«Διαχειριστικές Προτάσεις για την Παμβώτιδα» Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών, Τεχνικό Επιμελητήριο Τμήμα Ηπείρου, Γενικά Αρχεία του Κράτους Ιστορικό Αρχείο Ηπείρου, Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Σύλλογος Προστασίας Περιβάλλοντος Ιωαννίνων Διαχείριση καλαμιώνων και υγρών λιβαδιών Δρ Γιάννης Καζόγλου, επιστημονικός συνεργάτης Δήμου Πρεσπών Ιωάννινα, 5/6/2013
Καλαμιώνες και υγρολίβαδα: τύποι υγροτόπων με δυναμική μεταξύ τους σχέση Υγρολίβαδο στη Μικρή Πρέσπα θεριζόμενο κάθε καλοκαίρι (στο βάθος ο παρακείμενος καλαμιώνας που ενίοτε καίγεται το χειμώνα)
Έδαφος Νερό Διαχείριση (π.χ. φράγματα, εκτροπές, έλεγχος ποσοτήτων νερού) ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ Βασικά συστατικά: Διαχείριση (π.χ. εκσκαφές) Βλάστηση Διαχείριση (π.χ. φυτεύσεις, κοπές, βόσκηση, εκσκαφές, καύση) Προσαρμογή από Ζαλίδη και συν. 2002 Λειτουργίες υγροτόπων: - αποθήκευση νερού - στήριξη τροφικών πλεγμάτων - εμπλουτισμός υπόγειων υδροφορέων - παγίδευση ιζημάτων και τοξικών ουσιών - απομάκρυνση και μετασχηματισμός θρεπτικών στοιχείων - τροποποίηση πλημμυρικών φαινομένων - σταθεροποίηση ακτών Αξίες υγροτόπων: - βιολογική - επιστημονική - εκπαιδευτική - πολιτιστική - υδρευτική - αρδευτική - υδροηλεκτρική - αλιευτική - κτηνοτροφική - υλοτομική - αλατοληπτική - αναψυχική - αντιπλημμυρική - αντιδιαβρωτική - βελτιωτική ποιότητας νερού - τοποκλιματική - και άλλες
Αξίες καλαμιώνων και υγρών λιβαδιών Ιχθυοπανίδα Καλαμιώνες Υγρά λιβάδια 5 - Σχετικά φτωχοί σε είδη φυτών, παρέχουν όμως προστασία σε είδη άλλων ενδιαιτημάτων, π.χ. λίμνες με νούφαρα, υ.λ. 10 [150 είδη φυτών 12% των ειδών της χλωρίδας της Δανίας σε ζώνη μήκους 1.400 μέτρων και πλάτους 50 μ. (70 στρ.) στα παραποτάμια υγρολίβαδα του άνω τμήματος του ποταμού Gudenå] [Μικρή Πρέσπα: 27 είδη φυτών σε 1 τετ. μέτρο] Ασπόνδυλα 10 Παρέχουν καταφύγιο σε πολλά είδη ασπόνδυλων οργανισμών καθόλη τη διάρκεια του έτους. Για ορισμένα ασπόνδυλα, οι βλαστοί των καλαμιών αποτελούν το μοναδικό χώρο διαχείμασης και ανάπτυξης των προνυμφών τους. 10 Τεράστιο ερευνητικό ενδιαφέρον ειδικά στην Ελλάδα [Η Παμβώτιδα κατέχει ήδη μια πρωτιά, καθώς στα υγρά λιβάδια της φιλοξενεί το ενδημικό για τη λίμνη είδος ορθοπτέρου Chorthippus lacustris (τάξη στην οποία ανήκουν οι ακρίδες και οι γρύλοι) (Kati et al. 2006] 10 - Κατάλληλο περιβάλλον για φώλιασμα σε ιστάμενους βλαστούς ή σε συμπαγείς επιπλέουσες νησίδες ριζώματα - Πηγές τροφοδοσίας δομικών υλικών για είδη πουλιών που χρησιμοποιούν ξερά καλάμια και άλλα φυτά των καλαμιώνων για να χτίσουν τις φωλιές τους σε άλλα ενδιαιτήματα. 10 Διατροφή, φώλιασμα, διαχείμαση [Σε υγρολίβαδα κοντά στη λιμνοθάλασσα Δράνα του Έβρου, παρατηρούνται συστηματικά 6.000 25.000 χήνες σε μια έκταση 5.500 στρ. για τρεις περίπου μήνες κάθε χειμώνα] Χλωρίδα φυτοποικιλότητα Ορνιθοπανίδα 7 (;) Καταφύγιο για πολλά είδη ψαριών 10 Αναπαραγωγή φυτόφιλων και λιθο-φυτόφιλων ειδών, π.χ. κυπρίνος Αμφίβια, ερπετά, θηλαστικά 9 Παρέχουν καταφύγιο σε πουλιά, ψάρια, θηλαστικά, αμφίβια, ερπετά και 9 [Ην. Βασίλειο: 5 από τα 6 είδη αυτοχθόνων αμφιβίων χρησιμοποιούν υγρολιβαδικές επιφάνειες] [Εθνικό Πάρκο Πρεσπών: - 7 από τα 11 είδη αμφιβίων αναπαράγονται σε υγρολίβαδα, -7 από τα 21 είδη ερπετών χρησιμοποιούν υγρολίβαδα (στην πλημμυρισμένη ή την ξηρή φάση τους)] [Θηλαστικά: βίδρα (Lutra lutra), νυχτερίδες] Υδατικοί πόροι τοπική οικονομία 9 - Βελτίωση ποιότητας υδάτων μέσω κατακράτησης θρεπτικών ιζημάτων και διάσπασης πολύπλοκων ενώσεων, π.χ. υπολείμματα φυτοφαρμάκων («φίλτρα» για συστήματα τεχνητών υγροτόπων για την επεξεργασία υγρών αστικών λυμάτων) - Παροχή οξυγόνου στα νερά και στα εδάφη των υγροτόπων 9 α) συγκρατούν νερά και φερτά υλικά από πλημμυρικά φαινόμενα, β) εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφορείς, γ) βελτιώνουν την ποιότητα των υδάτων κατακρατώντας θρεπτικά, τοξικές ουσίες και ιζήματα. [Έργο αποκατάστασης ποταμού Skjern, Δανία: Επαναπλημμυρισμός 2.200 εκτ. υγροτόπων δίπλα στον ποταμό: μείωση ρυπαντικού φορτίου]
Διαχείριση καλαμιώνων και υγρολίβαδων: νερά, βλάστηση, εδάφη Σκοποί στόχοι διαχείρισης; Διατήρηση Βελτίωση Προστασία Αποκατάσταση Δημιουργία ενδιαιτημάτων Εξάλειψη από συγκεκριμένα σημεία Προετοιμασία διαχείρισης; (μελέτη, νομοθεσία) Παρακολούθηση; (απαραίτητη) Υγρολίβαδο στο νησί του Αγίου Αχιλλείου στη Μικρή Πρέσπα (βοσκόμενη ζώνη με ρηχά νερά και χαμηλή βλάστηση που βρίσκεται μεταξύ της ξηράς και του καλαμιώνα)
Σκοποί διαχείρισης υγροτόπων Διατήρηση ειδών, τύπων οικοτόπων και υδρολογικής λειτουργίας (εφόσον η κατάστασή τους κρίνεται ικανοποιητική) Αποκατάσταση (απαραίτητη η ύπαρξη στοιχείων σχετικά με την καλύτερη παρελθούσα κατάσταση) Δημιουργία νέων ευνοϊκότερων συνθηκών [Σπουδαιότητα επιστημονικής έρευνας και συνδρομής διαφορετικών ειδικοτήτων]
Σκοποί παρακολούθησης υγροτόπων Καταγραφή μεταβολών στα μεγέθη/ τιμές των παραμέτρων που έχουν επιλεγεί προς συστηματική παρακολούθηση (π.χ. σύνθεση και δομή βλάστησης εξαιτίας της εφαρμοζόμενης διαχείρισης στην υδρολογία και τη βλάστηση) Επεξεργασία και ανάλυση των παραπάνω δεδομένων και, κυρίως, σύνδεση των διαφορετικών τύπων δεδομένων Αξιολόγηση διαχειριστικών εφαρμογών Αναθεώρηση διαχειριστικών παρεμβάσεων σχεδίων [Η παρακολούθηση θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως απαραίτητη δράση συνοδευτική της διαχείρισης] [Υπάρχει μεγάλη ποικιλία επιλογών ως προς τις μεθοδολογίες, ενώ η σύγχρονη τεχνολογία παρέχει σημαντικότατα εργαλεία]
Μελέτες διαχείρισης καλαμιώνων και υγρών λιβαδιών που έχουν εκπονηθεί μέχρι σήμερα για ελληνικούς υγροτόπους (~13): Καστοριά (καλ.) Λίμνη Μικρή Πρέσπα 2001 και 2007 (υ.λ.) Χειμαδίτιδα (καλ. & υ.λ.) Πετρών 2004 και 2008 (καλ.) Άγρας (καλ.) Βάλτος Ροδιάς Αμβρακικού (καλ.) Έλος Λάμιας (καλ.) Λιμνοθάλλασσα Κοτυχίου (καλ.) Στυμφαλία (καλ.) Ισμαρίδα (καλ.)
Διαχείριση καλαμιώνων και υγρολίβαδων: υδρολογική διαχ/ση, διαχ/ση βλάστησης & διαχ/ση εδαφών Υδρολογική διαχείριση: στάθμη υδάτων υδροπερίοδος, ρυθμός ανανέωσης υδάτων, ποιότητα κ.ά. ανάλογα με υπάρχουσες υποδομές (π.χ. τάφροι κανάλια, θυροφράγματα) Διαχείριση βλάστησης καλαμιώνων και υγρολίβαδων: o Κοπή (εποχή, βάθος, συχνότητα, έκταση) o Βόσκηση o Καύση (χειμερινή) o Απομάκρυνση οργανικού υλικού o Εκσκαφές εκβαθύνσεις απομάκρυνση ριζωμάτων o Βιολογικοί και χημικοί τρόποι καταπολέμησης (όλα τα παραπάνω συντελούν στην ανακοπή της οικολογικής διαδοχής) o Φύτευση (για δημιουργία καλαμιώνων) Βοσκόμενο υγρολίβαδο στην ανατολική όχθη της Μικρής Πρέσπας (στα δεξιά ο αβόσκητος καλαμιώνας)
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΜΕΘΟΔΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΛΑΜΙΩΝΩΝ ΚΑΙ ΥΓΡΟΛΙΒΑΔΩΝ_1 ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΠΟΤΕ- ΛΕΣΜΑΤΑ ΠΛΕΟΝΕ- ΚΤΗΜΑΤΑ ΜΕΙΟΝΕ- ΚΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΤΗ- ΡΗΣΕΙΣ Θερινή κοπή (πάνω ή κάτω από την επιφάνεια νερού) Αποδυνάμωση καλαμιώνα, χλωριδική αναβάθμιση Συνδυάζεται με συλλογή σανού, δημιουργία υ.λ. Υπολογίσιμο κόστος, σχετικά δύσκολη εφαρμογή Συχνά, απαραίτητη η κοπή της αναβλάστησης Χειμερινή κοπή (καλαμιώνων) Απομάκρυνση νεκρής βιομάζας, βελτίωση ποιότητας καλαμιού Μείωση ύψους οργανικού υποστρώματος, σχετικά μη βλαβερή για ασπόνδυλα Μείωση χλωριδικής ποικιλότητας, υπολογίσιμο κόστος Δυσκολία στην πράξη (πρώτα φωτιά), βιομάζα για καύσιμη ύλη Βόσκηση Έλεγχος επέκταση καλαμιού προς ξηρά Δημιουργίαδιατήρηση υ.λ., ανομοιόμορφη δομή βλάστησης Διαχείριση βοσκόντων ζώων Συνδυασμός κτηνοτροφίας διαχείρισης προστ/νων περιοχών
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΜΕΘΟΔΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΛΑΜΙΩΝΩΝ ΚΑΙ ΥΓΡΟΛΙΒΑΔΩΝ_2 ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΠΟΤΕ- ΛΕΣΜΑΤΑ ΠΛΕΟΝΕ- ΚΤΗΜΑΤΑ ΜΕΙΟΝΕ- ΚΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Χειμερινή καύση (προς ή αντίθετα από τη φορά του ανέμου) Απομάκρυνση νεκρού οργανικού υλικό (διευκόλυνση άλλων πρακτικών) «Χαμηλό» κόστος Καταστροφή πληθυσμών ασπόνδυλων Ανάγκη κοπής ζωνών πυρασφάλειας (υψηλό κόστος) Εκσκαφές Δημιουργία υφέσεων, καναλιών, εκβαθύνσεων Συνδυασμό ς με δημιουργία νησίδων για πουλιά Υψηλό κόστος Πολύ προσοχή στη χρήση-απόθεση των υλικών εκσκαφής Βιολογικοί και χημικοί τρόποι καταπολέμ ησης (υπάρχουν παραδείγματα επιτυχών ελέγχων των καλαμιώνων) (;) Πολλές απρόβλεπτες επιπτώσεις, υπολειμματική δράση (χημικά) Δυσκολίες στην πρόβλεψη των επιπτώσεων, αντενδείκνυνται για προστ/νες περιοχές
Παραδείγματα διαχείρισης καλαμιώνων και υγρολίβαδων σε προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας Υγρότοποι Αμβρακικού (ποταμός Λούρος, βάλτος Ροδιάς, λιμνοθάλασσες Ροδιάς και Τσουκαλιό) Δέλτα ποταμού Έβρου (λιμνοθάλασσα Δράνας) Υγρότοποι Στροφυλιάς Κοτυχίου (λιμνοθάλασσες Προκόπου και Κοτυχίου, έλος Λάμιας, λασποτόπια Μετοχίου) Λίμνη Μικρή Πρέσπα (12 τοποθεσίες στην παραλίμνια ζώνη) κ.ά.
Ρόλοι εμπλεκόμενων φορέων στις προστατευόμενες περιοχές Διαδικασία λήψης αποφάσεων Συμμετοχή μεγάλου αριθμού φορέων που συνεργάζονται στην εκπόνηση των δράσεων σε κάθε περιοχή (δικαιούχοι έργων, συνέταιροι ή απλώς υποστηρικτικοί φορείς) Καθένας από αυτούς εκπροσωπεί μια «ομάδα συμφερόντων» σε τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο. Ο ρόλος τους είναι να εκφράσουν τις ανάγκες: α) του φυσικού περιβάλλοντος (αντικείμενα προστασίας για τα οποία η Ε.Ε. συγχρηματοδοτεί έργα, π.χ. LIFE-ΦΥΣΗ) μέσω των «Επιστημόνων» (από δημόσιες υπηρεσίες, εκπαιδευτικά ιδρύματα και μη κυβερνητικές περιβαλλοντικές οργανώσεις), β) των τοπικών κοινωνιών («Πολίτες Χρήστες»), και γ) των «Πολιτικών» σε όλα τα επίπεδα της διοίκησης. Το ρόλο του «Διαχειριστή» αναλαμβάνουν κατά περίπτωση οι δικαιούχοι των έργων, σήμερα όμως την ευθύνη αυτή (πρέπει να) έχουν οι Φορείς Διαχείρισης των Προστατευόμενων Περιοχών ( ). Στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με τις διαχειριστικές παρεμβάσεις (υδρολογική διαχείριση, ενδιαιτήματα) συμμετέχουν διαφορετικές ομάδες εμπλεκομένων, καθεμία από τις οποίες οφείλει να κάνει συμβιβασμούς και να προσαρμόσει τις ανάγκες της με απώτερο σκοπό την προστασία και διατήρηση των ειδών άγριας χλωρίδας και πανίδας και των οικοτόπων εκείνων που κάνουν κάθε προστατευόμενη περιοχή ξεχωριστή.
Προφίλ ιδανικού Διαχειριστή προστ/μενων περιοχών συνεργασία μεταξύ φορέων και επιστημ/κών ειδικοτήτων
Δράσεις διαχείρισης και παρακολούθησης βλάστησης ανά έργο/ περιοχή: 1) Αμβρακικός Σταθμοί παρακολούθησης υδάτων Θυροφραγμοί (Λούρος Βάλτος Ροδιάς) Διάνοιξη καναλιών στον πυκνό καλαμιώνα του βάλτου Ροδιάς (διάσπαση πυκνής δομής βλάστησης και παροχή γλυκών νερών από Λούρο στο βάλτο) Βόσκηση με βούβαλους (δημιουργία υγρολίβαδου και έλεγχος θαμνώδους βλάστησης) Εγκατάσταση πειραματικών επιφανειών, δειγματοληψίες Παρακολούθηση ορνιθοπανίδας και κατασκευή νησίδων για πελεκάνους Φύλαξη, ενημέρωση-ευαισθητοποίηση (κάμερες στις νησίδες)
2) Δέλτα Έβρου Λιμνοθάλασσα Δράνας Επαναπλημμυρισμός Δράνας μετά από 17 έτη (χωματουργικά έργα και τάφρος διαχείμασης ψαριών) Σταθμοί μέτρησης φυσικοχημικών παραμέτρων νερών Αποκατάσταση υγρολίβαδων Παρακολούθηση ορνιθοπανίδας Φύλαξη, ενημέρωσηευαισθητοποίηση Εγκατάσταση πειραματικών επιφανειών και δειγματοληψίες βλάστησης
3) Στροφυλιά - Κοτύχι Εγκατάσταση δικτύου παρακολούθησης ποιότητας νερού στις λιμνοθάλασσες Πρόκοπου και Κοτυχίου Παρακολούθηση ορνιθοπανίδας Εποχιακή εγκατάσταση ηλεκτρική περίφραξης για την προστασία αναπαραγωγικής αποικίας Νεροχελίδονων και Νανογλάρονων στη Ζώνη Ειδικής Προστασίας από διερχόμενα βόσκοντα ζώα Φύλαξη, ενημέρωση-ευαισθητοποίηση Έλος Λάμιας: Διάνοιξη καναλιού μήκους 900 μέτρων, επιφανειακού πλάτους 10 μ. και βάθους 2,5 μ. 6 λιμνούλες έκτασης 80-400 τ.μ. και βάθους 2 μ. κατά μηκός του καναλιού. 7 νησίδες με επιφάνεια 200 τ.μ. κατά μήκος του καναλιού. Δεντροφυτεύσεις στο ανάχωμα του καναλιού Λιμνοθάλασσα Κοτυχίου: Διάνοιξη καναλιού μήκους 2000 μ., επιφανειακού πλάτους 10 μ. και βάθους 1,5 μ. Διάσπαση πυκνής δομής καλαμιώνων δημιουργία ανοικτών νερών.
4) Λίμνη Μικρή Πρέσπα Βόσκηση με βούβαλους και αγελάδες Ετήσιες θερινές (και φθινοπωρινές) κοπές βλάστησης Συνδυασμός κοπών και βόσκησης: Αντιμετώπιση επέκτασης καλαμιώνων προς τις παραλίμνιες εκτάσεις που επηρεάζονται από την αυξομειούμενη στάθμη. 3πλασιασμός έκτασης υγρών λιβαδιών (330 στρ. το 2000 1000 στρ. στο τέλος του έργου. Σύνδεση φιλοπεριβαλλοντικής διαχείρισης με λιβαδοπονικές πρακτικές (π.χ. εφαρμογή συστήματος περιτροπικής βόσκησης, συλλογή χορτονομής στις υπό διαχείριση περιοχές). Συγγραφή διαχειριστικού οδηγού (που θα περιλαμβάνει και τα ζητήματα διαχείρισης και παρακολούθησης υδάτων και ορνιθοπανίδας). Δειγματοληψίες βλάστησης και εγκατάσταση πειραματικών επιφανειών: Καταγραφή χλωριδικών και δομικών χαρακτηριστικών βλάστησης και μεταβολών αυτών στις υπό διαχείριση περιοχές ανά έτος. Σύγκριση αποτελεσματικότητας μεθόδων διαχείρισης. Καταγραφή ανάπτυξης υπερυδατικών ελόφυτων πάνω από την επιφάνεια των υδάτων (άνοιξη-αρχές καλοκαιριού) και συσχέτιση αυτής με παρουσία υδρόβιων πουλιών στις υπό διαχείριση περιοχές
% cover % group cover at site 2 (Karyes South) 2003-2005 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 HEH WMS Hydr. Pr. Spec. Litter Soil 2003 2004 2005
Υδρολογική διαχείριση στη λίμνη Μικρή Πρέσπα: α) Ανακατασκευή του θυροφράγματος στην τοποθεσία Κούλα β) Παρακολούθηση υδρολογικών δεδομένων
5) Μικρή Πρέσπα Άλλες δράσεις: α) Παρακολούθηση ορνιθοπανίδας (αποικίες και χρήση περιοχών/χαλκόκοτες) β) Φύλαξη, ενημέρωση-ευ/ση γ) Συγγραφή διαχειριστικού οδηγού για 2007-2012 Λειτουργία Επιτροπής Διαχείρισης Υγροτόπου στο πλαίσιο του Φορέα Διαχ/σης Ε.Π. Πρεσπών από το 2005, με συμμετοχή όλων των σχετικών παραγωγικών φορέων, κρατικών υπηρεσιών και ΜΚΟ: συναπόφαση για διαχ/ση στάθμης Μικρής Πρέσπας για το επόμενο υδρ/κό έτος βάσει συστηματικής παρακολούθησης ποσοτικών παραμέτρων (στάθμης, εκροών προς Μεγάλη Πρέσπα)
Η συνέχιση των παραπάνω δράσεων στο άμεσο μέλλον είναι απαραίτητη, ειδικά για εκείνες που αφορούν σε επαναλαμβανόμενες εφαρμογές (π.χ. διαχείριση καλαμιώνων με ήπια μέσα, δειγματοληψίες βλάστησης). Τα παραπάνω έργα και όχι μόνο αυτά αποτέλεσαν το έναυσμα για την εφαρμοσμένη προστασία και διατήρηση του φυσικού πλούτου πολλών προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας. Απομένει οι αρμόδιοι τοπικοί (ΦΔ) και εθνικοί φορείς να αξιοποιήσουν την υπάρχουσα γνώση και εμπειρία και να αναλάβουν ουσιαστική δράση, χωρίς να θέτουν αυστηρούς περιορισμούς ως προς την οικονομική αποδοτικότητα του εγχειρήματος, η οποία θα φανεί σε μέσομακροπρόθεσμο ορίζοντα.
Ευχαριστώ για την προσοχή σας!!