Κοροπλαστική και μικροτεχνία στον αιγαιακό χώρο

Κοροπλαστική και μικροτεχνία στον αιγαιακό χώρο από τους γεωμετρικούς χρόνους έως και τη ρωμαϊκή περίοδο Διεθνες ςυνεδριο στη μνήμη της Ηούς Ζερβουδάκη ΤΟΜΟΣ ΙI

Ηώς Ζερβουδάκη, 1935-2008 (Φωτογραφία Μ. Μιχαλάκη-Κόλλια, 1971)

ΔΙεθνεΣΣυνεΔρΙΟ ΣΤη ΜνηΜη ΤηΣ ηουσ ΖερβΟυΔΑΚη ρόδος, 26-29 νοεμβρίου 2009 ΤΟΜΟΣ ΙI επιμέλεια Αγγελική Γιαννικουρή υπουργειο πολιτισμου ΚΑι ΑθλΗτιΣΜου ταμειο διαχειρισησ πιστωσεων ΓιΑ την εκτελεση ΑρχΑιολοΓιΚΩν εργων επιτροπη ΣτερεΩΣΗΣ- ΑνΑΣτΗλΩΣΗΣ ΜνΗΜειΩν ΑΚροπολΗΣ λινδου Αθήνα 2014

περιεχομενα Α. χατζηδημητριου, νεότερα στοιχεία για το κοροπλαστικό εργαστήριο της Καρύστου 9 Μ. χιδιρογλου, ειδώλια από την εύβοια στο εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. οι ομάδες των θεών και των ηθοποιών 29 Β. ΑρΑΒΑντινοΣ, Μ. ΒονΑννο-ΑρΑΒΑντινου, Κ. ΚΑλλιΓΑ, M. PiSANi, ειδώλια, στέφανοι, μικκύλα αγγεία και λύχνοι. πήλινα αναθήματα σε αγροτικό ιερό στον ορχομενό 45 Β. δ. ΓεΩρΓΑΚΑ, χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολη τωναθηνώνκαιτοιερότηςνύμφηςστηνότιακλιτύτηςακροπόλεως 69 Α. Ανδρεου, πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής από τις ανασκαφές ι. Μηλιάδη στη νότια κλιτύ. Ένα πορτρέτο φιλοσόφου; 81 Ζ. θεοδωροπουλου-πολυχρονιαδη, Αναθήματα από τα ιερά του Σουνίου: πήλινα πλακίδια από τους αποθέτες των ιερών της Αθηνάς και του ποσειδώνος 91 Κ. ΜπΑρΑΚAρΗ- ΓλEνΗ, Κοροπλαστική αρχαϊκών χρόνων από το Άργος 107 ε. ΣΑρρh, Σύνολο πήλινων ειδωλίων των ελληνιστικών χρόνων από το Άργος 125 Μ. τσοyλη, Μνημειώδη έργα κοροπλαστικής και πήλινα αναθήματα από ένα νέο ιερό της ρωμαϊκής Σπάρτης 141 ι. ε. πετροχειλοσ, πήλινα ανάγλυφα αναθήματα από τα Κύθηρα. πρώτη παρουσίαση 163 A. λεμπeση, ο θρήνος στην κρητική κοινωνία της 1ης χιλιετίας 169 λ. παπaζογλου-μανιουδaκη, Ζωόμορφα ρυτά και ειδώλια του τέλους της μυκηναϊκής εποχής και των αρχών της εποχής του Σιδήρου στο Αιγαίο και την Κύπρο 185 δ. ΚεχΑΓιΑΣ, πήλινα ειδώλια Σειρήνων από την περιοχή του Αιγαίου: μιξογενή πλάσματα εξ Ανατολής 195 V.JEAMMET,Duvaseàlafigurine 207 Β. πατσιαδα, Σύνολο χρυσών κοσμημάτων και αργυρών αγγείων από τη νεκρόπολη της ρόδου 219 ο. ΚΑΚΑΒοΓιAννΗ, ειδώλια, κοσμήματα και άλλα μικρά αντικείμενα από το οικ. πανάγου Β στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης της ρόδου 237 Φ. ΖερΒΑΚΗ, Μαινάδες, Βάκχες, Kαρυάτιδες, Lacaenae Saltantes. χρυσά περίτμητα ελάσματα από την ελληνιστική νεκρόπολη της ρόδου 249 χ. ΦΑντΑουτΣAΚΗ, δείγμα οστεογλυπτικής με ανάγλυφες παραστάσεις του κύκλου λατρείας της Ίσιδος από τη ροδιακή νεκρόπολη 267 ε. ΚΑνiνιΑ, Αρχαία χρυσά κοσμήματα από την τήλο 293

ε. τρακοσοποyλου-σαλακiδου, Xρυσά κοσμήματα από την Άκανθο της Eποχής του Σιδήρου 315 E. ΣτΑΣινοπουλου-ΚΑΚΑρουΓΚΑ( ), οι νησιωτικοί σφραγιδόλιθοι του εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου 335 ι. π. τουρατσογλου, Ἐν παραλίᾳ Βάθειας..., 1901 353

Νεότερα στοιχεία για το κοροπλαστικό εργαστήριο της Καρύστου ΑθηΝΑ ΧΑτζηδημητριου τ οκείμενοπουακολουθείαποτελείμίαελάχιστησυμβολήστονγοητευτικόαλλάκαιπερίπλοκο κόσμο της κοροπλαστικής στον οποίο, μεταξύ των άλλων, είχε εντρυφήσει η Ηώς ζερβουδάκη 1. την τελευταία δεκαπενταετία η επέκταση της οικοδομικής δραστηριότητας δυτικά και βόρεια της σύγχρονης πόλης της Καρύστου έδωσε αφορμή για τη διενέργεια μιας σειράς σωστικών ανασκαφών, κατά τη διάρκεια των οποίων αποκαλύφθηκαν τμήματα της καρυστινής νεκρόπολης των υστεροαρχαϊκών,κλασικώνκαιελληνιστικώνχρόνων 2.το2002,κατάτηδιάρκειαδύοσωστικών ανασκαφών στη δυτική και τη βόρεια επέκταση της σύγχρονης πόλης, ερευνήθηκαν ταφές και προσφορέςαγγείωνκαιειδωλίωντου5ουαι.π.χ. 3. το πρώτο σύνολο ειδωλίων προέρχεται από τη διερεύνηση του οικοπέδου ιδιοκτησίας ΕυαγγελίαςΓάγκουκαιπεριλαμβάνει,ωςεπίτοπλείστον,γυναικείεςπροτομές 4,αποσπασματικέςκαιακέραιες,οιοποίεςβρέθηκανστονπεριβάλλονταχώρομεταξύταφώντου5ουκαιτου4ουαι.π.Χ. 5.Η απουσία σκελετικών καταλοίπων από τους τάφους σε συνδυασμό με τις μικρές διαστάσεις τους και τηνεύρεσησεδύοαπόαυτούςθηλάστρωνσυνηγορούνστηνταύτισήτουςμεπαιδικέςταφές 6. Όλα τα θραύσματα προτομών ανήκουν στον συνήθη τύπο των μικρών έκτυπων προτομών με την πίσω πλευρά ανοιχτή, οριζόντια κατάληξη επάνω από το στήθος και ενίοτε οπή ανάρτησης στην 1. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στις συναδέλφους Μαρία Κοσμά και Μαρία Χιδίρογλου για την πολύπλευρη βοήθειά τους, στις αρχαιοφύλακες του Μουσείου Καρύστου Λίτσα Αθανασίου και Σοφία Σταμπέλου, στους συντηρητές Πάνο Αγγελίδη και Γιάννη Σφυρίδη και στον εργατοτεχνίτη Νίκο Σίμο. Η συντήρηση των ειδωλίων πραγματοποιήθηκε με την οικονομική συνδρομή του Ιδρύματος Ψύχα. Οι φωτογραφίες έγιναν από τη γράφουσα και ανήκουν στο Αρχείο της ΙΑ ΕΠΚΑ/Αρχαιολογικό Μουσείο Καρύστου. 2. Μ. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ, ΑΔ 52, 1997, Χρονικά, 403-405 Μ. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ, ΑΔ 53, 1998, Χρονικά, 363-366 ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006α, 1057-1076 ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006β, 105-169 ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2006, 52-91 ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2009, 1067-1084. 3. Για τις ανασκαφές βλ. ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2006, 52-69 ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2009, 1067-1071. Για ταφικές προσφορές βλ. ΧΑρΙτωΝΙδΗΣ 1958, 68, 136 Kurtz- Boardman 1994, 94-96. 4. Για τον όρο«προτομή» βλ. ΚΟρτΗ-ΚΟΝτΗ 1994, 16. 5. Γιατηνεύρεσημιαςακόμηπροτομής(mK1066)σετάφο των ύστερων αρχαϊκών χρόνων που ανασκάφηκε σε γειτονικό οικόπεδο βλ. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006β, 132-133, 146-147, εικ. 32. 6. Για τις παιδικές ταφές βλ. ΣΑΜΠΕτΑϊ 2000, 494-535 (ειδικ. 494-497). Για ταφές νηπίων και εγκύων με έμβρυα βλ. Liston- PaPadoPouLos 2004, 22 κ.ε.

a. xatζηδημητριου Εικ. 1. Πήλινη γυναικεία προτομή, αρ.κατ.ε3. Εικ. 2. Πήλινη γυναικεία προτομή, αρ. κατ. Ε4. Εικ. 3. Θραύσμα ειδωλίου γυναικείας μορφής, αρ. κατ. Ε7. οριζόντια επιφάνειά τους(ε1-ε5). Οι δύο καλύτερα σωζόμενες προτομές, που φέρουν οπή ανάρτησης, βρέθηκαν κατά την αφαίρεση λιθοσωρού(ε3-ε4, εικ. 1-2), μαζί με αγγεία και ένα χειροποίητοειδώλιοσκύλου(ε6,εικ.5) 7. Η πρώτη προτομή(ε3, εικ. 1) αποδίδει ένα γυναικείο τύπο που χαρακτηρίζεται από ωοειδές πρόσωπο, βλέφαρα πλαστικά δηλωμένα, σαρκώδη χείλη, στα οποία διαγράφεται το αρχαϊκό μειδίαμα, μεγάλη μύτη, ενιαία κυματοειδή μάζα μαλλιών που πλαισιώνουν το πρόσωπο, χαμηλή στεφάνηκαικαλύπτραπουδιακρίνεταισταπλάγιατουλαιμούκαιστουςώμους 8.Μεόμοιατυπολογικά χαρακτηριστικάαποδίδονταιταπερισσότεραθραύσματαπροτομών(ε1-ε5) 9. Η δεύτερη γυναικεία προτομή(ε4, εικ. 2), μικρότερων διαστάσεων, έχει ωοειδές πρόσωπο, μεγάλη μύτη και στεφάνη στο κεφάλι. Η αμυδρή διατήρηση των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών δυσχεραίνει την τυπολογική κατάταξή της. Η μικρή προτομή με την οριζόντια κατάληξη επάνω από το στήθος απαντά στην Αττική, τη Λοκρίδα, τη Φωκίδα και την Πελοπόννησο και τοποθετείται χρονικάστον5οαι.π.χ.καιιδιαίτεραστοδεύτεροτέταρτότου 10.Απότατυπολογικάχαρακτηριστικά τους και τα συνευρήματα οι δύο τύποι προτομών χρονολογούνται στον πρώιμο 5ο αι. π.χ. Η παρουσία των γυναικείων προτομών έχει συνδεθεί είτε με την υπόσταση μιας χθόνιας γυναικείας θεότηταςστηνοποίαπροσφέροντανοιπροτομέςείτεμετηνπιστήθνητήπουτιςανέθετε 11. 7. Βλ. ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2006, 63, εικ. 13-16 ΧΑτζΗδΗ- ΜΗτρΙΟυ 2009, 1069, εικ. 7. Μία ανάλογη περίπτωση προσφορών, των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, θαμμένων κάτω από σωρό αργών λίθων τεκμηριώνεται και στο Αγαμεμνόνειο, βλ. ΚΟΚΚΟυ-ΒυρΙδΗ 1999, 169, σημ. 154. 8. ΚΟΚΚΟυ-ΒυρΙδΗ 1999, 242, αρ. Β222, πίν. 53 robinson1952,69κ.ε.,πίν.1-2,3.γιατηντυπολογίατων προτομών βλ. ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΑΝΝΟυ 2011, 102-112. 9. Σύμφωνα με την κατάταξη του Croissant 1983, 320, πίν. 124, αρ. 200, οι προτομές προσεγγίζουν τον βόρειο ιωνικό τύπο Ν4, ο οποίος απαντά στην κεντρική Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Φωκίδα. 10. ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΑΝΝΟυ 2003, 197-198. 11. ΜυΛωΝΑΣ 1975, τόμ. Β, 295, σημ. 1 ΚΟΚΚΟυ-ΒυρΙδΗ 1999, 129-130, 184 ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006β, 139-141. Ακόμη βλ. ΚΟρτΗ-ΚΟΝτΗ 1994, 67-68 ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΑΝΝΟυ 2003, 243 sabetai 2007 muller 2009, 81-95. Για τη σύνδεση των γυναικείων προτομών με ταφές γυναικών και παιδιών, βλ. sabetai 2007.

ΝΕοτΕρΑ ΣτοιΧΕιΑ ΓιΑ το ΚοροΠΛΑΣτιΚο ΕρΓΑΣτηριο τησ ΚΑρυΣτου την παρουσία της γυναικείας μορφής στον χώρο συμπληρώνουν ένα μικρό θραύσμα ειδωλίου γυναικείας μορφής. Στο στήθος και στους ώμους του ειδωλίου διακρίνονται κατακόρυφες πυκνές πτυχές που πιθανότατα να ανήκουν σε χιτώνα(ε7,εικ.3) 12.Έναακόμηειδώλιοιστάμενης γυναικείας μορφής(ε8, εικ. 4) αποδίδεταιμεστάσιμοτοδεξιόκαιάνετοτοαριστερό πόδι,πουπροβάλλεταιπροςταεμπρός 13.το αριστερό χέρι είναι τυλιγμένο στο ιμάτιο και στηρίζεταιστημέση,ενώτοδεξιό,πουδενσώζεται,ήτανλυγισμένοστοστήθος 14.Απότοένδυμά της δεν διακρίνονται πτυχές. Ο τύπος του ειδωλίου προσεγγίζει τον λεγόμενο«τύπο του Σοφοκλή», που παράγεται από το τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. στα μεγάλα κοροπλαστικάεργαστήριατηςηπειρωτικήςελλάδας 15. Κυματοειδής μάζα μαλλιών με χωρίστρα στο μέσον περιβάλλει το ωοειδές πρόσωπο της μορφής, ενώ στο πίσω μέρος του κεφαλιού της τα μαλλιά μαζεμένα σε κρωβύλο καλύπτονται μεσάκκο 16.Έναδεύτερογυναικείοκεφάλιμε ίδια κόμμωση πιθανότατα προέρχεται από ειδώλιο όμοιου τύπου(ε9). Εικ. 4. Ειδώλιο γυναικείας μορφής, αρ. κατ. Ε8. το ειδώλιο σκύλου(ε6, εικ. 5), που βρέθηκε μαζί με τις δύο γυναικείες προτομές(ε3-ε4, εικ. 1-2), έχει κορμό κυλινδρικό, κοντά οξύληκτα πόδια, εξέχον ρύγχος, μικρά όρθια αυτιά και μικρή ανορθωμένη ουρά, χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν σε ειδώλια σκύλων χρονολογούμενα στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 5ου αι. π.χ. τα πλησιέστερα παράλληλα του ειδωλίου προέρχονται από τονκεραμεικόκαικυρίωςαπότηνκορινθίακαιχρονολογούνταιστηνίδιαπερίοδο 17.Παρόμοιαει- 12. Πρβλ. Kunze-Götte- tancke- VierneiseL 1999, 24, πίν. 14.5-6. 13.Πρβλ.masner1892,86,αρ.797 Winter1903,τόμ.ii, 13, αρ. 6 VierneiseL-sChLörB 1997, 119-120, αρ. 357, πίν. 63.9(360-350 π.χ.). 14.Πρβλ.masner1892,86,αρ.797 Winter1903,τόμ.ii, 13,αρ.6 Besques1972,15,16,πίν.12f,13d(3οςαι. π.χ.) Leyenaar-PLaisier 1979, 102, αρ. 206, πίν. 35(τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ.) VierneiseL-sChLörB 1997, 124, αρ. 377-379, πίν. 66.1-3(τελευταίο τέταρτο 4ουαι.π.Χ.). 15. KLeiner 1942, 95-105 τσακαλου-τζαναβαρη 2002, 89-90. 16. Πρβλ. VierneiseL-sChLörB 1997, 17-18, αρ. 43, πίν. 11.6-7 43-45, αρ. 129, πίν. 25.2-3 αρ. 132, πίν. 26.5 αρ. 134, πίν. 26.4 αρ. 135, πίν. 26.2-3, όπου γυναικεία κεφάλια με παρόμοια κόμμωση και σάκκο χρονολογούνταιαπότονύστερο5οέωςτονπρώιμο4οαι.π.χ. mitsopoulos-leon 2009, 232, αρ. 639-640, πίν. 95. Η ίδια πιθανολογεί την προέλευση των κεφαλιών από νευρόσπαστα.γιατηνίδιαάποψηβλ.merker2000,55,πίν. 14, αρ. C143. 17. Κεραμεικός: βλ. VierneiseL-sChLörB 1997, 174, αρ. 572-573,575,576,577,πίν.100(πρώτομισό5ουαι. π.χ.-480/470) Σολύγεια: ΛΟρΑΝδΟυ-ΠΑΠΑΝτωΝΙΟυ 1999,97,αρ.45,πίν.14.ΑντίθεταηstiLLWeLL1952, 179-181, αρ. XXV.13-15, πίν. 39, χρονολογεί αυτό τον τύποστονύστερο5οαι.π.χ.

a. xatζηδημητριου δώλια ζώων παράγονται σε πολλά εργαστήρια του ελλαδικού χώρου και η παρουσία τους σε νεκρικό περιβάλλον έχει θεωρηθεί ότι υποκαθιστά τροφές, θυσιαζόμενα ή και κατοικίδιαζώα 18. Από τον ίδιο χώρο προέρχεται ένα ομοίωμα περιστεριού, το οποίο αποδίδεται με επίμηκες σώμα, πεπλατυσμένη κοιλιά, μακρύ λαιμό και μικρό κεφάλι, μυτερό ράμφος και ριπιδιόσχημηουρά(ε10,εικ.6) 19.τοπεριστέρι,προσφιλές σύμβολο της Αφροδίτης, θεάς του Έρωτα και της γονιμότητας, θεωρείται ότι είχε όχι μόνο γονιμικό, αλλά και χθόνιο χαρακτήρα, όπως άλλωστε και όλα τα σύμβολα γονιμότητας 20.Λόγωδετουδιττούχαρακτήρατου,συχνήείναιη απεικόνισή του σε επιτύμβια μνημεία, αλλά και η χρήση του ωςχθόνιαςκαιαναθηματικήςπροσφοράς 21. Η δεύτερη, επίσης μικρή ομάδα ειδωλίων του 5ου αι. π.χ., αποτελούμενη κυρίως από γυναικείες και παιδικές μορφές, προέρχεται από μια περιορισμένης έκτασης σωστικήανασκαφήστηβόρειαεπέκτασητηςκαρύστου 22.τη γυναικεία μορφή εκπροσωπούν θραύσματα προτομής (Ε11) 23 καινευρόσπαστου(ε12) 24,καθώςκαιτρίαακέραια Εικ. 5. Πήλινο ομοίωμα σκύλου, αρ. κατ. Ε6. Εικ. 6. Πήλινο ομοίωμα περιστεριού, αρ. κατ. Ε10. ειδώλια που αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικούς εικονογραφικούς τύπους. Ο πρώτος τύπος αποδίδει ένθρονη γυναικεία μορφή, με χιτώνα και ιμάτιο, με τα χέρια ακουμπισμένα στα γόνατα(ε13, εικ.7) 25.Στοκεφάλιφέρειχαμηλήστεφάνηκαιαπόπάνωτοιμάτιοπουπέφτειστουςώμουςκαι 18. Kurtz- Boardman 1994, 215(υποκατάστατα τροφής) rouse 1976, 296-300 WaLter 1976, 32-35, εικ. 24, 29, 38(υποκατάστατα θυσιών) ΚΟρτΗ-ΚΟΝτΗ 1994, 82 ΚΟΚΚΟυ-ΒυρΙδΗ 1999, 130. 19. Πρβλ. mollard-besques 1963, 148, αρ. Β 81, πίν. 183d.Ακόμηπρβλ.daVidson1952,αρ.58,πίν.4(450 π.χ.) margreiter 1988, 29, αρ. 190, πίν. 14(5ος-4ος αι.π.χ.). 20. ΚωΣτΟΓΛΟυ-δΕΣΠΟΙΝΗ 1979, 114 ΜΑΧΑΙρΑ 2008, 51-52. 21. Για την εύρεση ομοιωμάτων περιστεριών σε τάφους ρωμαϊκών χρόνων βλ. ΜΑΛΑΜΑ- ΝτΑρΑΚΗΣ 2008, 418. Για την εύρεση ομοιωμάτων περιστεριών σε ιερά βλ. π.χ. ΜΑ- ΧΑΙρΑ 2008, 51-52 ammerman 2002, 338-344(6ος-3ος αι.π.χ.). 22. ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2006, 63-69 ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2009, 1069-1071. 23. Η αποσπασματική διατήρηση της προτομής δυσχεραίνει την ασφαλή τυπολογική κατάταξή της. 24.Οκιτρινωπόςπηλόςμετονοποίοείναιφτιαγμένοτονευρόσπαστο οδηγεί στην υπόθεση ότι είναι εισηγμένο. Ο συγκεκριμένος τύπος νευρόσπαστου εμφανίζεται στην Κόρινθοαπότο500π.Χ.καισυνεχίζεταιέωςκαιμέσατου 4ου αι. π.χ. Από τις πολλές ερμηνείες που έχουν προταθεί για τις«πλαγγόνες» ή τα«νευρόσπαστα» επικρατέστερη είναι αυτή που τις ταυτίζει με παιγνίδια ή αντικείμενα λατρείας. Η εύρεσή τους δε σε τάφους ενηλίκων έχει θεωρηθεί ότι υποδηλώνει μία χθόνια σχέση ή μία αποτρεπτική λειτουργία. Για τον τύπο του νευρόσπαστου πρβλ. ΧωρΕΜΗ-ΣΠΕτΣΙΕρΗ 2006, 98, αρ. 60(Σ. ΜΟΣΧΟΝΗΣΙωτΗ) davidson1952,33,αρ.130,πίν.9(πρώιμος5οςαι. π.χ.) stillwell1952,147,πίν.31,αρ.χχ.11 mol- Lard-Besques 1954, 99, αρ. C 93, πίν. LXXi(Βοιωτία), 117, αρ. C215, LXXXiV(Κυρηναϊκή) Laumonier 1956, 105,αρ.258,260,πίν.25 ΜΠΟΝΙΑΣ1998,202-203,αρ. 496-498, πίν. 58(αρχές του 5ου αι. π.χ.) ΜΑρΑΓΚΟυ 1985,133,αρ.197(490π.Χ.).Γιατιςπλαγγόνεςβλ. miller 1974, 211 hamdord 1996, 35-39(F.W. hamdorf) ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΑΝΝΟυ 2003, 243. Για τη διάκριση πλαγγόνας και νευρόσπαστου βλ. ΚΟρτΗ-ΚΟΝτΗ 1994,35.Γιατανευρόσπαστακαιτηνερμηνείατουςβλ. nicholls 1995, 435-438 merker 2000, 48-50 ΜΑρΑΓΚΟυ 1985, 133 mekacher 2003, 66-67. 25.Leyenaar-PLaisier1979,14,αρ.12,πίν.2 VierneiseL-sChLörB 1997, 33-34, αρ.103, 105-106, πίν. 22.1-3

ΝΕοτΕρΑ ΣτοιΧΕιΑ ΓιΑ το ΚοροΠΛΑΣτιΚο ΕρΓΑΣτηριο τησ ΚΑρυΣτου Εικ. 7. Πήλινο ειδώλιο καθισμένης γυναικείας μορφής, αρ. κατ. Ε13. Εικ. 8. Πήλινο ειδώλιο καθισμένης γυναικείας μορφής, αρ. κατ. Ε14. συγκρατείται με τα χέρια επάνω στα γόνατα. Πρόκειται για έναν τύπο κοινό στην Αττική, τη Βοιωτία,τηρόδοκαιτηνΌλυνθοκατάτον5οαι.π.Χ.καιέχειθεωρηθείδημιούργηματωνεργαστηρίωντηςΑνατολικήςΕλλάδας 26.Ηραδινότητακαιοιελαφρέςαναλογίεςτουσυγκεκριμένου ειδωλίου επιτρέπουν την κατάταξή του στον ροδιακό-ιωνικό τύπο και τη χρονολόγησή του στα μέσατου5ουαι.π.χ. 27.Γιατηνπαρουσίατωνκαθιστώνγυναικείωνμορφώνσετάφουςέχουνδιατυπωθεί ποικίλες απόψεις, οι οποίες, ως επί το πλείστον, συγκλίνουν στην αναγνώριση μιας γυναικείαςθεότητας,προστάτιδαςτωννεκρών 28. Μια παραλλαγή της ένθρονης γυναικείας μορφής απαντά σε ένα ακόμη ειδώλιο(ε14, Εικ. 8), με ιδιαίτερα τεχνικά χαρακτηριστικά, καθώς είναι κατασκευασμένο από μια ενιαία μήτρα για την μπροστινήκαιτιςδύοπλευρές,ενώηπίσωσχηματίζειμεγάλοορθογώνιοάνοιγμα 29.τοκατασκευαστικό αυτό χαρακτηριστικό πιθανότατα επινοήθηκε στη Βοιωτία κατά το δεύτερο τέταρτο του 5ου αι. και ΚΟΚΚΟυ-ΒυρΙδΗ1999,241,αρ.Β211-Β214,πίν.50 ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΑΝΝΟυ 2011, 88-89, 270, αρ, 35.705. 26.ΠΑρΛΑΜΑ-ΣτΑΜΠΟΛΙδΗΣ2000,339,αρ.361(Θ.ΚυρΙΑΚΟυ). 27. Πρβλ. BLinKenBerG 1931, 534-535, αρ. 2202, 2203, πίν. 101 Leyennar-PLaisier 1979, 14, αρ. 12, πίν. 2. 91, αρ. 184,πίν.31(μέσα5ουαι.π.Χ.). 28. Για τη συνοπτική παρουσίαση των σχετικών απόψεων βλ. VierneiseL-sChLörB 1997, 25 BoL- Kotera 1986, 68, αρ. 37 ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΑΝΝΟυ 2011, 80. 29.τομεγάλοάνοιγμαστηνπίσωόψηέχειθεωρηθείαπό ορισμένους ερευνητές ότι χρησίμευε αποκλειστικά στον κοροπλάθο κατά το στάδιο συνένωσης της πρόσθιας έκτυπης κατασκευής με τη χειροποίητη πίσω όψη, βλ. ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΑΝΝΟυ 2003, 199, σημ. 50.

a. xatζηδημητριου συνεχίσθηκεκαικατάτον4οαι.π.χ. 30.ωστόσο,τοορθογώνιοάνοιγμα δενθαπρέπειναθεωρηθείαποκλειστικάβοιωτικόχαρακτηριστικό 31. τον δεύτερο τύπο εκπροσωπεί ιστάμενη γυναικεία μορφή(ε15, εικ. 9). Αποδίδεται με άνετο το αριστερό σκέλος, που διαγράφεται μέσα από τον χιτώνα, στάσιμο το δεξιό και το αντίστοιχο χέρι στο στήθος, στο οποίο ίσωςκρατούσεπτηνό 32.ταμαλλιάτηςείναιμαζεμένασεσάκκοπουαφήνει ακάλυπτες δύο μάζες μαλλιών στο μέτωπο. το ειδώλιο ανήκει στον ροδιακό-ιωνικό τύπο με ευρύτατη διάδοση στον ελλαδικό χώρο. Η εύρεσή τουμαζίμετοειδώλιοτηςένθρονηςγυναικείαςμορφής(ε13,εικ.7)συνηγορείστηχρονολόγησήτουσταμέσατου5ουαι.π.χ. 33.Σεέναπαρόμοιου τύπου ειδώλιο πρέπει να ανήκε και ένα γυναικείο κεφάλι(ε16). Μαζί με τα τρία προαναφερόμενα γυναικεία ειδώλια, αλλά σε διαταραγμένη στρωματογραφία, βρέθηκε ένα πήλινο ειδώλιο γρύπα που αποδίδεταισεήρεμηκίνησηπροςτααριστερά(ε17,εικ.10) 34.Ογρύπαςμε το κυματοειδές σαρκώδες λειρί στον τράχηλο, τη γωνιώδη οξύληκτη φτερούγα, χωρίς υποδήλωση του φτερώματός της, και την αναδιπλωμένη ουρά ανάμεσα στα πίσω σκέλη δεν βρίσκει, από όσο τουλάχιστον γνωρίζω, παράλληλα σε άλλα κοροπλαστικά εργαστήρια, στα οποία θα μπορούσενααναζητηθείκαιτοαρχέτυπότου 35. Ο γρύπας υπήρξε, τουλάχιστον κατά την ύστερη κλασική περίοδο, ένα προσφιλέςθέμαστηδιακόσμησηταφικώνμνημείων,αλλάκαιαγγείων 36. ΟχθόνιοςχαρακτήραςτουγρύπααπότηνΚάρυστοσεσυνδυασμόμετις συνθήκες εύρεσής του, συνηγορούν για την ταύτισή του με νεκρική προσφορά 37.Απότατεχνοτροπικάτουχαρακτηριστικάκαιτασυνευρήματα το ειδώλιο του γρύπα θα μπορούσε, με κάθε επιφύλαξη βέβαια, να χρονολογηθείστοδεύτερομισότου5ουαι.π.χ. 38. Εικ. 9. Πήλινο ειδώλιο γυναικείας μορφής, αρ. κατ. Ε15. δύο πήλινα ειδώλια παιδιών από την ίδια ανασκαφή αποδίδονται καθισμένα στο αριστερό τους πόδι με το δεξί λυγισμένο στο γόνατο, και διαφοροποιούνται ως προς την απόδοση των χεριών (Ε18-Ε19,εικ.11-12).τοακέραιοειδώλιο(Ε18,εικ.11)μετοδεξιόχέριναακουμπάστοαντίστοιχο γόνατο και το αριστερό στη βάση έδρασης αποτελεί έναν διαδεδομένο τύπο του 5ου αι. 30. Tanagra. Mythe et Archéologie 2003, 116, αρ. 76(350 π.χ.) 142,αρ.90(375-350π.Χ.) 148,αρ.97(350π.Χ.), 209, αρ. 143(330-200 π.χ.) 212, αρ. 147(330-200 π.χ.) ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΝΝΟυ 2011, 98. 31. Όπως με πληροφόρησε η καθηγήτρια ρ. Πέππα-Παπαϊωάννου, την οποία ευχαριστώ θερμά για τη βοήθειά της, ειδώλια με το χαρακτηριστικό αυτό άνοιγμα έχουν βρεθεί και στην Ερμιόνη. 32. Πρβλ. mollard-besques 1954, αρ. C1, πίν. LV schmidt1994,52,αρ.52,πίν.14e(δεύτερομισότου 5ουαι.π.Χ.). 33.ΠΑρΛΑΜΑ-ΣτΑΜΠΟΛΙδΗΣ2003,341,αρ.363(Θ.ΚυρΙΑΚΟυ). 34. Chatzidimitriou 2011, 209-210. 35. ΓιαπαράδειγμασεέναπήλινοανάγλυφοαπότηΛίνδο ο γρύπας αποδίδεται στον γνωστό πρωιμότερο αρχαϊκό τύπο, σε οκλάζουσα δηλαδή στάση και με ανασηκωμένο το αριστερό μπροστινό του πόδι, απομακρυνόμενος κατά πολύ από τον γρύπα της Καρύστου, βλ. BLinKenBerG 1931, 558-559, αρ. 2311(525-400 π.χ.) Chatzidimitriou 2011, 219-226. 36. Chatzidimitriou 2011, 215-217. 37. Για τον νεκρικό συμβολισμό των γρυπών, βλ. Von merc- KLin 1926, 114 ΚΑρΟυζΟυ 1964, 14 ΣΙΣΜΑΝΙδΗΣ 1997, 45. 38. Chatzidimitriou 2011, 220-222.

ΝΕοτΕρΑ ΣτοιΧΕιΑ ΓιΑ το ΚοροΠΛΑΣτιΚο ΕρΓΑΣτηριο τησ ΚΑρυΣτου Εικ. 10. Πήλινο ειδώλιο γρύπα, αρ. κατ. Ε17. Εικ. 11-12. Πήλινα ειδώλια παιδιών, αρ. κατ. Ε18 και Ε19. π.χ., παραλλαγές του οποίου έχουν βρεθεί στην Ελευσίνα, την Αίγινα, την Κόρινθο, το Καβίρειο τωνθηβών,τοάργος,τηνόλυνθοκαιτημυτιλήνη 39.Αντίθετα,τοακέφαλοειδώλιοπαιδιού(Ε19, εικ. 12) στηρίζεται στο αριστερό χέρι και φέρει το δεξιό στο στήθος, μία παραλλαγή όχι τόσο συχνή, πουαπαντάόμωςστηνερέτρια 40.ταδύοειδώλιααπότηνΚάρυστοανήκουν,σύμφωναμετηνταξινόμησητηςhadzisteliou-Price,στονροδιακό-αττικότύποΙΙμετηλιγότεροαυστηρήστάση 41.Για τα ειδώλια αγοριών σε ημιοκλάζουσα στάση που έχουν βρεθεί σε τάφους έχει διατυπωθεί η άποψη ότιαποτελούσαναποτροπαϊκάσύμβολα 42. τέλος, ένα αποσπασματικά σωζόμενο ειδώλιο ζώου(ε20) πιθανότατα να ανήκει σε χοιρίδιο, εάν κρίνουμεαπόταμπροστινάσωζόμενακοντάτριγωνικάπόδιακαιτονευτραφήκορμότου 43. Ολοκληρώνοντας τη συνοπτική παρουσίαση των δύο συνόλων θα άξιζε να επισημανθεί ότι τα ειδώλια αυτά, μαζί με ένα τρίτο σύνολο ειδωλίων από τη γειτονική ανασκαφή στο οικόπεδο Πα- 39. Ελευσίνα:ΜυΛωΝΑΣ1975,τόμ.Α,45-46,αρ.6,πίν. 204γ Κόρινθος: davidson 1952, αρ. 192, πίν. 14 still- WeLL1952,114-116,αρ.XVi.2-3,6,πίν.23 Βοιωτία: higgins 1954, 222-223, αρ. 835-837, πίν. 115 Καβείριο: schmaltz 1974, 103-107, αρ. κατ. 268-270, πίν. 21, αρ. κατ. 276, πίν. 22 Άργος: ΠΑΠΑΣΠυρΙδΗ-ΚΑρΟυζΟυ 1933-35, 37, εικ. 19α-β Όλυνθος: robinson 1933, 75-76,αρ.283,285,πίν.36 Άκανθος:ΚΑΛτΣΑΣ1998,218, αρ. Ε357-Ε358, πίν. 224ε-στ ρόδος: higgins 1954, αρ. 257-266. 40.meKaCher2003,36,αρ.57,πίν.14. 41. hadzisteliou-price 1969, 99-100, πίν. 21.7-13, πίν. 22.14. 42. hadzisteliou-price 1969, 107. Ο τύπος των ημιοκλαζόντων παιδιών, γνωστών και ως«temple Boys», έχει θεωρηθεί ότι κατάγεται από την Αίγυπτο και μέσω Φοινίκης, Κύπρου και ρόδου διαδόθηκε στην κυρίως Ελλάδα βλ. hadzisteliou-price 1969, 95-111 schollmeyer 2007, 321-329. Ακόμη βλ. ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΝΝΟυ 2011, 87-88. 43. Για τα χοιρίδια πρβλ. higgins 1954, 76-78, αρ. 176-182, πίν.33 schürmann1989,46-47,αρ.104,πίν.22(πρώτομισότου5ουαι.π.χ.) ΜυΛωΝΑΣ1975,τόμ.Α,46,αρ. 9-10, πίν. 204γ, σ. 65, αρ. 14, πίν. 215β ΚΟΚΚΟυ-ΒυρΙδΗ 1999,239,αρ.Β195,πίν.55(πρώτομισότου5ουαι. π.χ.) VierneiseL-sChLörB 1997, 173, αρ. 5-9, πίν. 99 ΠΕΠΠΑ-ΠΑΠΑϊωΝΝΟυ 2011, 69-71.

a. xatζηδημητριου παχατζή 44,αποτελούντιςπρώτεςσαφείςενδείξειςγιατηλειτουργίαστηνΚάρυστοενόςκοροπλαστικού εργαστηρίου, που ήδη από τον 5ο αι. π.χ. δεν περιοριζόταν μόνο στην παραγωγή κοινών τύπων ειδωλίων, ακολουθώντας την παράδοση των γειτονικών καλλιτεχνικών κέντρων, αλλά πειραματιζόταν και με τη δημιουργία νέων. ΜίατρίτημικρήομάδαειδωλίωνβρέθηκεστηθέσηΞάνεμο 45 κατάτηνανασκαφήεννέακιβωτιόσχημων και κεραμοσκεπών τάφων, εν μέρει συλημένων. Οι ταφές ήταν κτερισμένες με ατρακτόσχημα, ως επί το πλείστον, και βολβόσχημα μυροδοχεία, λαγύνους και ανάγλυφους σκύφους πουχρονολογούνταιαπότον2οαι.π.χ.έωςκαιτον2οαι.μ.χ. 46 Ορισμένεςαπότιςταφέςήταν κτερισμένες με ειδώλια, μεταξύ των οποίων τα κεφάλια δύο μορφών, ένα προσωπείο, καθώς και τα ειδώλια ενός ηθοποιού και ενός Έρωτα. τα δύο κεφάλια ανήκουν σε γυναικείες μορφές. το πρώτο αποδίδεται με ελαφριά κλίση προς τα δεξιά(ε21) και κόμμωση από κυματιστές μάζες μαλλιών που επιστέφονται από χαμηλή στεφάνη. τα λεπτά χαρακτηριστικά του προσώπου και η κόμμωση πιθανολογούν την αναγνώριση ενός νεαρούκοριτσιού 47.τοδεύτεροκεφάλιαποδίδεταιμεελαφριάκλίσηπροςταδεξιάκαικόμμωση διαμορφωμένη σε πλεξούδα, που χωρίζεται στη μέση επάνω από το μέτωπο περιβάλλοντας τους κροτάφους(ε22) 48.τοκεφάλιστολίζειλείαστεφάνη.Αδράαποδίδονταιταχαρακτηριστικάτου προσώπου. Από τα τυπολογικά χαρακτηριστικά και τα συνευρήματα τα δύο κεφάλια χρονολογούνταιστον2οαι.π.χ. Στο αποσπασματικά σωζόμενο προσωπείο(ε23, εικ. 13) διακρίνονται τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά μιας μορφής με σιμή μύτη, έντονα αποδομένο οφρυικότόξοκαιταινίαστομέτωπο 49.Ηταύτισητηςταινίαςμεμίτρα,χαρακτηριστικούσυμβόλουτουθεούδιονύσου 50,πιθανολογείτηναναγνώριση ενόςπροσωπείουτουθεούσενεαρήηλικία 51,εφόσονσπανίωςσυναντάταιη μίτρασεγενειοφόρεςμορφέςδιονύσου 52.Ηοργανωμένηάσκησηλατρείας του διονύσου στην πόλη της Καρύστου επιβεβαιώνεται και από δύο επιγραφικέςμαρτυρίεςτου2ουαι.μ.χ. 53.Ηεύρεσηστονίδιοτάφοδύοατρακτόσχημων μυροδοχείων επιτρέπει τη χρονολόγηση του προσωπείου στο δεύτερο μισότου2ουαι.π.χ. Εικ. 13. Θραύσμα πήλινου προσωπείου, αρ. κατ. Ε23. 44. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006β, 133-137. 45.Ηύπαρξητάφωνστοσημείοαυτόσημειώνεταιαπότον KeLLer 1985, 147-148, εικ. 62. 46. ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2006, 71-81 ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2009, 1071-1074. 47.Πρβλ.ΛΑζΑρΙδΗΣ1960,60,αρ.Β24,πίν.9(τέλη2ουαι. π.χ.) Laumonier 1956, πίν. 79, αρ. 950 mollard-besques1963,166,πίν.201i Burn-hiGGins2001,αρ. 2762, πίν. 123(Κυρηναϊκή, 2ος αι. π.χ.). 48. Πρβλ. mollard-besques 1963, 165, πίν. 200a, e schürmann1989,αρ.667,πίν.109(τάραντας,αρχές2ουαι. π.χ.) Για τη στεφάνη βλ. Burr thompson 1963, 49-50. 49. Παρόμοια φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα τη σιμή μύτη, μπορούμε να αναγνωρίσουμε σε προσωπείο νεαρού διονύσου του 1ου αι. μ.χ. από μικρασιατικό εργαστήριο, βλ. schürmann 1989, 131, αρ. 452, πίν.80(πρώτομισότου1ουαι.μ.χ.). 50. Η μίτρα καθιερώθηκε ως σύμβολο του θεού διονύσου από τον5οαι.π.χ.καισεαυτήνοθεόςοφείλειτοεπίθετο Μιτροφόρος, βλ. BrandenBurG 1966, 133-148 ΜΠΕζΑΝτΑΚΟΣ 1987, 85-87. Γενικότερα για τη μίτρα στην εικονογραφία βλ. KruG 1968, 11-15, 139(τύπος 3) tölle-kastenbein 1977, 23-36. 51.Βλ.π.χ.LIMCiii(1986),s.v.dionysos,αρ.102,109, 119a, 120a-b, 121a, 122a, 122e, 122f, 123a-b, 124b, 125, 126a, 128b, 199b(C. GasPari). 52. Βλ. π.χ. hamdorf 1996, 136, εικ. 167 summerer 1999, 45-46,αρ.ρΙΙΙ1-ρΙΙΙ3,πίν.4-5. 53. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 1996-97, 186-188. Σύμφωνα με επιγραφική μαρτυρίακατάτον2οαι.μ.χ.υπήρχεεκγένουςιερέας του διονύσου δημοτελούς στην Κάρυστο: IG Xii.9.20.

ΝΕοτΕρΑ ΣτοιΧΕιΑ ΓιΑ το ΚοροΠΛΑΣτιΚο ΕρΓΑΣτηριο τησ ΚΑρυΣτου Ηταφήστηνοποίαβρέθηκετοειδώλιοτουκωμικούηθοποιού(Ε24, εικ. 14) ήταν κτερισμένη με ατρακτόσχημο μυροδοχείο, σαράντα πέντε χρυσά φύλλα, αστραγάλους και τρία χάλκινα μικροαντικείμενα(χάλκινη βελόνα, γραφίδα, και περόνη). το ειδώλιο αποδίδεται με προσωπείο δούλου και μεγαφωνικότύποστόματοςφορώνταςχιτωνίσκο 54.Οδούλος, καθισμένος σε βωμό με τα πόδια σταυρωμένα, υψώνει το δεξιό του χέρι στο κεφάλι, στηρίζοντάς το στο αριστερό χέρι που φέρει οριζόντια στο στήθος. Ο συγκεκριμένος τύπος ηθοποιού θεωρείται ότι υποδύεται τον αποδρώντα δούλο της Μέσης Κωμωδίας που αναζητά άσυλο στον βωμό και κωφεύει στις επικλήσειςτουκυρίουτουναεπιστρέψειστηνοικία 55. Ο τύπος του καθισμένου ηθοποιού επάνω σε βωμό απαντά ήδηαπότοτρίτοτέταρτοτου4ουαι.π.χ.σεπαραλλαγές,που διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τρόπο διευθέτησης των χεριώνκαιτωνποδιών 56.Έναακριβέςαντίγραφοτουηθοποιού της Καρύστου προέρχεται από την Ερέτρια και εκτίθεται στο ΕΑΜ 57,ενώμίασυγγενήςπαραλλαγήτου,πιθανότατααπότην Εικ. 14. Ειδώλιο κωμικού ηθοποιού, αρ. κατ. Ε24. τανάγρα,βρίσκεταιστοβρετανικόμουσείο 58.Απότασυνευρήματατουτάφουοηθοποιόςτης Καρύστου χρονολογείται στον 2ο αι. π.χ. Η παραγωγή δε του συγκεκριμένου τύπου ηθοποιού και σε γειτονικά εργαστήρια, ενδεχομένως να υποδηλώνει την ευρεία διακίνηση μητρών αυτού του τύπουστηνεύβοια 59.Ηεναπόθεσηθεατρικώνειδωλίωνσετάφουςέχεισυνδεθείτόσομεταθεατρικάδρώμεναόσοκαιμετηδιονυσιακήλατρεία 60. το ειδώλιο Έρωτα προέρχεται από κιβωτιόσχημο τάφο(e25, εικ. 15) μέσα στον οποίο είχαν εναποτεθεί ως κτερίσματα τρία ατρακτόσχημα μυροδοχεία, δύο γυάλινοι αστράγαλοι, δύο χρυσά φύλλα, μία μικροσκοπική σφαιρική χρυσή ψήφος, δύο χάλκινα καρφιά και χάλκινα ελάσματα. Η προκαταρκτική εξέταση των σκελετικών καταλοίπων από τον παραπάνω τάφο επέτρεψε την ανα- 54. Βλ. ΧΑτζΗδΗΜΗτρΙΟυ 2006, 79-81, εικ. 37 ΧΑτζΗδΗ- ΜΗτρΙΟυ 2009, 1073-1074, εικ. 17. Για την ανδρική ενδυμασία των ηθοποιών στην Παλαιά και Μέση Κωμωδία βλ. hughes 2006, 54-60. 55.WeBster1978,15,124,αρ.at111(350-325π.X.) FroninG 2002, 90-91, εικ. 114. 56. Βλ. π.χ. Burr thompson 1952, 161, αρ. 45a-d, 46-47, πίν.38 BurrthomPson1965,59-60,αρ.10,πίν.20 Besques 1986, αρ. d 3716-d3718, πίν. 68a-c GreenhandLey 1996, 70-71, εικ. 41, σ. 86-89, εικ. 53-55 ΧωρΈΜΗ-ΣΠΕτΣΙΈρΗ 2006, 109, αρ. 70(Χ. ΒΛΑΣΣΟΠΟυΛΟυ) ΧρυΣΟΣτΟΜΟυ 2006, 660, εικ. 9. 57. Αθήνα, ΕΑΜ, αρ. 4794. Παρόμοια μορφή κωμικού ηθοποιού προέρχεται από τον αποθέτη του ιερού της Αμαρυσίας Αρτέμιδας που ερευνήθηκε στη θέση Γεράνι ή Αγία Κυριακή στην Αμάρυνθο, βλ. Ε. ΣΑΠΟυΝΑ- ΣΑΚΕΛ- ΛΑρΑΚΗ, ΑΔ 42, 1987, Χρονικά, 213, πίν. 122β sapouna-sakellaraki 1992, 249, 261, φωτ. 12. 58.Burn-hiGGins2001,70,αρ.2143,πίν.27. 59. Για τη διακίνηση καλουπιών βλ. uhlenbrock 1990a,16 ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006α, 1061-1062. 60. ΚΟρτΗ-ΚΟΝτΗ 1994, 80-81 ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006α, 1062. Στην περίπτωση της Καρύστου η σύνδεση των ειδωλίων θεατρικών μορφών με την ύπαρξη θεάτρου είναι τολμηρή και δεν μπορεί να υποστηριχθεί χωρίς περαιτέρω έρευνα στην περιοχή της Παλαιοχώρας, όπου έχουν εντοπισθεί πιθανές θέσεις του, βλ. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006α, 1062, όπου αναλυτική βιβλιογραφία.

a. xatζηδημητριου Εικ.15-16.ΕιδώλιαΈρωτα,αρ.κατ.Ε25καιΕ28. γνώρισημιαςπαιδικήςταφής,ηοποίαανήκεσεπαιδίηλικίας5-10ετών 61.ωςκτέρισματηςπαιδικής ταφής θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε τους αστραγάλους και το ειδώλιο Έρωτα, εφόσον ηεύρεσηειδωλίωνερώτωνσεπαιδικέςταφέςέχεισυνδεθείμετηνψυχήτουνεκρούκαιτιςδυνάμειςπουτονπροστατεύουν 62.Επιπλέονταειδώλιαέχουνσυνδεθείμετάφουςπαιδιώνκαινεαρών κοριτσιώνκαιέχουνερμηνευθείωςπαιγνίδια 63. Η ταύτιση του ειδωλίου Έρωτα έγινε εφικτή χάρη σε ένα όμοιου τύπου ειδώλιο που εκτίθεται στο Μουσείο Καρύστου(e28, εικ. 16), ενώ τρία ακόμη όμοια ειδώλια ανήκουν στη συλλογή του ίδιουμουσείου(e27-e29) 64.τααντικείμενααυτάείχανπαραδοθείμαζίμεάλλατο1917στοΜουσείοΚαρύστουαπόιδιώτηκαιθεωρούντανάγνωστηςπροέλευσης 65.ΗεύρεσηδετουνέουειδωλίουΈρωτασετάφοαπότοΞάνεμομαςεπιτρέπειναυποθέσουμετηνπροέλευσηκαιτωνπαλαιών ειδωλίων από ταφές της ίδιας περιοχής. 61. ΚωΝΣτΑΝτΑτΟυ 2006, 97. 62. τσακαλου-τζαναβαρη 2002, 227-228. Για τη σημασία των ειδωλίων Ερώτων σε τάφους και την ερμηνεία τους ως ψυχών των νεκρών βλ. mrogenda 1996, 128-131 huguenot 2008, 263-268. 63. ΚΑρΑΠΑΝΟυ- ΚΑτΑΚΟυτΑ 2004, 118, σημ. 61, όπου σχετικά παραδείγματα. Η ΚΟττΑρΙδΗ 1996, 89, επίσης σημειώνειότιστιςαιγέςκατάτον5οκαι4οαι.π.χ.ειδώλια απαντούν μόνο σε ταφές παιδιών και νεαρών κοριτσιών. 64. Μ.Κ. 273-275. 65. Ένα πέμπτο ειδώλιο Έρωτα, που είναι και το καλύτερα σωζόμενο, βρίσκεται στο ΕΑΜ, αρ. 21941. Η μοναδική μνείαγιατοσύνολοειδωλίωνπουβρέθηκετο1917προέρχεται από τον δ. ΛΑζΑρΙδΗ, ΑΔ 22(1967), Χρονικά, Β 1, 287.

ΝΕοτΕρΑ ΣτοιΧΕιΑ ΓιΑ το ΚοροΠΛΑΣτιΚο ΕρΓΑΣτηριο τησ ΚΑρυΣτου το πρόσφατα ευρεθέν ειδώλιο Έρωτα(e25, εικ. 15) έχει το κεφάλι στραμμένο προς τα αριστερά, ελαφρό ανασήκωμα του αριστερού ώμου και κάμψη της μέσης, στην οποία στηρίζει το δεξιό χέρι.παράτηναποσπασματικήδιατήρησητωνσκελώνσεόλαταειδώλια,οτύποςτουέρωτατης Καρύστου θα μπορούσε να αποκατασταθεί με το δεξιό προβαλλόμενο σκέλος να πατάει σταθερά καιτοαριστερό,άνετο,νασύρεταιπροςταπίσω,σεμιασυνήθηστάσησεειδώλιαερώτωντου2ου αι.π.χ.,όπωςστονδέσμιοέρωτατουεθνικούαρχαιολογικούμουσείου 66.ταφυσιογνωμικάχαρακτηριστικά του, μολονότι πολύ φθαρμένα, αποπνέουν μία σοβαρή έκφραση, χωρίς ίχνος μειδιάματος. Στον δεξιό μηρό του διακρίνονται δύο ανάγλυφες παράλληλες γραμμές που, εάν δεν είναι τυχαίες,θαμπορούσανναταυτιστούνμετην«περισκελίδα» 67,κοινώςπεριμήριο,πουαπαντάσεειδώλιαΕρώτων,ιδιαίτερααπότημικρασιατικήΜύρινα 68. Στο κεφάλι φοράει απλή στεφάνη, ενώ τα μαλλιά του διαμορφώνονται σε πλεξούδες που πέφτουν στους ώμους. Στη χωρίστρα της κόμης διαμορφώνεται κρωβύλος, ο χαρακτηριστικός βόστρυχοςτηςπαιδικήςκόμμωσης 69. το ιμάτιο του Έρωτα, πλούσια πτυχωμένο, αφήνει ακάλυπτο το εύσαρκο στήθος και τον κορμό τουαπότηνηβικήχώρακαικάτω 70.τοδεξιόχέριλυγίζεικαιστηρίζεταιστηνοσφύ,δημιουργώνταςακτινωτέςπτυχώσειςστοναγκώνα 71,αγαπητόμοτίβοσεμορφέςΕρώτων 72,αλλάκαιγυναικών 73,πουακολουθούντηνπαράδοσητωνειδωλίωναπότηντανάγρατουύστερου4ουαι.π.Χ. 74. το αριστερό προτεταμένο χέρι του Έρωτα διαμορφώνεται σε κύλινδρο δίνοντας την εντύπωση ότιείναιτυλιγμένοστοιμάτιο,ένασχετικάσύνηθεςμοτίβοσεειδώλιαερώτων 75,αλλάκαιχορευτριών 76.ΆλλαδύοειδώλιαΈρωτα(Ε28-e29)τουίδιουτύπουδιαφοροποιούνται,εφόσονφαίνεται να κρατούν επιμήκη οξύληκτα αντικείμενα, τα οποία προβάλλουν μέσα από το αναδιπλωμένο ιμάτιο. Μία μικρή κυκλική βάθυνση στο σημείο προσαρμογής του αριστερού χεριού του Έρωτα με αρ. ευρ.272(ε28,εικ.16)μαρτυρείότιτοαντικείμενοπουκρατούνοιέρωτεςστοαριστερότουςχέρι ήταν χειροποίητο. Ανάλογα δυσδιάγνωστα αντικείμενα φαίνεται να κρατούν και ορισμένα ειδώλια ΕρώτωναπότηΜύρινα 77.Επιχειρώνταςμιαερμηνείατουαντικειμένουαυτούθαμπορούσαμενα 66. ζερβουδακη 2003, 204-207 LIMC eros/αmor, 860, αρ. 60b,πίν.613(απότηΜύρινα,2οςαι.π.Χ.). 67. daremberg-saglio, iv.1(1905), s.v. periskelis, 396-397 (P.Paris). 68.Βλ.Laumonier1956,αρ.546,πίν.55 LIMCΙΙΙ(1986), λ. eros/amor, 881, αρ. 355b, πίν. 627(h. Cassimatis). Για ειδώλια Ερώτων με περιμήριο από τη Μύρινα του 2ου-1ου αι. π.χ. βλ. LIMC ΙΙΙ(1986), λ. eros/amor, 909, αρ. 685*, πίν. 648(h. Cassimatis) schürmann 1989, 122,αρ.427,πίν.75. 69. Η κόμμωση αυτή απαντά σε ειδώλια παιδικών μορφών, ιδιαίτερα κοριτσιών, που χρονολογούνται από τα τέλη του 4ου αι. π.χ. έως τα αυτοκρατορικά χρόνια, πρβλ. τσακαλου-τζαναβαρη 2002, 204, πίν. 95β. Για την κόμμωση των Ερώτων κατά την ελληνιστική περίοδο πρβλ. raftopoulou 2000, 51-52, αρ. κατ. 29, πίν. 56-57. 70. Η αποκάλυψη των γεννητικών οργάνων απαντά συχνότερα σε μορφές Ερώτων παιδικής ηλικίας, με αντιπροσωπευτικότερες αυτές από τον μακεδονικό τάφο της Ερέτριας, βλ. huguenot 2001, 92-116, πίν. 29-32 hu- Guenot2008,τόμ.Ι,149-150,εικ.75.1,77.3,καιτης Μύρινας των αρχών του 2ου αι. π.χ., βλ. mollard-besques 1963, 50-51, πίν. 61d-f. 71. Πρβλ. schmidt 1994, 89-90, αρ. 127, πίν. 24c. 72. Πρβλ. VierneiseL-sChLörB 1997, 110-111, αρ. 341-349, πίν. 62.1-8. 73. τσακαλου-τζαναβαρη 2002, 81-84, πίν. 15-21. 74. uhlenbrock 1990b, 48-53. 75. Βλ. π.χ. Πέλλα: ΛΙΛΙΜΠΑΚΗ-ΑΚΑΜΑτΗ 2000, 54, 83, αρ. 83-84, πίν. 68α, γ. Μύρινα: mollard-besques 1963, 51, αρ.β98,πίν.61d(αρχές2ουαι.π.χ.),50,αρ.myr144, πίν.61e(δεύτερομισότου2ουαι.π.χ.),51,αρ.b117, πίν. 61f. 76. Βλ. π.χ. rumscheid 2006, 456-457, αρ. 148, πίν. 64.1-2 465,αρ.177,πίν.71.5-6. 77. mollard-besques 1963, 52, αρ. myr 105, πίν. 64d (αρχές1ουαι.π.χ.),52,αρ.μ55,πίν.64g.

a. xatζηδημητριου το ταυτίσουμε με δάδα, παρόμοια με αυτήν που κρατούν, ενίοτε καλυμμένη από το ιμάτιό τους, ορισμέναειδώλιαερώτωναπότημύρινα 78. Από μία πρώτη συγκριτική εξέταση των ειδωλίων Ερώτων της Καρύστου(Ε25- Ε29, εικ. 15-16) διαπιστώνουμε ότι παρουσιάζουν ελαφρές διαφοροποιήσεις ως προς τη στροφή του κεφαλιού, την απόδοση της κόμης και του αντικειμένου που τρία από αυτά κρατούσαν στο αριστερό τους χέρι. Χειροποίητες φαίνεται να ήταν και οι μικρού μεγέθους φτερούγες τους με τις οδοντωτές απολήξεις (Ε27-Ε28). Ακόμη, από τα πέντε ειδώλια Έρωτα της Καρύστου τα τέσσερα(ε25-ε28) έφεραν οπή ανάρτησης 79 καιοπήαερισμούκυκλικήήελλειψοειδή,ενώτοε29μόνοοπήαερισμούκαιπρόχειρη επικάλυψη της οπής ανάρτησης με στρώση πηλού. τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του ειδωλίου Έρωτα από την Κάρυστο, η δομή του σώματός του και ο χειρισμός του ιματίου συγκλίνουν στην αναγνώριση ενός εφήβου ή μελλεφήβου Έρωτα. Από τα συνευρήματα άλλωστε της ταφής και τα παραπάνω περιγραφόμενα χαρακτηριστικά, το ειδώλιο μπορεί να χρονολογηθεί, με κάθε επιφύλαξη, στο δεύτερο μισό του 2ου αι. π.χ. το γεγονός ότι ο Έρωτας της Καρύστου δεν απαντά σε άλλα εργαστήρια κοροπλαστικής ή μεγάλης πλαστικής σε συνδυασμό με την προέλευση και των έξι ειδωλίων του ίδιου τύπου, συμπεριλαμβανομένου και αυτού στο ΕΑΜ, από διαφορετικές μήτρες επιτρέπουν την αναγνώριση μιας καθαρά τοπικής δημιουργίας, εμπλουτισμένης με δάνεια μοτίβων από άλλους γνωστούς κοροπλαστικούς τύπους. Με δεδομένη την επίδραση της μεγάλης πλαστικής στην κοροπλαστική, θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε τα πρότυπα του Έρωτα της Καρύστου τόσο σε έργα άλλων κοροπλαστικών εργαστηρίωνόσοκαισεέργατηςμεγάληςπλαστικής 80. Καθώς η παρουσίαση του παραπάνω περιορισμένου δείγματος κοροπλαστικού υλικού δεν ευνοεί την εξαγωγή κάποιων γενικών συμπερασμάτων, θα περιοριστούμε στις παρακάτω γενικές παρατηρήσεις: 1. Για την κατασκευή των καρυστινών ειδωλίων χρησιμοποιούνταν δύο πηλοί, διαφορετικής υφής. Συνήθης ήταν η χρήση ενός καστανέρυθρου πηλού με εγκλείσματα, εύθρυπτου και σαθρού, ενώ σπανιότερη ήταν η χρήση ενός πορτοκαλόχρωμου καθαρού πηλού χωρίς προσμίξεις. 2. Στα περισσότερα ειδώλια για την κατασκευή της μπροστινής πλευράς εφαρμοζόταν η τεχνική της μήτρας, ενώ η πίσω διαμορφωνόταν χειροποίητα ή με τη βοήθεια εργαλείου. 3. Η πλειονότητα των ειδωλίων που έχει βρεθεί σε τάφους χαρακτηρίζεται από ατελή όπτηση, ένδειξηγιατηναποκλειστικάταφικήτουςχρήση 81. 4. Στην Κάρυστο, παρά την πλούσια παραγωγή των κοροπλαστικών εργαστηρίων της, δεν έχουν εντοπιστεί, σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Εύβοιας, όπως η Χαλκίδα και η Ερέτρια, κατά- 78. Πρβλ. mollard-besques 1963, 61, πίν. 77a, d-f. Ερωτιδείς αλλά και άλλες μορφές, όπως Σάτυροι και Νίκες, εικονίζονται κρατώντας δάδα και σε δίσκους λύχνων των ρωμαϊκών χρόνων, βλ. ΠΕτρΌΠΟυΛΟΣ 1999, 83, 156, αρ. Β2(Σάτυρος) 87-88, 175, αρ. Μ297-299(Νίκη). 79. Για παραδείγματα ειδωλίων με μία οπή ανάρτησης βλ. VierneiseL-sChLörB 1997, αρ. 345, πίν. 62.6 τσακα- ΛΟυ-τζΑΝΑΒΑρΗ 2002, 61, αρ. 57, πίν. 18. Για περιπτώσειςειδωλίωνμεδύοοπέςανάρτησηςβλ.π.χ.δρουγουτουρατσογλου 1998, 170, αρ. Π1487, πίν. 34. 80. ζερβουδακη 2003, 197-211. 81.Ησαθρότητατουπηλούκαιηατελήςόπτησητωνπερισσοτέρων ειδωλίων αποτελούν σαφείς ενδείξεις για τη νεκρική τους χρήση βλ. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006α, 1058, σημ. 4.

ΝΕοτΕρΑ ΣτοιΧΕιΑ ΓιΑ το ΚοροΠΛΑΣτιΚο ΕρΓΑΣτηριο τησ ΚΑρυΣτου λοιπατωνεγκαταστάσεώντους 82.Απόταελάχισταλείψανακεραμικώνεργαστηρίωνπουέχουν ανασκαφεί μέχρι σήμερα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε μία αντίστοιχη οργάνωση και των κοροπλαστικών εργαστηρίων σε μικρές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα. Άλλωστε, η συνύπαρξη και συνεργασία κεραμέων και κοροπλαστών στους ίδιους βιοτεχνικούς χώρους είναι γνωστή και απόάλλεςπόλειςτηςαρχαιότητας 83. 5. τα παραπάνω στοιχεία σε συνδυασμό και με τα ήδη δημοσιευμένα σύνολα ειδωλίων δεν αφήνουν αμφιβολία για τη λειτουργία στην Κάρυστο ήδη από τους κλασικούς, αλλά κυρίως κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, ενός δραστήριου κοροπλαστικού εργαστηρίου που δεν περιοριζόταν μόνο στην παραγωγή κοινών τύπων, δανειζόμενο αρχέτυπα από άλλα καλλιτεχνικά κέντρα Ερέτρια, Αθήνα, την Κόρινθο και τη Βοιωτία, αλλά πειραματιζόταν και με τη δημιουργία νέων κοροπλαστικώντύπων 84. Κατάλογος ειδωλίων Δυτ. Επέκταση Καρύστου. Οικ. Ευαγ. Γάγκου Ε1. Μ.Κ. 827. Θραύσμα πήλινης γυναικείας προτομής, ελλιπούς στο άνω μέρος. διακρίνεται η μύτη, τα σαρκώδη κλειστά χείλη, το έντονο πηγούνι και τμήμα του λαιμού. Ύψ.0,049,πλ.0,029μ. Πηλός καστανός(5yr, 5/8 yellowish red). Ε2. Μ.Κ. 828. Πήλινη γυναικεία προτομή, ελλιπής στο άνω μέρος και στον λαιμό. Συγκολλημένη από πολλά θραύσματα. Σώζονται η μεγάλη μύτη και τα σαρκώδη χείλη. Ύψ.0,079,πλ.0,099μ. Πηλός καστανέρυθρος(5yr, 5/6 yellowish red). Ε3. Μ.Κ. 959(εικ. 1). Πήλινη γυναικεία προτομή, συγκολλημένη από πολλά θραύσματα και συμπληρωμένη στο κάτω τμήμα της. Ύψ.0,105,πλ.0,106μ. Πηλός καστανός(5yr, 5/6 yellowish red). Ε4. Μ.Κ. 973(εικ. 2). Πήλινη γυναικεία προτομή. Συγκολλημένη από πέντε θραύσματα. Αμυδρή υποδήλωση φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών. διαμπερής οπή ανάρτησης στο άνω οριζόντιο τμήμα της. Ύψ.0,10,πλ.0,07,πάχ.0,047μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος(7.5yr, 7/6 reddish yellow). Ε5. Μ.Κ. 1286. Θραύσμα πήλινης γυναικείας προτομής. Σώζεται μόνο το άνω οριζόντιο τμήμα της προτομής με διαμπερή οπή ανάρτησης(;). 82. Στην Χαλκίδα και την Ερέτρια η εύρεση μητρών ειδωλίων και άλλων καταλοίπων αποδεικνύει την ύπαρξη τοπικών κοροπλαστικών εργαστηρίων. Για τα κοροπλαστικά εργαστήρια της Χαλκίδας βλ. ΣΑΜΨωΝ 1980, 136-166 ΚΑρΑΠΑΣΧΑΛΙδΟυ 1984-85, 287 ΣΑΛΛΙωρΑ-ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟυ 1999, 221 Για τα κοροπλαστικά εργαστήρια της Ερέτριας βλ. mekacher 2003, 61-62 huguenot 2001, 92-115,πίν.29-32 Π.ΘΕΜΕΛΗΣ,ΑΔ24,1969,197,πίν. 204α-β, 205α-γ sapouna-sakellaraki 1992, 243-250, εικ. 4-16. 83. Βλ. thompson- WyCherLey 1972, 171, 177, 187 uhlenbrock 1990a, 15-21. Στο ίδιο συλλογικό έργο βλ. Barr-sharrar 1990, 31-36 ΚΑρΑΠΑΣΧΑΛΙδΟυ 1984-85, 271, 287. 84. ΧΙδΙρΟΓΛΟυ 2006α, 1057-1076 ChidiroGLou 2007.