ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΣΤΡΕΣ ΣΤΟ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΝΔΡΙΚΙΔΟΥ ΖΑΧΑΡΩ - ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΞΕΝΗ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 Εκπονηθείσα πτυχιακή εργασία ΜΠΟΡΜΠΟΤΣΗ ΧΡΥΣΑ απαραίτητη για τη λήψη πτυχίου

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα πτυχιακή εργασία εξετάζει κατά πόσο το εργασιακό στρες επιδρά στην εξουθένωση και στην ικανοποίηση από την εργασία των νοσηλευτών / νοσηλευτριών. Προκειμένου να διερευνηθούν οι συγκεκριμένες σχέσεις, πραγματοποιήθηκε έρευνα με τη χρήση ερωτηματολογίου, σε ένα δείγμα 112 νοσηλευτών / νοσηλευτριών του Γενικού Νοσοκομείου Καβάλας. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν ότι το εργασιακό στρες έχει θετική, μέτριας συσχέτισης, επίδραση στην εξουθένωση και καμία επίδραση στην ικανοποίηση από την εργασία. Η ανάλυση αυτών των εννοιών καθώς και η διεξαγωγή και η ανάλυση αυτών των αποτελεσμάτων αναφέρεται στα παρακάτω κεφάλαια της πτυχιακής εργασίας.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του ΑΤΕΙ Καβάλας και ακόμη περισσότερο τη συνάδελφό μου Ξένια Χριστοδούλου που μαζί δουλέψαμε για την τελειοποίηση της πτυχιακής μας εργασίας. Τέλος, αφιερώνω αυτήν την πτυχιακή εργασία στους γονείς μου, στον αδερφό μου και στον σύζυγό μου, που με στηρίζουν όλα αυτά τα χρόνια. Με εκτίμηση, Ζαχαρώ Ανδρικίδου. Καταρχάς, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων μιλώντας για όλους τους συναδέλφους μου, για όλα όσα μας έμαθαν αυτά τα χρόνια στην πορεία μας ως φοιτητές, στεκόμενοι δίπλα μας με αγάπη και υποστήριξη. Ευχαριστώ την υπεύθυνη καθηγήτρια μου κ.μπορμπότση για τη βοήθεια και συμβολή της στη διεξαγωγή της πτυχιακής μας εργασίας με τη συνάδελφό μου Ανδρικίδου Ζαχαρούλα. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Γενικό Νοσοκομείο Καβάλας για την πολύτιμη βοήθειά του. Κλείνοντας, αφιερώνω την πτυχιακή μου εργασία στον αδερφό μου Γιάννη και στα...δεύτερα αδέρφια μου, του φίλους μου, που με αγαπάνε και με στηρίζουν σε ό,τι κι αν κάνω. Με εκτίμηση και αγάπη προς όλους αυτούς, Ξένια Χριστοδούλου.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ... 4 1.1. Εισαγωγή... 4 1.2. Στρες... 4 1.2.1. Τι είναι το στρες... 4 1.2.2. Συμπτώματα του στρες... 8 1.2.3. Πηγές καθημερινού στρες... 12 1.3. Εργασιακό στρες... 13 1.3.1. Τι είναι το εργασιακό στρες... 13 1.3.2. Συμπτώματα του εργασιακού στρες... 14 1.3.3. Συνέπειες του εργασιακού στρες... 15 1.4. Παράγοντες που προκαλούν το εργασιακό στρες... 16 1.5. Παράγοντες και επιδράσεις του εργασιακού στρες στο νοσηλευτικό προσωπικό... 19 1.6. Διεθνής εμπειρία... 21 1.7. Επίλογος... 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 25 2.1. Εισαγωγή... 25 2.2. Επιλογή του συγκεκριμένου ερευνητικού πεδίου... 25 2.3. Περιγραφή των ερευνητικών μεταβλητών... 26 2.3.1. Εξουθένωση... 26 2.3.2. Ικανοποίηση (από την εργασία)... 29

2.4. Η διαμόρφωση των ερευνητικών υποθέσεων... 31 2.4.1. Εργασιακό στρες και εξουθένωση... 31 2.4.2. Εργασιακό στρες και ικανοποίηση (από την εργασία)... 32 2.5. Επίλογος... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 35 3.1. Εισαγωγή... 35 3.2. Γενικά μεθοδολογικά στοιχεία... 35 3.2.1. Χαρακτηρισμός της έρευνας... 35 3.2.2. Ερευνητική διαδικασία... 37 3.3. Η μέτρηση των μεταβλητών της έρευνας... 38 3.4. Συλλογή δεδομένων... 40 3.5. Επίλογος... 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 42 4.1. Εισαγωγή... 42 4.2. Έλεγχος των ερευνητικών υποθέσεων... 42 4.2.1. Ανάλυση συσχετίσεων... 43 4.3. Στατιστικά αποτελέσματα... 44 4.4. Δημογραφικά στοιχεία... 45 4.5. Παραγοντική ανάλυση... 47 4.5.1. Εργασιακό στρες... 48 4.5.2. Εξουθένωση... 49 4.5.3. Ικανοποίηση... 50 4.6. Γραμμική παλινδρόμηση... 52 4.7. Επίλογος... 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 56 5.1. Εισαγωγή 56

5.2. Συμπεράσματα... 56 5.2.1. Συμπεράσματα της πτυχιακής εργασίας... 56 5.2.2. Συμπεράσματα της έρευνας... 57 5.3. Περιορισμοί της έρευνας... 58 5.4. Κατευθύνσεις για μελλοντική έρευνα... 58 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 59 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 63 Παράρτημα 1: Ερωτηματολόγιο... 63 Παράρτημα 2: Παραγοντική Ανάλυση... 68 Παράρτημα 3: Δημογραφικά Στοιχεία... 74 Παράρτημα 4: Γ ραμμική Παλινδρόμηση... 76

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 4.1.: Ανάλυση Συσχετίσεων (Correlation Analysis) 44 Πίνακας 4.2.: Statistics 45 Πίνακας 4.3.: Φύλο 46 Πίνακας 4.4.: Οικογενειακή Κατάσταση 46 Πίνακας 4.5.: Εκπαιδευτικό Επίπεδο 47 Πίνακας 4.6.: Προϋπηρεσία στο επάγγελμα του/της νοσηλευτή/νοσηλεύτριας 47 Πίνακας 4.7.: K.M.O. και Bartlett s Test 48 Πίνακας 4.8.: Component Matrix 48 Πίνακας 4.9.: K.M.O. και Bartlett s Test 49 Πίνακας 4.10 : Component Matrix 49 Πίνακας 4.11.: K.M.O. και Bartlett s Test 50 Πίνακας 4.12 : Component Matrix 51 Πίνακας 4.13 : Model Summary 52 Πίνακας 4.14 : ANOVA 52 Πίνακας 4.15 : Coefficients 53 Πίνακας 4.16 : Model Summary 53 Πίνακας 4.17 : ANOVA 54 Πίνακας 4.18 : Model Summary 54

ΚΑΤΟΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Σχήμα 2.1.: Εννοιολογικό Πλαίσιο της Έρευνας 33

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις μέρες μας έχει παρατηρηθεί έντονα το φαινόμενου του στρες και ειδικότερα του εργασιακού στρες. Το στρες αποτελεί το δεύτερο σε συχνότητα πρόβλημα υγείας που αφορά το εργασιακό περιβάλλον. Κατά τη διάρκεια της εβδομάδας δεν είναι απίθανο να δούμε τη λέξη άγχος να χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα μεγάλο εύρος συναισθημάτων, συμπτωμάτων και καταστάσεων. Η εμπειρία του άγχους είναι απόλυτα προσωπική. Πιέσεις έρχονται από πολλές κατευθύνσεις και μας επηρεάζουν με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν δεχόμαστε τρομακτικές πιέσεις, όχι μόνο αντέχουμε, αλλά πολλές φορές τα καταφέρνουμε καλύτερα. Σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί να υποφέρουμε, να χάνουμε την αντοχή μας και να νιώθουμε ανήμποροι να εκπληρώσουμε τις προθεσμίες ή τις προσδοκίες μας. Το ανθρώπινο δυναμικό στον εργασιακό χώρο παίζει πρωτεύονται ρόλο. Παράγοντες όπως οι συνθήκες εργασίας, οι διαπροσωπικές σχέσεις μέσα και έξω από το χώρο εργασίας, τα ανθρώπινα κίνητρα, ο βαθμός υπευθυνότητας του κάθε εργαζομένου σε όποιον βαθμό βρίσκεται στη σκάλα της επαγγελματικής ιεραρχίας, παίζουν καθοριστικό ρόλο στο βαθμό παραγωγικότητας μιας επιχείρησης στον εργασιακό χώρο. Όταν οι παραπάνω παράγοντες υπολειτουργούν ή έχουν αρνητική επίδραση στους εργαζομένους, δημιουργείται στρες και οι επιπτώσεις είναι πολλές και αρνητικές τόσο στη σωματική και ψυχική υγεία των εργαζομένων, όσο και στην παραγωγικότητα της επιχείρησης, με αποτέλεσμα το κοινωνικό και οικονομικό κόστος. Το θέμα του στρες αποκτάει ιδιαίτερη σημασία, όταν αναγνωρίσει κανείς ότι οι αρνητικές επιπτώσεις δεν είναι αναπόφευκτες. Έχει γίνει κοινή διαπίστωση ότι το στρες κοστίζει αν δεν αντιμετωπιστεί, αλλά όταν ο καθένας μας βρει το προσωπικό 1

επίπεδο στρες ( Optimal Stress Level ) που είναι ικανό να τον κινητοποιήσει χωρίς κόστος, εξασφαλίζει τη μέγιστη απόδοσή του. Αυτό σημαίνει ότι το στρες μπορεί να παίξει δύο ρόλους, θετικό ή αρνητικό, ανάλογα με το χειρισμό που θα κάνει κανείς. Δυστυχώς, ο χειρισμός συχνά δεν είναι ο κατάλληλος και το στρες γίνεται αιτία να υποφέρουν άτομα σωματικά ή ψυχικά από σοβαρές παθήσεις. Οι παράγοντες που το προκαλούν έχουν συνήθως επίπτωση στην υγεία των εργαζομένων, δυσχεραίνοντας την ικανοποίησή τους και μειώνοντας έτσι την απόδοσή τους στην εργασία τους. Ένα από τα επαγγέλματα που πλήττονται περισσότερο, είναι αυτό του νοσηλευτή. Τα περιστατικά που βιώνει συνήθως είναι πολύ δυσάρεστα με αποτέλεσμα να επηρεάζεται άμεσα η ψυχολογική και σωματική του υγεία. Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στο να διερευνήσει τη σχέση ανάμεσα στο εργασιακό στρες και την εξουθένωση και στο εργασιακό στρες και την ικανοποίηση από την εργασία των νοσηλευτών / νοσηλευτριών. Για την έρευνα αυτή χρησιμοποιήθηκαν ερωτηματολόγια, τα οποία δημιουργήθηκαν ειδικά για τη συγκεκριμένη έρευνα και μοιράστηκαν στο νοσηλευτικό προσωπικό του Γενικού Νοσοκομείου Καβάλας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τις αρχές του Ιουνίου 2012 έως τα μέσα του Ιουνίου 2012. Μοιράστηκαν συνολικά 112 ερωτηματολόγια και συμπληρώθηκαν όλα. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι, αφού αναφερθούμε στο στρες και ειδικότερα στο εργασιακό στρες και τους παράγοντες που το προκαλούν, να διερευνήσουμε κατά πόσο αυτό επηρεάζει το νοσηλευτικό προσωπικό ως προς τους παράγοντες της εργασιακής εξουθένωσης και της ικανοποίησής τους από την εργασία. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι, να κατανοηθούν καλύτερα οι έννοιες τόσο του στρες και του εργασιακού στρες, όσο και οι συνέπειες οι οποίες προκύπτουν από αυτά και αναφερόμενοι στο πόσο έντονο είναι το φαινόμενο αυτό στον τομέα της υγείας και ειδικότερα στο νοσηλευτικό προσωπικό, να συμβάλλουμε στο να καταπολεμηθεί όσο το δυνατόν περισσότερο. 2

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα σημαντικότερα σημεία της βιβλιογραφίας που αφορούν τόσο το στρες, το εργασιακό στρες και τα συμπτώματα τους, όσο και οι παράγοντες που το προκαλούν και η επίδραση που έχουν αυτά στο νοσηλευτικό προσωπικό. Στο δεύτερο κεφάλαιο πραγματοποιείται η παρουσίαση του εννοιολογικού πλαισίου της έρευνας, καθώς και η διατύπωση των υποθέσεων που δημιουργήσαμε για να περιγράψουμε τις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στις ερευνητικές μεταβλητές. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ερευνητική μεθοδολογία που ακολουθήθηκε προκειμένου να εκπληρωθούν οι ερευνητικοί σκοποί και στόχοι. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται αναφορά στο δείγμα της έρευνας, στον τρόπο μέτρησης των ερευνητικών μεταβλητών και στις μεθόδους που ακολουθήθηκαν για την συλλογή των εμπειρικών δεδομένων. Στο τέταρτο κεφάλαιο, ακολουθεί η επεξεργασία των δεδομένων και η εξαγωγή των αποτελεσμάτων με σκοπό την επίτευξη των στόχων της έρευνας, όπως αυτοί καθορίστηκαν στο εισαγωγικό της κομμάτι και συγκεκριμενοποιήθηκαν στο δεύτερο της κεφάλαιο. Τέλος, στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο της πτυχιακής εργασίας παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της έρευνας, οι περιορισμοί της και οι πιθανές επιλογές για μελλοντική έρευνα. 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 1.1. Εισαγωγή Αντικείμενο της παρούσας πτυχιακής εργασίας αποτελεί η διερεύνηση της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στο εργασιακό στρες και της εξουθένωσης και του εργασιακού στρες και της ικανοποίησης από την εργασία του νοσηλευτικού προσωπικού. Προτού, όμως, προχωρήσουμε στην παρουσίαση της έρευνας που διεξαγάγαμε προκειμένου να διερευνήσουμε τη σχέση αυτή, θα επικεντρωθούμε στη θεωρητική περιγραφή των μεταβλητών που χρησιμοποιήθηκαν στο ερευνητικό κομμάτι της. Το κεφάλαιο της βιβλιογραφικής ανασκόπησης θα ξεκινήσει με τον προσδιορισμό ορισμένων βασικών εννοιών που είναι απαραίτητες για την κατανόηση του στρες (παράγραφος 1.2.) και του εργασιακού στρες (παράγραφος 1.3.), ενώ στη συνέχεια θα ακολουθήσουν οι παράγοντες που το προκαλούν (παράγραφος 1.4.). Τέλος, θα ακολουθήσουν οι παράγοντες και επιδράσεις του εργασιακού στρες στο νοσηλευτικό προσωπικό (παράγραφος 1.5.), όσο και η διεθνής εμπειρία (παράγραφος 1.6.). 1.2. Στρες 1.2.1. Τι είναι το στρες Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον από το ευρύ κοινό για πληροφορίες σχετικά με το στρες και την αντιμετώπισή του. Ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία διαπιστώνει κανείς ότι η λέξη στρες χρησιμοποιείται πολλές φορές για να περιγράψει την αντίδραση σε μία διέγερση που δέχεται ένας 4

ανθρώπινος οργανισμός από μία κατάσταση, ένα αντικείμενο, ένα ζώο, έναν άλλον άνθρωπο ή τις σκέψεις και πεποιθήσεις του. Το στρες έχουν μελετήσει ερευνητές από διαφορετικές ειδικότητες τόσο των βιολογικών, όσο και των κοινωνικών επιστημών. Ερευνητές στο χώρο της ψυχοφυσιολογίας, της χημείας, της νευροφυσιολογίας, της κοινωνικής ψυχολογίας και της κλινικής ψυχολογίας χρησιμοποιούν τις περισσότερες φορές τον όρο έχοντας διαφορετικά σημεία αναφοράς. Επιπρόσθετα, μελέτες για το στρες έχουν εστιαστεί σε ποικίλα θέματα, όπως στρατιώτες στη μάχη, εργάτες σε διαφορετικά περιβάλλοντα, φοιτητές σε εξεταστική περίοδο. Αυτό το ερευνητικό ενδιαφέρον και οι τόσες διαφορετικές οπτικές γωνίες έχουν επαυξήσει τη σύγχυση που περικλείει ο συγκεκριμένος όρος. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το στρες είναι ένα πραγματικό φαινόμενο και ότι παρά τη σύγχυση που επικρατεί, έχει επιτευχθεί πρόοδος στην προσπάθεια επιστέγασης των ορισμών. Μερικοί συγγραφείς έχουν εντοπίσει το στρες ως φυσιολογικό και απαραίτητο για τη ζωή και την ανάπτυξη, παρέχοντας την απαραίτητη ώθηση για να προσαρμοστεί στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες (Clemen-Stone et al 1991) (in Adeb-Saeedi, J., 2002), ενώ άλλοι αναφέρουν ότι πάρα πολύ άγχος μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και την ευημερία ενός ατόμου. Η Aldwin (1994) πρότεινε έναν ορισμό σύμφωνα με τον οποίο το στρες αναφέρεται στην εμπειρία που παράγεται ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ατόμουπεριβάλλοντος, πράγμα που, μέσω είτε της υπερδιέγερσης είτε της υποδιέγερσης, έχει ως αποτέλεσμα τη ψυχολογική και φυσιολογική ένταση. Αυτός ο ορισμός του στρες ενσωματώνει τα περισσότερα στοιχεία που έχουν χρησιμοποιήσει οι ερευνητές για την αναγνώριση και μελέτη των επιπτώσεων αυτού του φαινομένου. Υπάρχουν τρεις διαστάσεις του στρες που έχουν μελετηθεί εκτενώς και βασίζονται στον ορισμό του Mason (1975) : 1. Εσωτερική κατάσταση του οργανισμού (μερικές φορές αποκαλείται strain) 2. Εξωτερικό γεγονός (stressor) 5

3. Εμπειρία που προκύπτει από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι οι παραπάνω αναφερόμενοι παράγοντες είναι αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας του στρες. Υπάρχουν όμως διαφωνίες ως προς το είδος των αντιδράσεων που προκαλούν τα στρεσογόνα γεγονότα (γενικά ή ειδικά). Κυρίως οι ερευνητές διαφωνούν ως προς τη φύση των αιτιολογικών σχέσεων στις αντιδράσεις του στρες. Επιπλέον, οι ερευνητές διαφωνούν για την αιτιολογική σχέση ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον. Τι συμβαίνει από τα δύο : Το περιβάλλον προκαλεί συναισθηματικές και ψυχοφυσιολογικές αντιδράσεις ή οι εσωτερικές καταστάσεις του ατόμου επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται το περιβάλλον και κατά κάποιο τρόπο προκαλούν προβλήματα; Από τα παραπάνω γίνεται εμφανής η σύγχυση που υπάρχει στην προσπάθεια ορισμού του στρες. Όπως φαίνεται στη βιβλιογραφία, απουσιάζει ένας επαρκής και γενικά αποδεκτός ορισμός. Αν κάνουμε μία ιστορική αναδρομή, θα διαπιστώσουμε τους διαφορετικούς ορισμούς που επικράτησαν σε συνάρτηση με την εξέλιξη της μελέτης του στρες. Ο Cannon (1932) περιέγραψε το στρες ως τη διαταραχή της ομοιόστασης του οργανισμού κάτω από ακραίες εσωτερικές ή εξωτερικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Ο Selye (1974) απέδειξε ότι το σώμα δέχεται στρεσογόνα ερεθίσματα και αντιδρά σε αυτά με ένα ορισμένο χαρακτηριστικό τρόπο. Κατά τον ίδιο, στρες είναι μία κατάσταση που υποδηλώνεται από αλλαγές που επέρχονται στο βιολογικό σύστημα ενός ανθρώπου από την επίδραση διαφόρων στρεσογόνων παραγόντων. Τονίζει επίσης ότι οι στρεσογόνοι παράγοντες, ανεξάρτητα αν είναι ευχάριστοι ή δυσάρεστοι στη φύση τους, ενεργοποιούν παρόμοιες καταστάσεις. Ο Mechanic (1968) δίνει τον ακόλουθο ορισμό για το στρες : "Στρες είναι οι αντιδράσεις ενόχλησης ενός ατόμου σε ειδικές καταστάσεις" και τονίζει ότι "το αν και κατά πόσο ένα άτομο βιώνει το στρες εξαρτάται από τον τρόπο με τον 6

οποίο έχει μάθει να αντιμετωπίζει τις δύσκολες καταστάσεις στη ζωή του". Έτσι το στρες είναι πιθανότερο να εμφανιστεί όταν ένα άτομο αντιλαμβάνεται ότι οι τρόποι που χρησιμοποιεί είναι ανεπαρκείς για να αντιμετωπίσει το συγκεκριμένο πραγματικό ή υποθετικό κίνδυνο. Ο Mason (1975) σημειώνει ότι ο όρος στρες έχει χρησιμοποιηθεί ποικιλοτρόπως και ότι αναφέρεται είτε στο ερέθισμα, είτε στην αντίδραση, είτε στην αλληλεπίδραση ερεθίσματος και αντίδρασης. Ο Rutter (1983) παρατηρεί ότι ο όρος μπορεί να σημαίνει είτε ένα είδος ερεθίσματος, είτε ένταση που βιώνεται επειδή ένα γεγονός απαιτεί αλλαγή προσαρμογής από τον οργανισμό, είτε ψυχολογική δυσφορία, είτε ένα είδος σωματικής αντίδρασης. Αντίθετα, ο Lazarus (1966) υποστηρίζει ότι το στρες δεν είναι ερέθισμα, αντίδραση ή διαμεσολαβητική μεταβλητή, αλλά ένας συνοπτικός όρος για μία συγκεκριμένη περιοχή μελέτης. Οι Monat και Lazarus (1991) αναγνωρίζουν τρία κύρια είδη στρες : το ψυχοφυσιολογικό, το ψυχολογικό και το κοινωνικό. Οι ίδιοι ερευνητές εισάγουν την έννοια της διεργασίας στον ορισμό του στρες, την οποία αντιλαμβάνονται ως τη σχέση ανάμεσα, αφενός στο άτομο, το σώμα του ή το κοινωνικό πλαίσιο και αφετέρου στο περιβάλλον. Το περιβάλλον αξιολογείται από το άτομο, την οικογένειά ή από άλλο κοινωνικό σύστημα ως επιβαρυντικό ή υπερβαίνον τη δυνατότητά του για αντιμετώπιση και προσαρμογή του και άρα επικίνδυνο για την καλή του κατάσταση. Επίσης, σύμφωνα με τον Lazarus (1981), το άγχος έχει θεωρηθεί η ώθηση (drive) για παθολογική προσαρμογή στο στρες. Πολλές μελέτες παρουσιάζουν το στρες ως λειτουργικά συνώνυμο του άγχους. Ως άγχος μπορεί να οριστεί η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από συναισθήματα επικείμενου κινδύνου, ένταση και ανησυχία. Το άγχος σχετίζεται με ένα χαρακτηριστικό τρόπο λειτουργίας του αυτόνομου νευρικού συστήματος ο οποίος προκύπτει λόγω νευρωνικών εκφορτίσεων και οδηγεί σε αλλαγή του αναπνευστικού ρυθμού, αυξημένη καρδιακή συχνότητα, ξηρότητα στόματος, εφίδρωση, μυοσκελετικές 7

ενοχλήσεις και αίσθημα αδυναμίας (ΟΙΙοηά^ και Η ^^η, 1998). Κατά συνέπεια, το άγχος αναφέρεται στις ψυχοφυσιολογικές, συμπεριφορικές, συναισθηματικές και γνωστικές αλλαγές που παράγονται ως αντίδραση σε ένα συνειδητό ή ασυνείδητο κίνδυνο. Κοινό χαρακτηριστικό των ατόμων που υποφέρουν από στρες, είναι η αντίληψη ότι έχουν χάσει τον έλεγχο γύρω από το τι συμβαίνει γύρω τους. Αντίθετα, άτομα που έχουν τις δεξιότητες και την ευελιξία να αντεπεξέρχονται σε καταστάσεις στρες, έχουν την αντίληψη ότι τα δεδομένα προβλήματα είναι μια ακόμη πρόκληση στη ζωή τους. Έτσι το στρες γι αυτούς τους τελευταίους γίνεται μια κινητήρια δύναμη. Οι ορισμοί που έχουν δοθεί κατά καιρούς για το στρες, μερικούς από τους οποίους είδαμε παραπάνω, δεν ήταν ποτέ πλήρεις. Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι οποιαδήποτε αλλαγή στη ζωή μας που απαιτεί επαναπροσαρμογή, μπορεί να γίνει στρες για εμάς ( Σταθάτου, 1989). 1.2.2. Συμπτώματα του στρες Η λέξη σύμπτωμα συνδέεται συχνά με την ιατρική. Γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι ένα φτέρνισμα μπορεί να είναι το σύμπτωμα γρίπης, αλλεργίας ή κάποιας άλλης ασθένειας. Παρ όλα αυτά, η διάγνωση μιας κατάστασης απ τα συμπτώματα μπορεί να είναι δύσκολη. Τα συμπτώματα του άγχους μπορεί να είναι: σωματικά συναισθηματικά εγκεφαλικά συμπεριφοράς Αυτά τα συμπτώματα πολλές φορές συνδέονται μεταξύ τους και αναπτύσσονται διαχρονικά, σε σημείο που είναι δύσκολο να τα διακρίνουμε απ την κανονική συμπεριφορά. Οποιοδήποτε από τα παρακάτω συμπτώματα μπορεί να είναι 8

ενδεικτικό κάποιου άγχους που, αν δεν καταπολεμηθεί, μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες. Σωματικά Τα σωματικά συμπτώματα του άγχους περιλαμβάνουν: λαχάνιασμα στεγνό στόμα και λαρύγγι ιδρωμένα χέρια εξάψεις τεντωμένους μύες δυσπεψία έλκη και γαστρίτιδες διάρροια δυσκοιλιότητα κολίτιδες αδικαιολόγητη εξάντληση πονοκεφάλους / ημικρανίες εκνευρισμό νευρικά τικ υπέρταση ταχυκαρδίες δύσπνοια υπνηλία ή αϋπνία Φυσικά το καθένα από τα παραπάνω συμπτώματα είναι συνήθης αποτέλεσμα της έντονης φυσικής προσπάθειας, της ζέστης ή του υπερβολικού φαγητού και ποτού. Μιλάμε για αγχωτικά συμπτώματα, όταν έχουν μια προφανή αιτία, όταν εμφανίζονται πολλά από αυτά ταυτόχρονα ή όταν εμφανίζονται πιο συχνά απ όσο θα έπρεπε. 9

Τα συμπτώματα αυτά εμφανίζονται, όταν το σώμα νομίζει ότι πρέπει να προετοιμαστεί για άμεση δράση. Μας προετοιμάζει είτε για "μάχη", αγώνα ζωής και θανάτου, είτε για "φυγή", απόδραση απ τον κίνδυνο. Το σώμα αυτόματα: απελευθερώνει αδρεναλίνη στο αίμα κλείνει το πεπτικό σύστημα πήζει το αίμα αντλεί το αίμα γρηγορότερα Αυτές οι αντιδράσεις έχουν κανονικά σύντομη διάρκεια και στοχεύουν στο να ξεφύγουμε ή να καταπολεμήσουμε την πιθανή πηγή κινδύνου. Η παρατεταμένη έκθεση στο στρες μας κάνει πιο ευάλωτους σε: στομαχικά και εντερικά προβλήματα δερματικά προβλήματα καρδιακές παθήσεις Μπορεί επίσης να οδηγήσει σε: αλκοολισμό χρήση ναρκωτικών Συναισθηματικά Τα συναισθηματικά συμπτώματα του άγχους περιλαμβάνουν: άγχος απάθεια εκνευρισμό επιθετικότητα διάθεση για απομόνωση ανεξήγητη κούραση έλλειψη αυτοπεποίθησης μελαγχολία 10

Εγκεφαλικά Τα εγκεφαλικά συμπτώματα του άγχους περιλαμβάνουν: αδυναμία συγκέντρωσης αδυναμία λήψης αποφάσεων απώλεια μνήμης Συμπεριφοράς Τα συμπτώματα συμπεριφοράς περιλαμβάνουν: Αισθήματα: ταραχής, ανησυχίας και λύπης ενόχλησης απ τους άλλους παρεξήγησης αδυναμίας καταρράκωσης αποτυχίας απώθησης αδιαφορίας Δυσκολία στη: συγκέντρωση συγκροτημένη σκέψη λήψη αποφάσεων Έλλειψη: δημιουργικότητας ενδιαφέροντος για την εμφάνισή μας ενδιαφέροντος για τους άλλους Χαρακτηριστικές αντιδράσεις: οξυθυμία 11

νεύρα και επιθετικότητα ανησυχία κατάθλιψη παραίτηση υπερκατανάλωση: τροφών, ποτών, τσιγάρων τάση για ατυχήματα Ο τρόπος που αντιδρούν οι άνθρωποι στο άγχος ποικίλλει ανάλογα με την προσωπικότητά τους, την ανατροφή και τις εμπειρίες τους. Ο καθένας έχει τις δικές του αντιδράσεις, έτσι τα προειδοποιητικά σημάδια μπορεί να ποικίλλουν, όπως και η έντασή τους. Μερικοί άνθρωποι γνωρίζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν και έτσι μπορούν να συνειδητοποιήσουν το μέγεθος του προβλήματος από τη φύση και την ένταση των συμπτωμάτων τους ή των αλλαγών στη συμπεριφορά τους. Ένα από τα πιο προφανή προειδοποιητικά σημάδια είναι η επιδείνωση των ελαττωμάτων του ατόμου: Άνθρωποι που είναι: προσεκτικοί γίνονται σχολαστικοί αγχώδεις γίνονται πανικόβλητοι ανασφαλείς γίνονται ευάλωτοι ευέξαπτοι γίνονται οργίλοι (Σταθάτου, 1989; Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993) 1.2.3. Πηγές καθημερινού στρες Ζούμε σ έναν κόσμο που αλλάζει διαρκώς και πρέπει συνέχεια να προσαρμοζόμαστε στις τεχνολογικές και κοινωνικές μεταβολές. Εκτός από αυτές τις αλλαγές, υπάρχουν και οι καθημερινές πιέσεις, που διαμορφώνουν μια αρκετά προβλέψιμη πορεία στη διάρκεια της ζωής μας. Αυτά τα γεγονότα είναι ταυτόχρονα πηγές άγχους και ικανοποίησης, αλλά το κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι απαιτούν από εμάς ένα βαθμό προσαρμογής. 12

Αναφορικά μπορούμε να πούμε ως πηγές καθημερινού στρες τις: αρχή ενηλικίωσης (εξερεύνηση, υπευθυνότητες, σχέσεις, ανάπτυξη αυτοπεποίθηση ς) πορεία προς την ενηλικίωση (καριέρα, σπίτι, επιτεύγματα) ενηλικίωση (περιορισμοί, σταθερότητα, οικογενειακή ζωή) μέση ηλικία (προσαρμογή, επιτεύγματα, νέες ανακαλύψεις) συνταξιοδότηση (προβλήματα υγείας, οικονομική προσαρμογή, ελεύθερος χρόνος) (Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993) 1.3. Εργασιακό στρες 1.3.1. Τι είναι το εργασιακό στρες Το εργασιακό στρες είναι μια ευρύς και πολύπλοκη διαδικασία. Ο όρος αυτός εισήχθη στην Ψυχολογία από τον Selye (1956), και τον Cox και Mackay (1981) (in Landa, J.M.A., Lopez - Zafra, E., Martos, M.P.B., Aguilar - Luzon, M., 2007) που ταξινόμησαν τους ορισμούς του άγχους σε σχέση με τη σύλληψη του στρες ως κίνητρο, ως απόκρισης ή ως αλληλεπίδραση κινήτρου - απόκρισης. Ως κίνητρο, το άγχος αναφέρεται στα διάφορα γεγονότα που είναι σε θέση να προκαλέσουν μια αντίδραση στρες (π.χ. θάνατος ενός συγγενή, ασθένεια, ατύχημα, υπερβολικός φόρτος εργασίας). Το εργασιακό στρες, μπορεί να οριστεί ως τις επιβλαβείς σωματικές και συναισθηματικές απαντήσεις που προκύπτουν όταν οι απαιτήσεις της εργασίας δεν ταιριάζουν με τις δυνατότητες, τους πόρους ή τις ανάγκες του εργαζομένου. Το εργασιακό στρες μπορεί να οδηγήσει σε κακή υγεία και ακόμη και ζημιά. Το στρες αποτελεί το δεύτερο σε συχνότητα πρόβλημα υγείας που αφορά το εργασιακό περιβάλλον. Υπολογίζεται ότι το 28% (1 στους 3 περίπου) των εργαζομένων στην Ευρωπαϊκή Ένωση βιώνει εργασιακό στρες (Αντωνίου, 2007). 13

Συνήθως με το στρες συνδέονται τρεις κατηγορίες συμπτωμάτων ή εκδηλώσεων : τα σωματικά, τα ψυχολογικά και τα συμπεριφοριστικά. Συγκεκριμένα τα σωματικά είναι συνυφασμένα με συμπτώματα όπως αυξημένη αρτηριακή πίεση, αλλεργίες, έλκος, καρδιακά νοσήματα και γενικά συμπτώματα που αφορούν την υγεία του εργαζομένου. Τα ψυχολογικά σχετίζονται με την έλλειψη αυτοσυγκέντρωσης, την αυξημένη ένταση, την ανία και τη χαμηλή συνέπεια. Τέλος, τα συμπεριφοριστικά εντοπίζονται στην απόδοση και την ικανοποίηση του εργαζομένου (Μπουσινάκης και Χάλκος, 2006). Το εργασιακό άγχος μπορεί να προκληθεί από μια σειρά παραγόντων που αλληλεπιδρούν με τον εργαζόμενο διαταράσσοντας τη ψυχολογική ή φυσιολογική ισορροπία και τη λήψη αποφάσεων. Οι επιδράσεις του στρες στο άτομο μπορεί να είναι ακόμη πιο επιζήμιες. Για παράδειγμα, έχει συνδεθεί με τη στεφανιαία νόσο, τη ψυχική ασθένεια, ορισμένες μορφές καρκίνου, συμβιβαστικές συμπεριφορές υγείας, όπως το κάπνισμα, την κακή διατροφή, την έλλειψη άσκησης και της κατανάλωσης αλκοόλ (Hingley και Marks, 1991; Quine, 1998; Shahraray και Madany, 1998) (in Adeb-Saeedi, J., 2002). Για όλους τους παραπάνω λόγους που αναφέρθηκαν στην ημι-ενότητα αυτή, καθίσταται πρωταρχικής σημασίας η λήψη μέτρων από την πλευρά της οργάνωσης που θα προλαμβάνουν, όσο αυτό είναι δυνατόν, τις αγχώδεις καταστάσεις, με τον καλύτερο σχεδιασμό της εργασίας αλλά και τη δομή της ίδιας της οργάνωσης (Πανταζοπούλου-Φωτεινέα, 2003). 1.3.2. Συμπτώματα του εργασιακού στρες Στη δουλειά οι άνθρωποι περνάνε ένα μεγάλο μέρος της ζωής τους και το άγχος μπορεί να τους επηρεάσει με τους ακόλουθους τρόπους: μείωση της ικανοποίησης που τους προσφέρει η εργασία μείωση της απόδοσής τους μείωση ζωτικότητας και ενέργειας 14

επικοινωνιακές αδυναμίες μείωση της ικανότητας λήψης αποφάσεων ελάττωση δημιουργικότητας και πρωτοτυπίας ενασχόληση με ασήμαντες δραστηριότητες 1.3.3. Συνέπειες του εργασιακού στρες Υπάρχουν συνέπειες του εργασιακού στρες που έχουν σχέση με την υγεία και την παραγωγικότητα του ατόμου. Αυτές μπορεί να είναι: κούραση έλλειψη χρόνου και ενέργειας κίνδυνος οικογενειακής ζωής Υπάρχουν όμως και άλλες σε σχέση με την οργάνωση και την οικονομία στο σύνολό της: χαμένες ώρες εργασίας λόγω ασθενειών και ατυχημάτων αλλαγές στη διοίκηση λόγω πρώιμων συνταξιοδοτήσεων και πρόωρων θανάτων Υπολογίζεται ότι μόνο στη Βρετανία, τουλάχιστον 40 εκατομμύρια εργατικές ώρες χάνονται κάθε χρόνο, λόγω των συνεπειών του άγχους, με κόστος της τάξης των 7 δις λιρών για τη Βρετανική οικονομία. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι το σώμα μας μπορεί να αντέξει κάποιες περιστασιακές δόσεις άγχους χωρίς σημαντικά προβλήματα. Παρ όλα αυτά, στη σύγχρονη κοινωνία αγχώδεις καταστάσεις διαδέχονται απανωτά η μια την άλλη, αφήνοντας ελάχιστο ή καθόλου χρόνο για να αναρρώσει ο οργανισμός μας, ή επεκτείνονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Όταν κάτι τέτοιο συμβαίνει, οι επιπτώσεις μπορεί να είναι σοβαρές (Σταθάτου, 1989; Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993). 15

1.4. Παράγοντες που προκαλούν το εργασιακό στρες Σαν πρώτο βήμα για την κατανόηση του εργασιακού άγχους, είναι σημαντικό να ξεχωρίσουμε παράγοντες που είναι ενδημικοί στην ίδια τη φύση της εργασίας, όπως: το περιβάλλον την απόσταση (τις μετακινήσεις) την τεχνολογία τον ανθρώπινο τις πιέσεις Περιβάλλον Το εργασιακό περιβάλλον έχει πρωταρχική σημασία για τον τρόπο που ενεργούν οι άνθρωποι στα πλαίσια ενός συγκεκριμένου ρόλου. Ο όρος "άσχημες συνθήκες εργασίας" φέρνει συνήθως στο μυαλό εργοστάσια της βαριάς βιομηχανίας, επικίνδυνες καταστάσεις και άλλες υπαίθριες και κουραστικές δραστηριότητες, όπου είναι προφανής η σύνδεση μεταξύ περιβάλλοντος και εργασίας. Σπάνια κατατάσσονται σ αυτήν την κατηγορία οι δουλειές γραφείου ή αυτές που έχουν να κάνουν με την οργάνωση ανθρώπων ή πραγμάτων. Παρά ταύτα, υπάρχουν πολλά στοιχεία του εργασιακού περιβάλλοντος που μπορούν να δημιουργήσουν άγχος, όπως: ο θόρυβος το φως η έλλειψη άνεσης η έλλειψη τάξης η διακόσμηση η απομόνωση η ρύπανση 16

Απόσταση ( Μετακινήσεις ) Υπάρχουν δύο κατηγορίες: μετακινήσεις από και προς τη δουλειά και ταξίδια εκτός έδρας. Οι συγκοινωνίες συχνά αποτελούν σημαντική πηγή άγχους, ειδικά οι δυσκολίες και οι καθυστερήσεις, οι οποίες αντιμετωπίζονται πολύ συχνά, άσχετα από το μέσο με το οποίο μετακινείται ένα άτομο. Ο οδήγηση για παράδειγμα έχει τα δικά της προβλήματα, όπως: η κίνηση ο καιρός η κατάσταση του δρόμου ο προσανατολισμός οι τυχόν βλάβες στο αυτοκίνητο η ένταση η κούραση Οι δημόσιες μεταφορές από την άλλη, αν και συνήθως λιγότερο αγχωτικές, μπορεί να παρουσιάζουν τα δικά τους προβλήματα. Αν το λεωφορείο έχει καθυστέρηση, μας καταλαμβάνει μια σειρά από συναισθήματα, όπως ο θυμός, η απόγνωση, η αγωνία και η σύγχυση. Αυτά προέρχονται από έλλειψη: ελέγχου - της κατάστασης ενημέρωσης - για τους λόγους της καθυστέρησης κατανόησης - του πώς μπορεί να επιλυθεί το πρόβλημα επικοινωνίας - όταν δε μπορούμε να ειδοποιήσουμε Τα ταξίδια αποτελούν ελκυστικό πριμ για πολλούς. Ειδικά για τους εργαζόμενους σε γραφείο, ένα ταξίδι στο εξωτερικό μπορεί να φαίνεται ιδιαίτερα γοητευτικό, λόγω του ενθουσιασμού και της ελευθερίας που αποκτά κανείς, όταν γνωρίζει καινούργιους 17

ανθρώπους και επισκέπτεται καινούργια μέρη. Παρ όλα αυτά, τα μακρινά ταξίδια σε άγνωστα μέρη, συχνά όταν είναι κανείς μόνος, κουρασμένος και δεν έχει αρκετό χρόνο για την απαραίτητη πολιτιστική προσαρμογή, μπορεί να δημιουργήσουν άγχος αλλά και καινούργιες προκλήσεις. Τεχνολογία Η εισαγωγή καινούργιας τεχνολογίας στο χώρο εργασίας απαιτεί την προσαρμογή των εργαζομένων σε καινούργια περιβάλλοντα, συστήματα και τρόπους δουλειάς. Αφού γίνουν οι απαραίτητες αυτές προσαρμογές, η παρακολούθηση της νέας τεχνολογίας μπορεί να δημιουργήσει πρόσθετες πιέσεις στο ήδη γεμάτο πρόγραμμα ενός εργαζομένου και η κατάσταση να φτάσει στο απροχώρητο. Ανθρώπινος Όσο και να έχει προχωρήσει η νέα τεχνολογία, ο ανθρώπινος παράγοντας παραμένει ο βασικός παράγοντας που διακινεί τα υπόλοιπα. Είναι ο παράγοντας που όταν υπάρχουν κατάλληλες συνθήκες, ανεβάζει την παραγωγικότητα και με υψηλά κίνητρα παράγει εργασία υψηλής ποιότητας. Όταν όμως υπάρχουν συγκρούσεις με τον ανθρώπινο παράγοντα, πέφτει η παραγωγικότητα, χαμηλώνει το ηθικό και μειώνονται τα κίνητρα για καλή ποιότητα εργασίας. Τότε δημιουργείται στρες και αν δε δοθεί η προσοχή που πρέπει, δημιουργείται ένα βουνό από δυσκολίες που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Πιέσεις Οι χρονικές πιέσεις και προθεσμίες μπορούν να δημιουργήσουν άγχος, ανάλογα με το πώς νομίζει το άτομο ότι χρησιμοποιούνται οι ικανότητες και τα προσόντα του. Υπάρχουν δύο είδη εργασιακών πιέσεων: φόρτος εργασίας απαιτήσεις πέραν των δυνατοτήτων του 18

Τα συμπτώματα του φόρτου εργασίας είναι ευκολότερο να αναγνωριστούν. Μπορεί να χρειαστεί να δουλέψει ένα άτομο πολλές ώρες ή να μη μπορεί να ξεχωρίσει την προσωπική από την επαγγελματική του ζωή. Η αντιστοιχία ανάμεσα στον εργαζόμενο και τη θέση που κατέχει είναι επίσης σημαντική. Όταν η εργασία έχει απαιτήσεις μικρότερες από τις δυνατότητες ενός ατόμου, μπορεί να τη βρίσκει ανιαρή και κουραστική. Από την άλλη, η θέση του μπορεί να απαιτεί γνώσεις ή προσόντα που δεν κατέχει. Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα μπορεί να είναι: χαμηλή αυτοπεποίθηση έλλειψη δέσμευσης και ερεθισμάτων έλλειψη συγκέντρωσης (Σταθάτου, 1989; Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993) 1.5. Παράγοντες και επιδράσεις του εργασιακού στρες στο νοσηλευτικό προσωπικό Οι επαγγελματίες υγείας συχνά υποφέρουν από άγχος εξαιτίας, μεταξύ άλλων παραγόντων, των χαρακτηριστικών και των εργασιακών συνθηκών που συνήθως συναντάμε στα νοσοκομεία. Μία από τις ομάδες των εργαζομένων που πλήττονται περισσότερο από αυτό το πρόβλημα είναι νοσηλευτές, οι οποίοι, ανεξάρτητα από τη μονάδα στην οποία εργάζονται, συχνά υποφέρουν από άγχος (in Landa, J.M.A., Lopez - Zafra, E., Martos, M.P.B., Aguilar - Luzon, M., 2007). Η αύξηση του φόρτου εργασίας των νοσοκόμων, το αυξανόμενο εργασιακό στρες, και η μείωση της ικανοποίησης από την εργασία, αποτελούν μείζονες ανησυχίες για τους νοσοκομειακούς διαχειριστές και τους εκπαιδευτικούς νοσηλευτικής. Ο Marshall (1980) προσδιόρισε εννέα κύρια στοιχεία του πιθανού στρες που σχετίζονται με τη νοσηλευτική. Αυτά ήταν: η φύση των καθηκόντων της νοσηλευτικής, ο φόρτος εργασίας, η αντιμετώπιση του θανάτου, η αβεβαιότητα, η 19

ευθύνη, ο ρόλος των συγκρούσεων, οι σχέσεις, το περιβάλλον στο σπίτι / στη δουλειά και η εκπλήρωση των προσδοκιών των άλλων στο ρόλο του νοσηλευτή. Λόγω των διαφορετικών συνθηκών εργασίας, της εκπαίδευσης, των κοινωνική θέσεων και της αυτονομίας των νοσηλευτών σε διαφορετικούς πολιτισμούς, μπορεί να υποτεθεί ότι το εργασιακό άγχος διαφέρει μεταξύ των πολιτισμών και των χωρών (in Sveinsdottir, H., Biering, P., Ramel, A., 2005). Σύμφωνα με τον Monat και τον Lazarus (1991), το άγχος αναφέρεται στο αποτέλεσμα της δυναμικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων και του περιβάλλοντος, όταν τα άτομα θεωρούν ότι υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ των σωματικών ή ψυχολογικών τους ικανοτήτων και των περιβαλλοντικών απαιτήσεων. Ειδικότερα, υψηλότερα επίπεδα ήπιων ψυχιατρικών συμπτωμάτων έχουν αναφερθεί μεταξύ των νοσοκόμων έκτακτης ανάγκης σε σχέση με άλλες ειδικότητες της νοσηλευτικής. Αυτή η διαφορά οφείλεται στις συνθήκες στρες και την ένταση που επικρατεί στις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης και οι οποίες είναι αποτέλεσμα συνεχούς έκθεσης των νοσηλευτών έκτατης ανάγκης στο θάνατο, στον τραυματισμό, στη βία και στο συνωστισμό. Συνεχίζοντας, το παρατεταμένο εργασιακό άγχος όχι μόνο έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ατομική ποιότητα ζωής των νοσοκόμων, αλλά μπορεί επίσης να μειώσει την ποιότητα και την ασφάλεια της παρεχόμενης νοσηλευτικής φροντίδας και να οδηγήσει σε μειωμένη παραγωγικότητα. Παρ 'όλα αυτά, μόνο ένας περιορισμένος αριθμός μελετών έχουν διερευνήσει την επικράτηση των ήπιων ψυχιατρικών συμπτωμάτων και τα επίπεδα άγχους, ιδίως στο νοσηλευτικό προσωπικό που εργάζεται στο τμήμα επειγόντων περιστατικών, καθώς και τη σχέση του με παρατεταμένα συμπτώματα άγχους, όπως το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. Σύμφωνα με τους Sadock και Sadock, το άγχος περιλαμβάνει ένα συναίσθημα έντονου και απροσδιόριστου φόβου, συνοδευόμενο από φυσικές διαταραχές που οφείλονται σε αυτόνομα ερεθίσματα του νευρικού συστήματος, όπως εφίδρωση ή ταχυπαλμία. Αυτό που διακρίνει το άγχος από την πίεση είναι ότι το πρώτο επηρεάζει την αντίληψη και τη γνωστική λειτουργία, που αντιπροσωπεύει μια αντίδραση σε έναν άγνωστο, ασαφή ή ασυνείδητο φόβο. 20

Αντίθετα, το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης αποτελεί αποτέλεσμα της αγωνίας για την εργασία και αναφέρεται στα συναισθήματα της σωματικής, ψυχικής και συναισθηματικής εξάντλησης (in Stathopoulou, H., Karanikola, N.K., Panagiotopoulou, F., Papathanassoglou, E.D.E., 2011). 1.6. Διεθνής εμπειρία Αρκετές μελέτες δείχνουν ότι η νοσηλευτική είναι ένα αγχωτικό επάγγελμα και ως εκ τούτου, ότι το εργασιακό άγχος είναι διαδεδομένο μεταξύ των νοσοκόμων (Elfering et al, 2002; Lavanco, 1997; Lee και Wang, 2002; Santos et al, 2003) (in Sveinsdottir, H., Biering, P., Ramel, A., 2005). Σύμφωνα με μία πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, το 40% των υπαλλήλων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης αναφέρουν σταθερά προβλήματα υγείας (Parent-Thirion et al, 2007) (in http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2006/98/en/2/ef0698en.pdf). Οι υποψήφιοι νοσοκόμοι, οι θαλαμονοσοκόμοι, οι νοσηλευτές στο τμήμα φροντίδας του νεφρού και οι νοσηλευτές στο τμήμα ψυχιατρικής, αναφέρουν ότι αισθάνονται στρες στη δουλειά τους (Foxall et al, 1990; Hipwell et al, 1989; Piko, 2006; Ryan και Quayle, 1999; Sveinsdo ttir et al, 2006; Tyson και Pongruengphant, 2004; Wheeler και Riding, 1994). Αρκετοί οργανωτικοί στρεσογόνοι παράγοντες έχουν προσδιοριστεί, όπως τα χρονοδιαγράμματα, ο υπερβολικός φόρτος εργασίας και η επαφή με το θάνατο. Όσον αφορά το πρώτο, πρέπει να σημειωθεί ότι η εργασία με βάρδιες και οι νυχτερινές βάρδιες επηρεάζουν το βιολογικό ρυθμό, αλλάζοντας τον κύκλο ύπνου και τις εργασιακές - οικογενειακές σχέσεις (Piotrkowski et al., 1987). Επίσης, ο υπερβολικός φόρτος εργασίας και η επαφή με το θάνατο είχαν θεωρηθεί σημαντικές πηγές άγχους (Hipwell et al, 1989; Cottrell, 2001; Tyler et al, 1991). Οι κύριες συνέπειες από αυτές είναι: η απουσία (Wheeler και Riding, 1994), ο αλκοολισμός (McGrath, et al, 2003)., 21

η εξάντληση και οι απόπειρες αυτοκτονίας (Jones et al, 1987)., και οι σωματικές ασθένειες (Lindop, 1999). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτά, ο Jones (1987) διαπίστωσε ότι οι νοσοκόμες αυτές ανήκουν σε μία από τις ομάδες των εργαζομένων με το χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής. Πρέπει να πάρουμε τα αποτελέσματα αυτά υπόψη, αλλά θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι συνέπειες ή/και οι επιπτώσεις του άγχους εξαρτώνται επίσης από κοινωνικό-δημογραφικές μεταβλητές, όπως η ηλικία και το φύλο (McGrath, et al., 2003), από οργανωτικές μεταβλητές, όπως το μέγεθος της υπηρεσίας και της θέσης στην ιεραρχία της εργασίας, (Tummers et al., 2002), και από ατομικά χαρακτηριστικά, όπως το είδος της προσωπικότητας και της ικανότητας χειρισμού και ελέγχου των συναισθημάτων (Mann και Cowburn, 2005). Αρκετές μελέτες που διεξήχθησαν από τη Mayer et al. (1999) έδειξε ότι οι γυναίκες έχουν κατά κανόνα υψηλότερες βαθμολογίες στη Συναισθηματική Νοημοσύνη (ΣΝ) από τους άνδρες. Ωστόσο, οι διαφορές αυτές εμφανίζονται κυρίως στην υποκλίμακα της αντίληψης των συναισθημάτων (και όχι στη συνολική βαθμολογία ΣΝ), όπου οι γυναίκες έχουν καλύτερες επιδόσεις από τους άνδρες (Νικολάου και Τσαούσης, 2002). Αυτά τα αποτελέσματα επιβεβαιώνονται και από άλλες μελέτες, όπως αυτές του Bar-on et al. (2000) ή Slaski και Cartwright (2002). Όσον αφορά το εργασιακό άγχος ανησυχεί το γεγονός ότι δε διαπιστώθηκαν σημαντικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών στη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από τους Νικολάου και Τσαούση (2002), ενώ οι γυναίκες παρουσίασαν υψηλότερο επίπεδο του στρες σε σχέση με τους άνδρες στη μελέτη του Oginska-Bulik s (2006). Όσον αφορά την υγεία, ο Extremera et al. (2003) διαπίστωσαν ότι οι γυναίκες παρουσιάζουν τα χαμηλότερα επίπεδα ψυχικής υγείας από τους άνδρες. Όσον αφορά τη σχέση μεταξύ ηλικίας και ΣΝ, οι Νικολάου και Τσαούσης (2002) διαπίστωσαν ότι τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας είχαν υψηλότερη βαθμολογία ΣΝ σε σχέση με τα νεότερα, αλλά ότι τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα έχουν περισσότερο άγχος από τα νεότερα. Εν ολίγοις, η ΣΝ μπορεί να θεωρηθεί ως θετική για την υγεία και την ικανοποίηση από την εργασία, και αρνητική σε σχέση με το στρες ή/και την επαγγελματική εξουθένωση. 22

Εν κατακλείδι, τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι τα άτομα με υψηλή ικανότητα να ελέγχουν τα συναισθήματά τους, μπορούν να εκτελούν όλα τα είδη της φυσικής δραστηριότητας χωρίς κανένα περιορισμό, δεν έχουν προβλήματα στη δουλειά τους και τις καθημερινές δραστηριότητες που προκαλούνται από την υγεία τους, συνήθως δεν αισθάνονται πόνο, αντιλαμβάνονται την υγεία τους ως καλή ή εξαιρετική, είναι γεμάτοι ενέργεια, κάνουν κοινωνικές δραστηριότητες χωρίς φυσικά ή συναισθηματικά προβλήματα και έχουν αίσθηση της ειρήνης, της ευτυχίας και της ηρεμίας (in Landa, J.M.A., Lopez - Zafra, E., Martos, M.P.B., Aguilar - Luzon, M., 2007). Ορισμένες περιοχές εργασίας θεωρούνται ως περισσότερο αγχώδεις από άλλες και αν αυτό μπορεί να θεωρηθεί ανέκδοτο, οι Taylor και Le-mon (1989) προσδιόρισαν ότι το άγχος είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερο για το νέο νοσοκόμο, και για νοσοκόμους που εργάζονται σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και μονάδες εντατικής θεραπείας. Το περιβάλλον του Τμήματος Επειγόντων Περιστατικών συχνά χαρακτηρίζεται από ανησυχία και αβεβαιότητα (Hoag-Apel, 1998), είναι η πρώτη γραμμή των νοσοκομειακών υπηρεσιών με υψηλή συχνότητα εμφάνισης τραύματος, βίας, ναρκωτικών και αλκοολισμού στις επισκέψεις των εξωτερικών ασθενών. Με βάση τα τρέχοντα δεδομένα η διεθνής βιβλιογραφία δείχνει ότι σε σύγκριση με τους αστυνομικούς, οι νοσοκόμες έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να είναι σωματικά ή λεκτικά κακοποιημένες στην εργασία (Holt, 1999) και όπως προσδιορίζεται από διάφορους συγγραφείς αυτό προκαλεί σημαντικές επιπτώσεις ψυχολογικού τραύματος, διαταραχή μετα-τραυματικού στρες, σωματικές βλάβες και πιθανό θάνατο (Harulow, 2000; Ribbon, 2000; Jones, 2000) (in Adeb-Saeedi, J., 2002). Τέλος, νοσηλευτές που εργάζονται σε νοσοκομείο στην Κίνα, την Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα, την Ταϊλάνδη και τις ΗΠΑ (Χαβάη), αναφέρεται ότι ο φόρτος εργασίας και η αντιμετώπιση του θανάτου είναι τα δύο πιο κοινά άγχη στο χώρο εργασίας 23

(Lambert et al., 2004, 2007). Παρ 'όλα αυτά, οι περισσότερες μελέτες συσχέτισης για τον υπερβολικό φόρτο εργασίας στο νοσηλευτικό προσωπικό σχετικά με το στρες και τις σχετικές έννοιες στις ΗΠΑ επικεντρώθηκαν στην ικανοποίηση από την εργασία και την επαγγελματική εξουθένωση, και σχετικά λίγη προσοχή έχει δοθεί στις πρόσφατα αποφοιτήσες νοσοκόμες και πως οι δημογραφικοί παράγοντες συνδέονται με το εργασιακό στρες (McVicar, 2003) (in Wu, T.Y., Fox, D.P., Stokes, C., Adam, C., 2011). 1.7. Επίλογος Στις σελίδες που προηγήθηκαν, παρουσιάστηκαν τα σημαντικότερα σημεία της βιβλιογραφίας που αφορούν στο στρες, στο εργασιακό στρες και στα συμπτώματά τους, στους παράγοντες που προκαλούν το εργασιακό στρες και στους παράγοντες και επιδράσεις αυτού στο νοσηλευτικό προσωπικό. Μέσα από την παρουσίαση των σημείων αυτών, έγινε προσπάθεια περιγραφής της φύσης των μεταβλητών που χρησιμοποιήσαμε στην έρευνα την οποία διεξαγάγαμε. Η προσπάθειά μας βασίστηκε, τόσο σε ελληνικές, όσο και σε ξένες βιβλιογραφικές πηγές. Στο επόμενο κεφάλαιο της πτυχιακής εργασίας θα προχωρήσουμε στην παρουσίαση του εννοιολογικού πλαισίου της, καθώς και στη διατύπωση των υποθέσεων που δημιουργήσαμε για να περιγράψουμε τις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στις ερευνητικές μεταβλητές. 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 2.1. Εισαγωγή Στο παρόν κεφάλαιο θα γίνει μια προσπάθεια περιγραφής του εννοιολογικού πλαισίου της έρευνας. Η ανάλυση θα ξεκινήσει με μια αναφορά στους λόγους που μας οδήγησαν στην επιλογή του συγκεκριμένου ερευνητικού πεδίου (παράγραφος 2.2. ), θα συνεχιστεί με την περιγραφή των ερευνητικών μεταβλητών (παράγραφος 2.3. ) και θα ολοκληρωθεί με την παρουσίαση των υποθέσεων που έχουν σκοπό την περιγραφή των αιτιωδών σχέσεων που δημιουργούνται ανάμεσά τους (παράγραφος 2.4. ). Τέλος, μετά την παράγραφο 2.4., θα περιληφθεί και η διαγραμματική απεικόνιση των μεταβλητών της έρευνας, η οποία ουσιαστικά αποτελεί το προτεινόμενο εννοιολογικό πλαίσιό της. 2.2. Επιλογή του συγκεκριμένου ερευνητικού πεδίου Όπως είδαμε παραπάνω, το στρες είναι ένα φαινόμενο ευρύ στην κοινωνία, που άλλους τους επηρεάζει λιγότερο και άλλους περισσότερο. Στον εργασιακό χώρο και ειδικότερα στον τομέα της νοσηλευτικής, είναι αρκετά έντονο και καθημερινό φαινόμενο. Για τους λόγους αυτούς επιλέξαμε να ασχοληθούμε με το συγκεκριμένο θέμα καθώς παρουσιάζει πολύ ενδιαφέρον. Με την παρούσα πτυχιακή, θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε τους επαγγελματίες υγείας να κατανοήσουν καλύτερα την έννοια του στρες και του εργασιακού στρες, αναφερόμενοι στα συμπτώματα και τους παράγοντες που τα προκαλούν. 25

2.3. Περιγραφή των ερευνητικών μεταβλητών Στην παρούσα πτυχιακή εργασία θα διερευνήσουμε, με τη χρήση ερωτηματολογίου, τις αιτιώδεις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα σε τρεις μεταβλητές. Αυτές είναι: Α. Εργασιακό Στρες Β. Εξουθένωση Γ. Ικανοποίηση (από την εργασία) Καθώς έχουμε αναλύσει στο πρώτο κεφάλαιο τη μεταβλητή του εργασιακού στρες, στις παραγράφους που ακολουθούν θα προχωρήσουμε σε μια προσπάθεια περιγραφής των μεταβλητών της εξουθένωσης και της ικανοποίησης από την εργασία, μιας και το περιεχόμενο που δίνει ο κάθε συγγραφέας σε αυτές είναι, αρκετές φορές, λίγο ή πολύ διαφορετικό. 2.3.1. Εξουθένωση Η έρευνα για το θέμα της επαγγελματικής εξουθένωσης άρχισε όταν ο (1974) πρωτοχρησιμοποίησε αυτόν τον όρο για να περιγράψει τις ομοιότητες στη συμπεριφορά των εργαζομένων στα ιδρύματα όπου εργαζόταν και ο ίδιος. Ως επαγγελματική εξουθένωση όρισε το βίωμα της αποτυχίας και εξάντλησης που παρατήρησε στους κοινωνικούς λειτουργούς μετά από ένα χρόνο ενασχόλησής τους στα ιδρύματα αυτά, το οποίο βίωμα ήταν αποτέλεσμα των υπέρμετρων απαιτήσεων της δουλειάς τους σε ενέργεια, προσπάθεια και προσόντα. Η επαγγελματική εξουθένωση θεωρείται ένα σύνδρομο το οποίο περιλαμβάνει ένα 26

σύνολο συμπτωμάτων που εμφανίζονται μαζί και τα οποία διαμορφώνουν με αυτόν τον τρόπο την ιδιαιτερότητά του (Paine, 1981). Διάφοροι επιστήμονες έχουν προτείνει διαφορετικές κατηγοριοποιήσεις των συμπτωμάτων της επαγγελματικής εξουθένωσης, ανάλογα με τη θεωρητική τους προσέγγιση και το λειτουργικό ορισμό που διατυπώνουν για το φαινόμενο (Schaufeli και Buunk, 1996). Σε αυτές τις κατηγοριοποιήσεις, εκτός από τις διαφορές, παρουσιάζονται και ομοιότητες που επιτρέπουν τη διαμόρφωση μιας σφαιρικής εικόνας του συνδρόμου. Βάσει αυτών των ομοιοτήτων, η επαγγελματική εξουθένωση σχετίζεται με ψυχοσωματικά και σωματικά συμπτώματα (διαταραχές ύπνου και διατροφής, πονοκεφάλους, στοματικά έλκη, καρδιακές ασθένειες), συναισθηματικά συμπτώματα (κατάθλιψη, φοβίες, επιθετικότητα) και νοητικά συμπτώματα (χαμηλή αυτοεκτίμηση, αίσθημα αποτυχίας, δυσκολίες αυτοσυγκέντρωσης). Επίσης, αρνητικές μορφές συμπεριφοράς (αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ, καφεΐνης και νικοτίνης) διαταραγμένες διαπροσωπικές σχέσεις (απομάκρυνση, απομόνωση), καθώς και αλλαγή επαγγέλματος, μειωμένη παραγωγικότητα και άλλες αρνητικές στάσεις απέναντι στην εργασία. Το πλέον διαδεδομένο μοντέλο και το συχνότερα χρησιμοποιούμενο όργανο μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης, προέκυψε από τη συνεργασία των Maslach και Jackson (1981a). Συνιστώσες της επαγγελματικής εξουθένωσης, σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, είναι η συναισθηματική εξάντληση, η αποπροσωποποίηση και η μειωμένη προσωπική επίτευξη (Maslach και Jackson, 1984). Στην Πορτογαλία, σύμφωνα με τον Rainho et al. (2006), περίπου το 27% του Πορτογάλων νοσηλευτών παρουσιάζουν burnout σε χαμηλά επίπεδα, το 16% εμφανίζουν υψηλότερο επίπεδο εκδηλώσεων, και περίπου το 2% είναι σε πιο σοβαρό επίπεδο, δείχνοντας αναποτελεσματικότητα στην εργασία. Οι συνθήκες εργασίας 27

στον τομέα της νοσηλευτικής περιλαμβάνουν ειδικές εργασιακές πιέσεις που συνεπάγεται έκθεση στον πόνο και το θάνατο, στρες ανάλογα με το ρόλο, έλλειψης υποστήριξης των εποπτικών αρχών, άστοχες προσδοκίες, ανεπαρκείς φυσικές συνθήκες (δηλαδή, ο θόρυβος, η έλλειψη φωτισμού, οι μη εργονομικές συνθήκες), διαπροσωπικές συγκρούσεις, επικοινωνιακά προβλήματα, έλλειψη γνώσης και εύρος αποφάσεων (Bakker et al, 2005; Demerouti et al, 2000; Garrosa et al, 2008; Lewis και Robinson, 1992; Topf και Dillon, 1988). Στο πλαίσιο της επανεξέτασης από τον Duquette et al. (1995) σχετικά με τους παράγοντες της επαγγελματικής εξουθένωσης στη νοσηλευτική, ο υπερβολικός φόρτος εργασίας, η ασάφεια των ρόλων, και η μικρότερη ηλικία ήταν οι πιο σημαντικοί συσχετισμοί της επαγγελματικής εξουθένωσης. Τα αποτελέσματα για την ηλικία και το φύλο ήταν διφορούμενα, αν και φαίνεται ότι οι νεότεροι εργαζόμενοι βιώνουν περισσότερη εξουθένωση από τους μεγαλύτερους συναδέλφους τους (Brewer και Shapard, 2004) και η διαφορά αυτή μπορεί να είναι μια απλή αναπαραγωγή των επαγγελματικών διαφορών (Schaufeli και Greenglass, 2001) (in Garrosa, E., Rainbo, C., Moreno - Jimenez, B., Monteiro, M.J., 2009). Οι έννοιες του συναισθηματικού κόπου και της συναισθηματικής εργασίας συχνά χρησιμοποιούνται εναλλακτικά (Bolton, 2003; Zapf, 2002). Υπάρχει κάποια διαφωνία μεταξύ των ερευνητών σε σχέση με τον ορισμό του συναισθηματικού κόπου, στο θεωρητικό υπόβαθρό του, και της μέτρησης της δομής του (Diefendorff et al, 2011; Mann, 1999; McClure και Murphy, 2007). Ο συναισθηματικός κόπος ορίζεται σύμφωνα με τους Morris και Feldman (1996) ως τη προσπάθεια, το σχεδιασμό και τον έλεγχο που απαιτούνται για να εκφραστεί το οργανωτικά επιθυμητό συναίσθημα κατά τη διάρκεια των διαπροσωπικών συναλλαγών. Ο ορισμός αυτός περιλαμβάνει την έννοια ότι οι πάροχοι υπηρεσιών εκτελούν συναισθηματικό κόπο στο πλαίσιο του επαγγελματικού τους ρόλου σε μεγάλο βαθμό προς όφελος του οργανισμού. Όψεις του συναισθηματικού κόπου περιλαμβάνουν τις συναισθηματικές απαιτήσεις της δουλειά της έκφρασης και της απόκρυψης της συγκίνησης και τις ρυθμιστικές στρατηγικές της επιφάνειας και της βαθιάς υποκριτικής (Diefendorff, Croyle και 28

Οϋ880Γαπά, 2005). Τέλος, οι δημογραφικοί παράγοντες μπορεί να επηρεάσουν την επίδοση των γυναικών που εκτελούν την εργασία περισσότερο συναισθηματικά σε σχέση με τους άνδρες (δ^ζάΐηβ, 2000) και επιπλέον υπάρχουν περισσότερες γυναίκες από άνδρες στο νοσηλευτικό επάγγελμα (ΐη ΡΐΒαηΐοΙΙοη, δ.κ, '^ηοιμ ά, Η.Κ, Ό ^ Μ γο, Ρ.Η., 2012). 2.3.2. Ικανοποίηση (από την εργασία) Η επαγγελματική ικανοποίηση είναι μια από τις πιο συχνά μελετημένες μεταβλητές στην οργανωτική έρευνα συμπεριφοράς, καθώς επίσης και μια κεντρική μεταβλητή τόσο στην έρευνα όσο και στη θεωρία των οργανωτικών φαινομένων που κυμαίνονται από το σχεδιασμό της εργασίας στην εποπτεία (Spector, 1997). Το παραδοσιακό μοντέλο της ικανοποίησης από την εργασία εστιάζεται σε όλα τα συναισθήματα που έχει ένα άτομο σχετικά με την εργασία του / της. Ωστόσο, αυτό που κάνει μια δουλειά ικανοποιητική ή μη ικανοποιητική δεν εξαρτάται μόνο από τη φύση της εργασίας, αλλά επίσης και στις προσδοκίες που έχουν τα άτομα για το τι θα πρέπει να παρέχει η εργασία τους. Έτσι, η ικανοποίηση από την εργασία είναι ο συναισθηματικός προσανατολισμός που ένας εργαζόμενος έχει προς το έργο του (Price, 2001). Με βάση την ανασκόπηση από τα πιο δημοφιλή όργανα ικανοποίησης από την εργασία, ο Spector (1997) συνόψισε τις ακόλουθες πτυχές της ικανοποίησης από την εργασία: την εκτίμηση, την επικοινωνία, τους συναδέλφους, τις πρόσθετες παροχές, τις συνθήκες εργασίας, τη φύση της ίδιας της εργασίας, τη φύση του ίδιου του οργανισμού, τις πολιτικές και τις διαδικασίες ενός οργανισμού, τις αμοιβές, την προσωπική ανάπτυξη, την προώθηση των ευκαιριών, την αναγνώριση, την ασφάλεια και την εποπτεία (in Lu, H., Barriball, K.L., Zhang, X., While, A.E., 2011). 29

Μια νέα πολυκρατική μελέτη, που διενεργήθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, το Διεθνές Συμβούλιο Νοσηλευτών, το Βασιλικό Κολλέγιο Νοσηλευτικής του Ηνωμένου Βασιλείου (2003) σχετικά με τη διεθνή μετανάστευση και την κινητικότητα των νοσηλευτών, διαπιστώθηκε ότι οι ακατάλληλες συνθήκες εργασίας είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που οδηγούν σε μετανάστευση τους νοσηλευτές. Οι χαμηλοί μισθοί, η έλλειψη πόρων για να λειτουργήσουν αποτελεσματικά, περιορισμένες ευκαιρίες σταδιοδρομίας και περιορισμένες ευκαιρίες στην εκπαίδευση είναι άλλοι σημαντικοί παράγοντες. Λόγω της ανεπαρκούς στελέχωσης νοσηλευτών απογοητεύονται σχετικά με την ανικανότητά τους να ολοκληρώσουν το έργο τους στην επαγγελματική ικανοποίηση τους, και αντιμετωπίζουν δυσκολίες στις ανάγκες των ασθενών (Hegney et al., 2003). Επιπλέον, ο μεγάλος φόρτος εργασίας και το υψηλό επίπεδο επαγγελματικού άγχους μειώνει την ποιότητα της νοσηλευτικής (Bailit και Blanchard, 2004; Sochalski, 2004). Το βαρύ φόρτο εργασίας μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες και να απειληθεί τη ζωή και η ασφάλεια των ασθενών, όπως απέδειξε η μελέτη του Tamow-Mordi ^ ο1. (2000), για το γεγονός ότι διαπίστωσαν ότι η ανεπαρκής στελέχωση σε νοσηλευτικό προσωπικό στη μονάδα εντατικής θεραπείας αύξησε το ποσοστό θνησιμότητας των ασθενών. Πολυάριθμες μελέτες σε διάφορα μέρη του κόσμου δείχνουν ότι οι συνθήκες αυτές είναι παγκόσμιες. Αυτές οι μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι η νοσηλευτική είναι πολύ επίπονη εργασία που προκαλεί μια ποικιλία παθολογικών συμπτωμάτων. Για παράδειγμα, οι Ε ^ ι ΐ ^ et αΐ. (2002) διαπίστωσαν ότι οι νοσηλευτές στην Ελβετία βρίσκονται σε κίνδυνο για οσφυαλγία στο κάτω μέρος της πλάτης, ο Lavanco (1997) διαπίστωσε ότι στη Σικελία η εξουθένωση είναι πιο διαδεδομένη μεταξύ των νοσοκόμων από αυτή των καθηγητών και οι Stordeur οί ο1. (2001) διαπίστωσαν ότι η συναισθηματική εξάντληση ήταν η συνέπεια των παραγόντων που σχετίζονται με το εργασιακό στρες μεταξύ των Βέλγων νοσηλευτών (ΐπ Sveinsdoίίir, Η., Βιοηπ^ Ρ., Ramel, Α., 2005). 30