπολογίσετε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας αυτής της πυραμίδας. β) ν γνωρίζουμε ότι το ύψος της είναι 146 m, να υπολογίσετε τον όγκο της πυραμίδας. Λύση: α) Το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας δίνεται από τον τύπο: Ε Π = 1. 2 (περίμετρος βάσης) (απόστημα). Για να υπολογίσουμε το απόστημα ΟΜ της πυραμίδας, εφαρμόζουμε το Πυθαγόρειο θεώρημα στο τρίγωνο ΟΜ : ΟΜ 2 = Ο 2 - Μ 2, δηλαδή ΟΜ 2 = 220 2-116,5 2 = 34827,75. Οπότε: ΟΜ = 186,62 m. Άρα: Ε Π = 1. 2 (περίμετρος βάσης) (απόστημα) = 1. (4 233) 186,62 = 2 = 1. 932 186,62 = 86964,92 (m 2 ). 2 β) Ο όγκος είναι: V = 1. (Εμβαδόν βάσης) (ύψος) 3 με εμβαδόν βάσης: Μ 100 / 220 Ο 233 m 146 m B Γ

Ε β = 233 2 = 54589 (m 2 ). 1. Επομένως: V = 54589 146 = 2642064,6 (m 3 ). 3 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ Γράψε στο πλαίσιο Σ ή Λ αντίστοιχα για κάθε σωστή ή λανθασμένη πρόταση. 1. Η τετραγωνική πυραμίδα και το τετράεδρο έχουν το ίδιο πλήθος εδρών. 2. Κάθε κανονική τριγωνική πυραμίδα είναι κανονικό τετράεδρο. 3. Στο παρακάτω σχήμα φαίνεται το ανάπτυγμα πυραμίδας....... 4. O αριθμός των εδρών μιας πυραμίδας είναι πάντα άρτιος αριθμός. 5. Σε μια πυραμίδα το ύψος βρίσκεται πάνω στην παράπλευρη επιφάνεια..... 101 / 220-221

6. Στο παρακάτω σχήμα, οι πυραμίδες ΙΕΖΗΘ και ΗΒΖΕ έχουν τον ίδιο όγκο... Β Ι Γ Ζ Η Ε Θ 7. Ο λόγος των όγκων μιας πυραμίδας και ενός πρίσματος με ίδια βάση και ίσα ύψη είναι: : 1. Β: 2 Γ: 1. : 1. 2 3 4 Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 8. Οι παράπλευρες έδρες μιας κανονικής πυραμίδας είναι τρίγωνα: A: Ισόπλευρα Β: Ισοσκελή Γ: Ορθογώνια : Σκαληνά Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 9. Η πυραμίδα του διπλανού σχήματος έχει βάση: A: ΟΓ Β: ΟΒΓ Γ: ΒΓ : ΟΒ Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. Β Γ Ο 102 / 222

ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Να συμπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα που αφορά στα στοιχεία μιας κανονικής τετραγωνικής πυραμίδας. ύψος (cm) 8 6 πλευρά βάσης (cm) 12 8 απόστημα (cm) 10 8 εμβαδόν παράπλευρης επιφάνειας (cm 2 ) 169,32 όγκος (cm 3 ) 256 2 Μια κανονική πυραμίδα έχει βάση τετράγωνο με πλευρά 12 cm και ύψος 10 cm. Να υπολογίσετε τον όγκο της. 3 Μια κανονική εξαγωνική πυραμίδα έχει βάση με πλευρά 9 cm και απόστημα 12 cm. Να υπολογίσετε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειάς της. 4 Μια κανονική πυραμίδα έχει βάση τετράγωνο πλευράς 9 cm και το ύψος της παράπλευρης έδρας της είναι 8 cm. Να υπολογίσετε το εμβαδόν: α) της παράπλευρης επιφάνειας, β) της ολικής επιφάνειας της πυραμίδας. 5 Μια τετραγωνική πυραμίδα έχει όγκο 700 cm 3 και ύψος 17 cm. Να υπολογίσετε την πλευρά του τετραγώνου της βάσης της. 6 Μια κανονική τετραγωνική πυραμίδα έχει απόστημα 10 cm και πλευρά βάσης 16 cm. Να υπολογίσετε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειάς της και τον όγκο της. 103 / 223

7 Ένα τετράεδρο έχει όλες τις ακμές του ίσες με 6 cm. Να υπολογίσετε το εμβαδόν της ολικής επιφάνειάς του. 8 Ο όγκος μιας κανονικής τετραγωνικής πυραμίδας είναι εννεαπλάσιος από τον όγκο μίας άλλης κανονικής πυραμίδας με την οποία έχει το ίδιο ύψος. Να βρείτε το λόγο των πλευρών των βάσεών τους. Ο 9 Στο διπλανό σχήμα φαίνεται ένας κύβος υ πλευράς α = 10 cm και μια πυραμίδα με βάση Κ μία έδρα του κύβου και ύψος υ = 6 cm. Να υπολογίσετε τον όγκο του στερεού. α 10 Μια κανονική πυραμίδα με βάση εξάγωνο έχει ύψος 8 cm και παράπλευρη ακμή 10 cm. Να υπολογίσετε: α) το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας της πυραμίδας, β) το εμβαδόν της ολικής επιφάνειας της πυραμίδας, γ) τον όγκο της πυραμίδας. 104 / 223

4.5. Ο κώνος και τα στοιχεία του Στην καθημερινή μας ζωή έχουμε συναντήσει συχνά την εικόνα ενός κώνου. Πώς μπορούμε όμως να κατασκευάσουμε προσεγγιστικά ένα κώνο; Κ Παίρνουμε ένα κυκλικό στεφάνι ακτίνας ρ. Στη συνέχεια, κατασκευάζουμε από χαρτόνι ίσα ορθογώνια τρίγωνα με μια κάθετη πλευρά ίση με την ακτίνα ρ του στεφανιού. Κολλάμε γύρω από ρ ένα ξυλάκι όλα τα ορθογώνια τρίγωνα που κόψαμε, έτσι ώστε Β να έχουν την ίδια κορυφή Κ και Γ οι βάσεις τους να «πατάνε» στο στεφάνι. ν «ντύσουμε» με ύφασμα ή χαρτί το σχήμα που κατασκευάσαμε, τότε εμφανίζεται ένας κώνος. Ε Κ Κ Κ λ λ Ο Β Ο Β 105 / 224

Κώνος λέγεται το στερεό σχήμα που παράγεται από την περιστροφή ενός ορθογωνίου τριγώνου ΚΟ γύρω από μία κάθετη πλευρά του ΚΟ. Η βάση του κώνου είναι ένας κυκλικός δίσκος με κέντρο Ο και ακτίνα Ο, την άλλη κάθετη πλευρά του ορθογωνίου ΚΟ. Η ακτίνα Ο = ρ λέγεται ακτίνα του κώνου. Η κάθετη πλευρά ΚΟ γύρω από την οποία περιστρέψαμε το ορθογώνιο τρίγωνο, λέγεται ύψος του κώνου. Η υποτείνουσα Κ του ορθογωνίου τριγώνου λέγεται γενέτειρα του κώνου και το μήκος της συμβολίζεται με λ. Η επιφάνεια που παράγεται από την περιστροφή τής γενέτειρας Κ είναι η παράπλευρη επιφάνεια του κώνου. Κ Εμβαδόν επιφάνειας κώνου Κ Για να υπολογίσουμε το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας Ε Π του κώνου, αρκεί να παρατηρήσουμε ότι το ανάπτυγμά της προκύπτει «ξετυλίγοντας» τον κώνο, όπως φαίνεται στο διπλανό σχήμα. Β Β Κ λ 106 / 224 Β

Παρατηρούμε ότι το ανάπτυγμα της παράπλευρης επιφάνειας του κώνου ισούται με το εμβαδόν ενός κυκλικού τομέα ακτίνας λ με μήκος τόξου = 2πρ. To εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας ενός κώνου είναι ίσο με το εμβαδόν ενός κυκλικού τομέα, που έχει ακτίνα τη γενέτειρα λ του κώνου και μήκος τόξου το μήκος του κύκλου της βάσης του κώνου. Οπότε: Ε Π = 1. (2πρ) λ ή..ε Π = π ρ λ.. 2 Για να βρούμε το εμβαδόν της ολικής επιφάνειας του κώνου, αρκεί στο εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας Ε Π να προσθέσουμε και το εμβαδόν της βάσης του: E B = πρ 2. Οπότε:..Ε ολ = Ε π + Ε β = πρλ + πρ 2.. Όγκος κώνου Κατασκευάζουμε με χαρτόνι ένα κώνο και ένα κύλινδρο, έτσι ώστε να έχουν την ίδια βάση και το ίδιο ύψος. Γνωρίζουμε ότι ο όγκος του κυλίνδρου είναι ίσος με πρ 2 υ. ν γεμίσουμε διαδοχικά με αλεύρι τρεις φορές τον κώνο και αδειάσουμε το αλεύρι μέσα στον κύλινδρο, 107 / 224 υ υ ρ ρ

θα δούμε ότι ο κύλινδρος γεμίζει τελείως. Επομένως, ο όγκος του κώνου είναι το 1. του 3 όγκου του κυλίνδρου. ηλαδή: V = 1. 3 π ρ 2 υ ΕΦΡΜΟΓΗ 1. Να βρείτε τον όγκο ενός κώνου με γενέτειρα λ = 13 cm και ύψος 12 cm. Λύση: Έχουμε ότι: ρ 2 = λ 2 - υ 2 = 13 2-12 2 = 25 άρα ρ = 5 (cm) και V = 1. πρ 2 υ = 3 1. = 3,14 5 2 12 = 314 (cm 3 ). 3 12 cm 13 cm ρ ΕΦΡΜΟΓΗ 2. H διάμετρος της βάσης ενός κώνου είναι 12 cm και το ύψος του 8 cm. Να υπολογίσετε: α) το εμβαδόν της παράπλευρης επιφάνειας, β) τον όγκο του K O λ B 108 / 224-225

M at h Com poser 1. 1. 5 ht t p: / / www. m at hcom poser. com Λύση: α) Γνωρίζουμε ότι Ε Π = π ρ λ. Για να βρούμε το μήκος της γενέτειρας λ, εφαρμόζουμε το Πυθαγόρειο θεώρημα στο ορθογώνιο τρίγωνο ΟΚΒ: ΟΒ 2 = ΟΚ 2 + ΚΒ 2 = 8 2 + 6 2 = 100, άρα λ = ΟΒ = 10 cm και Ε Π = 3,14 6 10 = 188,4 (cm 2 ). β) Έχουμε ότι: V = 1. πρ 2 υ = 1. 3,14 62 8 = = 301,44 (cm 3 3 3 ). Ο 30 ο ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Στον κώνο του διπλανού σχήματος να υπολογίσετε: υ α) το εμβαδόν της ολικής λ επιφάνειας, β) τον όγκο του κώνου. Λύση: Στο ορθογώνιο τρίγωνο ΟΚ έχουμε: Κ ρ = 4 cm ημ30 o ρ. 1. 4. = ή = λ 2 λ ή λ = 8 (cm) και συν30 o = υ. 3 υ. ή = λ 2 8 ή 2υ = 8 3(cm) ή M at h Com poser 1. 1. 5 http://www.mathcomposer.com M at h Com poser 1. υ = 4 31. 5 ht t p: / / www. m at hcom poser. com = 6,93(cm). α) Το εμβαδόν της ολικής επιφάνειας του κώνου είναι: Ε ολ = Ε Π + Ε β = πρλ + πρ 2 = π 4 8 + π 4 2 = 48π = = 48 3,14 = 150,72 (cm 2 ). 1. β) Ο όγκος του κώνου είναι: V = πρ 2 υ = 3 = 1. π 4 2 6,93 = 116,05 (cm 3 ). 3 109 / 225

ΕΦΡΜΟΓΗ 4. Ένας κώνος έχει εμβαδόν παράπλευρης επιφάνειας 251,2 cm 2 και γενέτειρα με μήκος 10 cm. Να υπολογίσετε: α) την ακτίνα της βάσης του, β) το ύψος του, γ) τον όγκο του. Λύση: α) Έχουμε ότι Ε Π = πρλ ή Κ Ο 10 CM ρ = Ε Π. ή ρ = 251,2. = 8, άρα ρ = 8 (cm). π λ 3,14 10 β) Στο ορθογώνιο τρίγωνο ΟΚ έχουμε ΟΚ 2 = Ο 2 - Κ 2 = 10 2-8 2 = 36, άρα υ = ΟΚ = 6 (cm). γ) Ο όγκος του κώνου είναι ίσος με: 1. V = πρ 2 1. υ = 3,14 82 6 = 401,92 (cm 3 ). 3 3 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ Γράψε στο πλαίσιο Σ ή Λ αντίστοιχα για κάθε σωστή ή λανθασμένη πρόταση. 1. To ανάπτυγμα της παράπλευρης επιφάνειας ενός κώνου είναι τρίγωνο... 2. Η γενέτειρα λ, το ύψος υ και η ακτίνα ρ του κώνου ικανοποιούν τη σχέση λ 2 = υ 2 + ρ 2... 3. Η γενέτειρα ενός κώνου είναι πάντα μεγαλύτερη από την ακτίνα. 110 / 226..

4. Η βάση ενός κώνου είναι κυκλικός δίσκος... 5. Η ακτίνα της βάσης ενός κώνου είναι 6 cm και το ύψος του 8 cm. Η γενέτειρά του είναι: A: 10 dm B: 10 cm Γ: 12 m : 6 cm. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 6. O όγκος του κώνου είναι 12π m 3 και η ακτίνα του 3 m. Το ύψος του είναι: A: π m B: 6 m Γ: 4 m : 4π m. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 7. ν διπλασιάσουμε την ακτίνα της βάσης ενός κώνου, τότε η παράπλευρη επιφάνεια: A: διπλασιάζεται B: τετραπλασιάζεται Γ: παραμένει ίδια. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 8. ν διπλασιάσουμε την ακτίνα της βάσης ενός κώνου, τότε ο όγκος του κώνου: A: διπλασιάζεται B: τετραπλασιάζεται Γ: παραμένει ίδιος Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 9. Το ανάπτυγμα της παράπλευρης επιφάνειας ενός κώνου είναι κυκλικός τομέας με ακτίνα 12 cm και γωνία 60 ο. H ακτίνα της βάσης του κώνου είναι: A: 4 cm B: 3 dm Γ: 2 cm : 2 dm. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 111 / 226

10. ν διπλασιάσουμε το ύψος ενός κώνου, τότε ο όγκος του: A: διπλασιάζεται B: τριπλασιάζεται Γ: τετραπλασιάζεται. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Συμπληρώστε τα στοιχεία του κώνου που λείπουν στον παρακάτω πίνακα: Ύψος (cm) 4 8 10 κτίνα βάσης (cm) 3 4 Γενέτειρα (cm) 10 9 Όγκος (cm 3 ) Παράπλευρη επιφάνεια (cm 2 ) 169,56 2 Ένας κώνος έχει όγκο V = 1 m 3. Να υπολογίσετε τον όγκο του κώνου: α) με διπλάσιο ύψος (μόνο), β) με διπλάσια ακτίνα βάσης (μόνο), γ) με διπλάσιο ύψος και διπλάσια ακτίνα βάσης. 3 Ένα δοχείο με σχήμα κώνου που έχει ύψος 20 cm και ακτίνα βάσης 10 cm είναι γεμάτο νερό. δειάζουμε το παραπάνω δοχείο σε ένα άλλο δοχείο, που έχει σχήμα κύβου με ακμή 20 cm. Να εξετάσετε αν θα ξεχειλίσει το νερό ή όχι. 112 / 226-227

4 Θέλουμε να κατασκευάσουμε μια κωνική σκηνή, η οποία να έχει όγκο τουλάχιστον 20 m 3. ν το ύψος της σκηνής είναι 3 m, πόση πρέπει να είναι η διάμετρος της βάσης; 5 Να υπολογιστεί ο όγκος και το εμβαδόν της ολικής επιφάνειας του στερεού στο διπλανό σχήμα. 6 cm 4 cm 4 cm 6 ύο στερεοί κώνοι έχουν κοινή βάση με ακτίνα 4 cm και ύψη 8 cm και 12 cm αντίστοιχα. Να βρείτε τον όγκο του στερεού που σχηματίζεται. 7 Ένα ορθογώνιο τρίγωνο ΒΓ (=90 o ) στρέφεται πρώτα γύρω από την πλευρά Β και έπειτα γύρω από την πλευρά Γ, όπως φαίνεται στα παρακάτω σχήματα. B Β Γ Γ 113 / 227

Να υπολογίσετε: α) το λόγο των παράπλευρων επιφανειών των δύο κώνων που σχηματίζονται, β) το λόγο των όγκων τους. 8 Ένα ισοσκελές τρίγωνο ΒΓ με βάση ΒΓ περιστρέφεται γύρω από τη βάση του ΒΓ, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα. ν ΒΓ = 24 cm και AB = 13 cm, να υπολογίσετε: α) την ολική επιφάνεια του στερεού Β που σχηματίζεται, β) τον όγκο του. Γ 9 Η στέγη της κεντρικής σκηνής ενός τσίρκου έχει σχήμα κώνου με διάμετρο βάσης 40 m και ύψος 15 m. Πόσα τετραγωνικά μέτρα πλαστικοποιημένου υφάσματος χρειάστηκαν για την κατασκευή της; 10 Μια κλεψύδρα σχήματος κώνου «μετρά» το χρόνο αδειάζοντας 4 cm 3 άμμο το λεπτό (min). ν η ακτίνα της βάσης είναι 5 cm και το ύψος 9,17 cm, να βρείτε σε πόσο χρόνο θα αδειάσει τελείως η κλεψύδρα; 114 / 227

4.6. Η σφαίρα και τα στοιχεία της Τα διπλανά σχήματα μας δίνουν την έννοια της σφαίρας. ν έχουμε ένα κυκλικό δίσκο (Ο, ρ) και τον περιστρέψουμε γύρω από μία διάμετρο του Β, παρατηρούμε ότι σχηματίζεται μια σφαίρα. Σφαίρα λέγεται το στερεό σώμα που παράγεται, αν περιστρέψουμε ένα κυκλικό δίσκο (Ο, ρ) γύρω από μία διάμετρό του. Κατά την περιστροφή ο κύκλος δημιουργεί την επιφάνεια της σφαίρας. Επομένως, η απόσταση ενός οποιουδήποτε σημείου της επιφάνειας μιας σφαίρας από το κέντρο Ο είναι ίση με την ακτίνα ρ. Το σημείο Ο λέγεται κέντρο της σφαίρας και η ακτίνα ρ του κύκλου λέγεται ακτίνα της σφαίρας. Ο ρ 115 / 228 Β

Σχετικές θέσεις επιπέδου και σφαίρας Μία σφαίρα και ένα επίπεδο στο χώρο έχουν τη δυνατότητα να τοποθετηθούν κατά τρεις διαφορετικούς τρόπους, όπως φαίνεται στα διπλανά σχήματα: α) Να μην τέμνονται μεταξύ τους. β) Να εφάπτονται σε ένα σημείο. γ) Να τέμνονται σε κύκλο. Παρατηρούμε ότι ο κύκλος που αποτελεί την τομή του επιπέδου με τη σφαίρα, «μεγαλώνει» όσο το επίπεδο «πλησιάζει» στο κέντρο της σφαίρας. Όταν το κέντρο της σφαίρας ανήκει στο επίπεδο, τότε ο κύκλος στον οποίο τέμνονται ονομάζεται μέγιστος κύκλος της σφαίρας. Εμβαδόν επιφάνειας σφαίρας Όπως είδαμε, η επιφάνεια που δημιουργείται από την περιστροφή ενός κύκλου (Ο, ρ) γύρω από μια διάμετρο του, αποτελεί την επιφάνεια της σφαίρας. ρ ρ ρ ρ ρ υ=2ρ Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες με τον ρχιμήδη υπολόγισαν ρ 116 / 228-229

το εμβαδόν της επιφάνειας της σφαίρας και μάλιστα συγκρίνοντάς την με την παράπλευρη επιφάνεια του κυλίνδρου! Ο ρχιμήδης απέδειξε ότι, αν μια σφαίρα «εγγράφεται» σε κύλινδρο, όπως φαίνεται στο διπλανό σχήμα, τότε η επιφάνεια της σφαίρας είναι ίση με την παράπλευρη επιφάνεια του κυλίνδρου. Επομένως: Ε σφ = 2πρ υ = 2πρ 2ρ ή..ε σφ = 4πρ 2.. Το προηγούμενο συμπέρασμα διατυπώνεται και ως εξής: Το εμβαδόν της επιφάνειας μιας σφαίρας ισούται με το εμβαδόν τεσσάρων μεγίστων κύκλων της. Όγκος της σφαίρας ς κατασκευάσουμε μια σφαίρα ακτίνας ρ και δύο κυλίνδρους με βάση κύκλο ακτίνας ρ και ύψος υ = 2ρ. Γεμίζουμε διαδοχικά με αλεύρι τρεις φορές τη σφαίρα και αδειάζουμε το αλεύρι στους δύο κυλίνδρους. Τελειώνοντας βλέπουμε ότι οι δύο κύλινδροι είναι τελείως γεμάτοι. Επομένως, ο τριπλάσιος όγκος σφαίρας ρ ρ ρ ακτίνας ρ ισούται με τον διπλάσιο όγκο κυλίνδρου με ακτίνα βάσης ρ και ύψος υ = 2ρ: 2ρ 2ρ ρ ρ 117 / 229

3V σφ = 2V Κ ή V σφ = 2. V K = 2. πρ 2 (2ρ) ή 3 3 V σφ = 4. πρ 3 3 ΕΦΡΜΟΓΗ 1. ίνεται σφαίρα ακτίνας ρ = 2 cm. Να βρείτε: α) το εμβαδόν Ε της επιφάνειάς της, β) τον όγκο της. Λύση: α) Γνωρίζουμε ότι: Ε σφ = 4πρ 2 = 4 3,14 2 2 = = 50,24 (cm 2 ). 4. β) Γνωρίζουμε ότι: V σφ = πρ 3 4. = 3,14 2 3 = = 33,49 (cm 3 3 3 ). ΕΦΡΜΟΓΗ 2. Η επιφάνεια μιας σφαίρας είναι 144π (m 2 ). Να βρείτε τον όγκο της. Λύση: Γνωρίζουμε ότι: Ε σφ = 4πρ 2, οπότε 144π = 4πρ 2 ή 36 = ρ 2 ή ρ = 6 (m). Aπό τον τύπο υπολογισμού του όγκου της σφαίρας 4. έχουμε: Vσφ = πρ 3 = 4. π 6 3 = 904,32 (m 3 ). 3 3 ΕΦΡΜΟΓΗ 3. Nα βρείτε πόσα χρήματα θα χρειαστούμε, για να βάψουμε μία σφαιρική δεξαμενή διαμέτρου δ = 20 m, αν το ένα κιλό χρώμα κοστίζει 8 και καλύπτει επιφάνεια 4 m 2. 118 / 229-230

Λύση: To εμβαδόν της επιφάνειας της σφαίρας είναι Ε σφ = 4πρ 2 = 4π 10 2 = 1256 (m 2 ). φού κάθε κιλό χρώμα καλύπτει 4 m 2, για να καλυφθεί η επιφάνεια των 1256 m 2 της σφαίρας χρειάζονται 1256. = 314 κιλά 4 χρώμα που κοστίζουν συνολικά 314 8 = 2512. ΕΦΡΜΟΓΗ 4. Να βρείτε το εμβαδόν της τομής επιπέδου και σφαίρας κέντρου Ο και ακτίνας R = 5 cm, όταν το επίπεδο απέχει από το κέντρο της σφαίρας απόσταση d = 3 cm. Λύση: φού το επίπεδο απέχει απόσταση από το κέντρο της σφαίρας μικρότερη από την ακτίνα της, τότε η τομή είναι κυκλικός δίσκος ακτίνας: ρ = R 2 -d 2 = 5 2-3 2 = 16 = 4 (cm). M at h Com poser 1. 1. 5 http://www.mathcomposer.com Math Composer 1.1.5 ht t p: / / www. m at hcom poser. com Math Composer 1.1.5 ht t p: / / www. m at hcom poser. com Τότε, το εμβαδόν του κυκλικού δίσκου είναι: Ε = πρ 2 = π 4 2 = 50,24 (cm 2 ). d Ο ρ R ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΤΝΟΗΣΗΣ Γράψε στο πλαίσιο Σ ή Λ αντίστοιχα για κάθε σωστή ή λανθασμένη πρόταση. 1. Το εμβαδόν της επιφάνειας της σφαίρας είναι τετραπλάσιο από το εμβαδόν ενός μέγιστου κύκλου της. 119 / 230..

2. Σε μια σφαίρα ακτίνας 3 cm το εμβαδόν της επιφάνειας και ο όγκος της εκφράζονται με τον ίδιο αριθμό. 3. Η τομή σφαίρας και επιπέδου που διέρχεται από το κέντρο της είναι πάντα κύκλος. 4. Η τομή σφαίρας και επιπέδου που δε διέρχεται από το κέντρο της είναι πάντα κύκλος. 5. Το εμβαδόν της επιφάνειας μιας σφαίρας ισούται με το γινόμενο του μήκους ενός μέγιστου κύκλου της με τη διάμετρο αυτής....... 6. ύο σφαίρες με ακτίνες 5 cm και 12 cm είναι γεμάτες με νερό. ν αδειάσουμε το περιεχόμενό τους σε μία τρίτη σφαίρα με ακτίνα 13 cm, τότε: A: Η τρίτη σφαίρα θα γεμίσει πλήρως. Β: Η τρίτη σφαίρα θα ξεχειλίσει. Γ: Η τρίτη σφαίρα δε θα γεμίσει. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 7. ν διπλασιάσουμε την ακτίνα μιας σφαίρας, τότε ο όγκος της: A: ιπλασιάζεται Β: Τριπλασιάζεται Γ: Τετραπλασιάζεται : Οκταπλασιάζεται. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 8. Ένα τμήμα Β έχει μήκος 6 cm. Ένα σημείο Σ απέχει 4 cm από το μέσο Μ του ευθύγραμμου τμήματος Β. Τότε: A: Το Σ ανήκει στη σφαίρα διαμέτρου Β. 120 / 230-231

Β: Το Σ ανήκει στο εσωτερικό της σφαίρας διαμέτρου Β. Γ: Το Σ βρίσκεται εξωτερικά της σφαίρας διαμέτρου Β. Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 9. Το εμβαδόν της επιφάνειας μιας σφαίρας ακτίνας ρ και το εμβαδόν του κυκλικού δίσκου με την ίδια ακτίνα έχουν λόγο: A: 1 Β: 1. Γ: 1. : 4 2 3 Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 10. Όταν μία σφαίρα ακτίνας ρ «εγγράφεται» σε κύλινδρο, τότε η επιφάνεια της σφαίρας είναι: A: διπλάσια της παράπλευρης επιφάνειας του κυλίνδρου Β: τριπλάσια της παράπλευρης επιφάνειας του κυλίνδρου Γ: τετραπλάσια της παράπλευρης επιφάνειας του κυλίνδρου : ίση με την παράπλευρη επιφάνεια του κυλίνδρου Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση. 121 / 231

ΣΚΗΣΕΙΣ 1 Να συμπληρώσετε τους πίνακες:. κτίνα σφαίρας (cm) 1 2 Εμβαδόν επιφάνειας (cm 2 ) Όγκος (cm 3 ) 400π 288π Β. ρ: κτίνα σφαίρας Ε:Εμβαδόν επιφάνειας σφαίρας V: Όγκος σφαίρας 1m 10cm 3,2dm 8dm 36π m 3 2 Η διάμετρος μιας σφαίρας είναι δ = 4 cm. Να υπολογίσετε το εμβαδόν της επιφάνειας και τον όγκο της σφαίρας. 3 Να βρείτε το εμβαδόν της επιφάνειας, καθώς και τον όγκο ημισφαιρίου ακτίνας R = 4 m. 4 Με ποιον αριθμό πρέπει να πολλαπλασιάσουμε την ακτίνα μιας σφαίρας, ώστε το εμβαδόν της επιφάνειάς της να πολλαπλασιαστεί επί 4; επί 36; επί 100; 5 Να βρείτε την ποσότητα του χρώματος που χρειάζεται, για να βαφεί σφαιρική δεξαμενή ακτίνας ρ = 10 m, αν το ένα κιλό χρώματος βάφει επιφάνεια 8 m 2. 122 / 231-232

6 Τέσσερις κίτρινες μπάλες έχουν ακτίνα 5 cm και πέντε κόκκινες μπάλες έχουν ακτίνα 4 cm. Ποιου χρώματος μπάλες έχουν τη μεγαλύτερη συνολική επιφάνεια και ποιου χρώματος μπάλες έχουν το μεγαλύτερο συνολικό όγκο; 7 Σε κιβώτιο που έχει σχήμα κύβου χωράει ακριβώς μια σφαίρα με ακτίνα 40 cm. Να βρείτε τον όγκο του μέρος του κιβωτίου που μένει άδειο. 8 ύο σφαίρες έχουν διαμέτρους 30 cm και 40 cm. Να υπολογίσετε τη διάμετρο μιας τρίτης σφαίρας, της οποίας το εμβαδόν της επιφάνειάς της είναι ίσο με το άθροισμα των εμβαδών των επιφανειών των δύο σφαιρών. 9 Στο παρακάτω σχήμα οι δύο μικρές σφαίρες έχουν διαμέτρους Ο = ΟΒ = 4cm, και περιέχονται στη μεγάλη σφαίρα κέντρου Ο και ακτίνας ρ = Ο = ΟΒ. Να βρείτε τον όγκο του γραμμοσκιασμένου στερεού. Ο 4 4 Β 123 / 232

4.7. Γεωγραφικές συντεταγμένες Το σχήμα της Γης είναι ελλειψοειδές. Για πρακτικούς λόγους, όμως, θεωρούμε ότι η Γη είναι σφαίρα και την ονομάζουμε γήινη σφαίρα ή υδρόγειο σφαίρα. Η υδρόγειος σφαίρα περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της, γύρω από ένα νοητό άξονα, ο οποίος περνά από τους δύο πόλους. Ο νοητός αυτός άξονας ονομάζεται άξονας περιστροφής της Γης. Ο μέγιστος κύκλος της γήινης σφαίρας, ο οποίος είναι κάθετος στον άξονα περιστροφής, ονομάζεται ισημερινός. Παράλληλος κύκλος Π Βόρειος Πόλος Βόρειο ημισφαίριο Ισημερινός Παράλληλος κύκλος Π Νότιος Πόλος Νότιο ημισφαίριο 124 / 233

Ο ισημερινός χωρίζει τη Γη σε δύο ημισφαίρια, το βόρειο (συμβολίζεται με το γράμμα Ν από την αγγλική λέξη North που σημαίνει Βορράς) και το νότιο (συμβολίζεται με το γράμμα S από την αγγλική λέξη South που σημαίνει Νότος). Η τομή κάθε επιπέδου, το οποίο είναι παράλληλο προς το επίπεδο του ισημερινού με την επιφάνεια της γήινης σφαίρας, είναι κύκλος με κέντρο πάνω στον άξονα περιστροφής. Έτσι, το βόρειο και το νότιο ημισφαίριο χωρίζονται από παράλληλους προς τον ισημερινό κύκλους, με αποτέλεσμα από κάθε τόπο πάνω στην επιφάνεια της Γης να περνά ένας παράλληλος κύκλος, ο οποίος ονομάζεται παράλληλος του τόπου. υτικό ημισφαίριο Π Βόρειος Πόλος νατολικό ημισφαίριο Πρώτος μεσημβρινός Π Νότιος Πόλος 125 / 233

Το ημικύκλιο με διάμετρο ΠΠ, το οποίο περνά από το αστεροσκοπείο Γκρήνουϊτς της Μ. Βρετανίας, ονομάζεται πρώτος μεσημβρινός. Ο πρώτος μεσημβρινός χωρίζει τη γήινη σφαίρα σε δύο ημισφαίρια, το ανατολικό (συμβολίζεται με το γράμμα Ε από την αγγλική λέξη East που σημαίνει ανατολή) και το δυτικό (συμβολίζεται με το γράμμα W από την αγγλική λέξη West που σημαίνει δύση). πό κάθε τόπο περνά ένα ημικύκλιο με διάμετρο ΠΠ. Το ημικύκλιο ονομάζεται μεσημβρινός του τόπου. Κάθε τόπος χαρακτηρίζεται από δύο διαφορετικές επίκεντρες γωνίες. Στο παρακάτω σχήμα, αν είναι το σημείο τομής του ισημερινού με τον πρώτο μεσημβρινό, ο τόπος Τ χαρακτηρίζεται από την επίκεντρη γωνία λ και την επίκεντρη γωνία ω. Η επίκεντρη γωνία λ ονομάζεται γεωγραφικό μήκος του τόπου και η ω γεωγραφικό πλάτος του τόπου. Π Βορράς (Ν) T ύση (W) λ ω νατολή (Ε) Π Νότος (S) 126 / 233-234

νάλογα με τη θέση του τόπου, το γεωγραφικό μήκος χαρακτηρίζεται ως δυτικό (W) ή ως ανατολικό (Ε) (αν ο τόπος βρίσκεται στο ανατολικό ή στο δυτικό ημισφαίριο αντίστοιχα). Επίσης, το γεωγραφικό πλάτος χαρακτηρίζεται ως βόρειο (Ν) ή νότιο (S), αν ο τόπος βρίσκεται στο βόρειο ή στο νότιο ημισφαίριο αντίστοιχα. Έτσι, οι συντεταγμένες μερικών σπουδαίων πόλεων είναι: Ν Ε S W ΘΗΝ 37,27 οο 23,45 ο ΘΕΣΣΛΟ- ΝΙΚΗ 40,15 ο 22,30 ο ΡΩΜΗ 40,04 ο 12,30 ο ΠΡΙΣΙ 48,23 ο 3,08 ο ΛΟΝ ΙΝΟ 51,29 ο 0,38 ο ΣΙΝ ΕΥ 151,15 ο 34,07 ο ΡΙΟ ΝΤΕ ΤΖΝΕΙΡΟ 23,38 ο 43,08 ο ΝΕ ΥΟΡΚΗ 43,10 ο 73,45 ο 127 / 234

ΓΙ ΙΣΚΕ ΣΗ Σε ποιο μέρος της Γης ο άνθρωπος θα κοίταζε νότια προς όλες τις κατευθύνσεις; Σχεδιάστε ένα σφαιρικό τρίγωνο που να έχει όλες τις γωνίες του ορθές. Ένας ταξιδιώτης περπατώντας διέσχισε μια διαδρομή και ξαναγύρισε στο σημείο από το οποίο ξεκίνησε. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής το κεφάλι του διένυσε 12,56 μέτρα περισσότερα από τα πόδια του. Πως είναι δυνατόν; Μια αρκούδα βγήκε από τη σπηλιά της, προχώρησε 1 Km νότια, στη συνέχεια 1 Km ανατολικά και τέλος 1 Km βόρεια και ξαναβρέθηκε στη σπηλιά της. Τι χρώμα είχε η αρκούδα; 128 / 235

Επανάληψη Κεφαλαίου 4. Στερεομετρία. Σχετικές θέσεις δύο επιπέδων. Οι δυνατές θέσεις δύο διαφορετικών επιπέδων είναι: να είναι παράλληλα να τέμνονται κατά μία ευθεία. Σχετικές θέσεις ευθειών το χώρο. Όταν έχουμε δύο διαφορετικές ευθείες ε και ζ, τότε οι μόνες δυνατές θέσεις που μπορεί να έχουν είναι: Να είναι παράλληλες, δηλαδή να ανήκουν στο ίδιο επίπεδο και να μην έχουν κανένα κοινό σημείο. Να τέμνονται, δηλαδή να έχουν μόνο ένα κοινό σημείο. Να είναι ασύμβατες, δηλαδή να ανήκουν σε διαφορετικά επίπεδα και να μην έχουν κανένα κοινό σημείο. Σχετικές θέσεις ευθείας και επιπέδου. Οι δυνατές θέσεις μιας ευθείας και ενός επιπέδου είναι: Η ευθεία να περιέχεται στο επίπεδο. Η ευθεία να είναι παράλληλη στο επίπεδο. Η ευθεία να τέμνει το επίπεδο σε ένα σημείο. 129 / 236

Ευθεία κάθετη σε επίπεδο Μια ευθεία είναι κάθετη σε ένα επίπεδο, όταν είναι κάθετη σε δύο ευθείες του που διέρχονται από το ίχνος της. Εμβαδόν επιφάνειας πρίσματος Εμβαδόν παράπλευρης επιφάνειας: Ε Π = (περίμετρος βάσης) (ύψος) Ολικό εμβαδόν: Ε ολ = Ε Π + 2Ε β Εμβαδόν επιφάνειας κυλίνδρου Εμβαδόν παράπλευρης επιφάνειας: Ε Π = 2πρ υ Ολικό εμβαδόν: Ε ολ = Ε Π + 2Ε β Όγκος πρίσματος και κυλίνδρου Όγκος πρίσματος: V = (εμβαδόν βάσης) (ύψος) Όγκος κυλίνδρου: V = πρ 2 υ Πυραμίδα. Μια πυραμίδα λέγεται κανονική, αν η βάση της είναι κανονικό πολύγωνο και η προβολή της κορυφής της στη βάση είναι το κέντρο του κανονικού πολυγώνου. Εμβαδόν κανονικής πυραμίδας: Ε Π = 1. 2 Ε ολ = Ε Π + Ε β (περίμετρος βάσης) (απόστημα) 130 / 236-237

Όγκος πυραμίδας: V = Κώνος. 1. 3 (εμβαδόν βάσης) (ύψος) Κώνος λέγεται το στερεό σχήμα που παράγεται από την περιστροφή ενός ορθογωνίου τριγώνου γύρω από μία κάθετη πλευρά του. Εμβαδόν επιφάνειας κώνου: Ε Π = πρλ Ε ολ = Ε Π + Ε β = πρλ + πρ 2 Όγκος κώνου: V = 1. 3 πρ 2 υ Σφαίρα. Σφαίρα είναι το στερεό σχήμα που παράγεται, αν περιστρέψουμε έναν κυκλικό δίσκο γύρω από μια διάμετρό του. Εμβαδόν σφαίρας: Ε σφ = 4πρ 2 4. Όγκος σφαίρας: V σφ = πρ 3 3 131 / 237

Τριγωνομετρικοί αριθμοί γωνιών ΤΡΙΓΩΝΟΜΕΤΡΙΚΟΙ ΡΙΘΜΟΙ ΤΩΝ ΓΩΝΙΩΝ 1 o 89 o Γωνία (σε μοίρες) ημίτονο συνημίτονο εφαπτομένη 1 0,0175 0,9998 0,0175 2 0,0349 0,9994 0,0349 3 0,0523 0,9986 0,0524 4 0,0698 0,9976 0,0699 5 0,0872 0,9962 0,0875 6 0,1045 0,9945 0,1051 7 0,1219 0,9925 0,1228 8 0,1392 0,9903 0,1405 9 0,1564 0,9877 0,1584 10 0,1736 0,9848 0,1763 11 0,1908 0,9816 0,1944 12 0,2079 0,9781 0,2126 13 0,2250 0,9744 0,2309 14 0,2419 0,9703 0,2493 15 0,2588 0,9659 0,2679 16 0,2756 0,9613 0,2867 17 0,2924 0,9563 0,3057 18 0,3090 0,9511 0,3249 19 0,3256 0,9455 0,3443 20 0,3420 0,9397 0,3640 21 0,3584 0,9336 0,3839 22 0,3746 0,9272 0,4040 23 0,3907 0,9205 0,4245 24 0,4067 0,9135 0,4452 25 0,4226 0,9063 0,4663 132 / 254

Γωνία (σε μοίρες) ημίτονο συνημίτονο εφαπτομένη 26 0,4384 0,8988 0,4877 27 0,4540 0,8910 0,5095 28 0,4695 0,8829 0,5317 29 0,4848 0,8746 0,5543 30 0,5000 0,8660 0,5774 31 0,5150 0,8572 0,6009 32 0,5299 0,8480 0,6249 33 0,5446 0,8387 0,6494 34 0,5592 0,8290 0,6745 35 0,5736 0,8192 0,7002 36 0,5878 0,8090 0,7265 37 0,6018 0,7986 0,7536 38 0,6157 0,7880 0,7813 39 0,6293 0,7771 0,8098 40 0,6428 0,7660 0,8391 41 0,6561 0,7547 0,8693 42 0,6691 0,7431 0,9004 43 0,6820 0,7314 0,9325 44 0,6947 0,7193 0,9657 45 0,7071 0,7071 1,0000 46 0,7193 0,6947 1,0355 47 0,7314 0,6820 1,0724 48 0,7431 0,6691 1,1106 49 0,7547 0,6561 1,1504 50 0,7660 0,6428 1,1918 51 0,7771 0,6293 1,2349 52 0,7880 0,6157 1,2799 53 0,7986 0,6018 1,3270 54 0,8090 0,5878 1,3764 133 / 254

Γωνία (σε μοίρες) ημίτονο συνημίτονο εφαπτομένη 55 0,8192 0,5736 1,4281 56 0,8290 0,5592 1,4826 57 0,8387 0,5446 1,5399 58 0,8480 0,5299 1,6003 59 0,8572 0,5150 1,6643 60 0,8660 0,5000 1,7321 61 0,8746 0,4848 1,8040 62 0,8829 0,4695 1,8807 63 0,8910 0,4540 1,9626 64 0,8988 0,4384 2,0503 65 0,9063 0,4226 2,1445 66 0,9135 0,4067 2,2460 67 0,9205 0,3907 2,3559 68 0,9272 0,3746 2,4751 69 0,9336 0,3584 2,6051 70 0,9397 0,3420 2,7475 71 0,9455 0,3256 2,9042 72 0,9511 0,3090 3,0777 73 0,9563 0,2924 3,2709 74 0,9613 0,2756 3,4874 75 0,9659 0,2588 3,7321 76 0,9703 0,2419 4,0108 77 0,9744 0,2250 4,3315 78 0,9781 0,2079 4,7046 79 0,9816,01908 5,1446 80 0,9848 0,1736 5,6713 81 0,9877 0,1564 6,3138 82 0,9903 0,1392 7,1154 83 0,9925 0,1219 8,1443 134 / 254

Γωνία (σε μοίρες) ημίτονο συνημίτονο εφαπτομένη 84 0,9945 0,1045 9,5144 85 0,9962 0,0872 11,4301 86 0,9976 0,2698 14,3007 87 0,9986 0,0523 19,0811 88 0,9994 0,0349 28,6363 89 0,9998 0,0175 57,2900 135 / 254

Περιεχόμενα 2ου τόμου ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΛΙΟ 3ο ΜΕΤΡΗΣΗ ΚΥΚΛΟΥ 3.1 Εγγεγραμμένες γωνίες...7 3.2 Κανονικά πολύγωνα...18 3.3 Μήκος κύκλου...32 3.4 Μήκος τόξου 40 3.5 Εμβαδόν κυκλικού δίσκου...46 3.6 Εμβαδόν κυκλικού τομέα...52 ΚΕΦΛΙΟ 4ο ΓΕΩΜΕΤΡΙΚ ΣΤΕΡΕ ΜΕΤΡΗΣΗ ΣΤΕΡΕΩΝ 4.1 Ευθείες και επίπεδα στο χώρο...63 4.2 Στοιχεία και εμβαδόν πρίσματος και κυλίνδρου..73 4.3 Όγκος πρίσματος και κυλίνδρου...84 4.4 Η πυραμίδα και τα στοιχεία της...92 4.5 Ο κώνος και τα στοιχεία του...105 4.6 Η σφαίρα και τα στοιχεία της...115 4.7 Γεωγραφικές συντεταγμένες...124 136

Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης τα διδακτικά βιβλία του ημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεως ιδακτι-κών Βιβλίων και διανέμονται δωρεάν στα ημόσια Σχολεία. Τα βιβλία μπορεί να διατίθενται προς πώληση, όταν φέρουν βιβλιόσημο προς απόδειξη της γνησιότητάς τους. Κάθε αντίτυπο που διατίθεται προς πώληση και δε φέρει βιβλιόσημο, θεωρείται κλεψίτυπο και ο παραβάτης διώκεται σύμφωνα µε τις διατάξεις του άρθρου 7, του Νόμου 1129 της 15/21 Μαρτίου 1946 (ΦEK 1946, 108, A ). παγορεύεται η αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος αυτού του βιβλίου, που καλύπτεται από δικαιώματα (copyright), ή η χρήση του σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς τη γραπτή άδεια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.