ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε. ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε. ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε. ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε. ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε. ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε. ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε. ΣΧΕΔΙΟ ΟΔΗΓΙΑΣ Ε.Ε.
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Διοικητικό Συμβούλιο 2013-2015 Πρόεδρος : Αμαλία Παππά Αντιπρόεδρος : Νίκος Παντελάκης Γραμματέας : Νέστωρ Μπαμίδης Ταμίας : Κώστας Χαρίσης Μέλη : Έλλη Δρούλια, Παναγιώτης Καλομοίρης, Ντίνα Τασιοπούλου
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ δικαίωμα στη Μνήμη vs δικαίωμα στη Λήθη ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΤΡΟΓΓΥΛΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ Θεσσαλονίκη Οκτώβριος 2014
4 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ISBN: 978-618-81234-2-7 Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, Οκτώβριος 2014 Μετάφραση, επιμέλεια κειμένων και έκδοσης: Νέστωρ Μπαμίδης, Υπεύθυνος Επιτροπής Εκδόσεων της Ε.Α.Ε.
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 5 Περιεχόμενα Σημείωμα του Δ.Σ.... 6 Εισαγωγή... 7 Τα Αρχεία/αρχεία αντιμέτωπα με τον ευρωπαϊκό Κανονισμό... 8 Αμαλία Παππά, πρόεδρος της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας Το γενικό πλαίσιο... 8 Οι κίνδυνοι για τα αρχεία... 9 Οι αντιδράσεις... 10 Το αποτέλεσμα των αντιδράσεων... 11 Protection des données à caractère personnel et "droit à la mémoire": continuons le combat!.. 13 Jean-Philippe Legois, πρόεδρος της Εταιρείας Γάλλων Αρχειονόμων Les ingrédients d'une mobilisation réussie: un exemple de mobilisation et une mobilisation exemplaire!... 14 Quelques leçons tirées collectivement... 15 Quelques perspectives... communes?... 16 Περίληψη στην ελληνική... 17 Δικαίωμα στην ιστορία... 18 'Εφη Αβδελά, καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Δικαίωμα στη Μνήμη vs Επιβολή της Λήθης... 22 Στράτος Δορδανάς, επίκουρος καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής και Βαλκανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Από το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα στο δικαίωμα στη λήθη... 27 Βαγγέλης Καραμανωλάκης, λέκτωρ Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γραμματέας του Δ.Σ. των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Συντονιστής: Νίκος Αλιβιζάτος, καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
6 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Σημείωμα του Δ.Σ. Από το 2013 προωθείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχέδιο Οδηγίας, το οποίο επιβάλει τη μαζική διαγραφή ή ανωνυμοποίηση των προσωπικών δεδομένων από τα αρχειακά τεκμήρια, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ιστορική έρευνα και την ευθύνη λογοδοσίας. Η κίνηση αυτή βάλει κατά της αυθεντικότητας και της ακεραιότητας των αρχείων. Η Εταιρεία των Γάλλων Αρχειονόμων (Association des archivistes français, AAF) ξεκίνησε από καιρό να ηγείται εκστρατείας εναντίον της Οδηγίας και των θέσεων της ΕΕ. Με τη συντονισμένη δράση της AAF, συγκεντρώθηκαν περισσότερες από 51.000 υπογραφές ευρωπαίων αρχειονόμων, ερευνητών και πολιτών με αποτέλεσμα, σε πρώτη φάση, την αναβολή της συζήτησης επί του σχεδίου στο Ευρωκοινοβούλιο. Προς την ίδια κατεύθυνση υπήρξε κινητοποίηση του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων, των επιμέρους οργάνων του και άλλων συναφών επιστημονικών σωματείων. Η εκστρατεία αυτή υποστηρίχθηκε στην Ελλάδα από την Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία (Ε- ΑΕ), στα πλαίσια της σταθερής, εκπεφρασμένης και τεκμηριωμένης θέσης της (ήδη από το 2004, http://www.eae.org.gr/news/news_eae-access.htm) για την απρόσκοπτη διάθεση των αρχειακών πηγών στους πολίτες, θέση σύμφωνη άλλωστε με την Παγκόσμια διακήρυξη για τα αρχεία του Διεθνούς Συμβουλίου των Αρχείων, η οποία εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΔΣΑ το Σεπτέμβριο του 2010 και τη Γενική Συνέλευση της UNESCO το Νοέμβριο του 2011 (http://www.ica.org/13325/universal-declaration-on-archives/text-of-universal-declarationon-archives.html). Με αυτή την αφορμή, η Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία αποφάσισε να διοργανώσει εκδήλωση-συζήτηση στρογγυλής τράπεζας με θέμα: «Δικαίωμα στη μνήμη vs δικαίωμα στη λήθη». Στην συζήτηση, στην οποία τις θέσεις της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας διατυπώνει στην εισαγωγική της παρέμβαση η πρόεδρος της ΕΑΕ Αμαλία Παππά, κλήθηκαν και δέχθηκαν να συμμετάσχουν οι: Jean-Philippe Legois, πρόεδρος της Εταιρείας Γάλλων Αρχειονόμων (Association des archivistes français 1, Έφη Αβδελά, καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Στράτος Δορδανάς, επίκουρος καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ευρωπαϊκής και Βαλκανικής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, λέκτορας της Θεωρίας της Ιστορίας και της Ιστοριογραφίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας-ΑΣΚΙ. 1 Λόγοι ανωτέρας βίας (15ήμερη απεργία των πιλότων της Air France) δεν επέτρεψαν τη μετακίνηση του προέδρου των Γάλλων αρχειονόμων στην Αθήνα. Η -έστω και εικονική- συμμετοχή του ωστόσο σε όλη τη διάρκεια της εκδήλωσης επιτεύχθηκε με απευθείας σύνδεση, μέσω Skype, του αμφιθεάτρου Theo Angelopoulos με την έδρα της Εταιρείας Γάλλων Αρχειονόμων στο Παρίσι, απ όπου παρουσίασε την ομιλία του, δέχθηκε ερωτήσεις και παρακολούθησε όλες τις υπόλοιπες παρεμβάσεις χάρη στην ταυτόχρονη διερμηνεία που είχε εξασφαλίσει η ΕΑΕ.
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 7 Εισαγωγή Όπως επισημαίνεται και στο δελτίο Τύπου της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας, αφορμή για τη σημερινή συζήτηση αποτέλεσε το νέο σχέδιο ευρωπαϊκού Κανονισμού για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και η εκστρατεία της Εταιρείας των Γάλλων Αρχειονόμων (Association des archivistes français (AAF) ενάντια στο συγκεκριμένο σχέδιο, η οποία ξεκίνησε από το 2013. Με την συντονισμένη δράση της, συγκεντρώθηκαν περισσότερες από 51.000 υπογραφές ευρωπαίων αρχειονόμων, ιστορικών, ερευνητών και πολιτών με αποτέλεσμα την αναβολή, σε πρώτη φάση, της συζήτησης επί του σχεδίου. Η εκστρατεία αυτή υποστηρίχθηκε στην Ελλάδα από την Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία. Είναι μια ευκαιρία, πριν την τελική μορφή που θα λάβει το κείμενο του συγκεκριμένου Κανονισμού, να διατυπωθούν κάποιες σκέψεις ώστε να αποτραπούν, στο μέτρο του δυνατού, τα μεγάλα προβλήματα που δημιούργησε στην έρευνα ο νόμος περί της προστασίας των προσωπικών δεδομένων στα πρώτα χρόνια της εφαρμογής του. Σκοπός της σημερινής εκδήλωσης είναι η έναρξη μιας ζύμωσης η οποία θα πρέπει να καταλήξει στον συντονισμό του δικτύου των αρχειακών φορέων της χώρας, έτσι ώστε, αξιοποιώντας τις επιμέρους εμπειρίες σε θέματα αρχειακής νομοθεσίας, διατήρησης, διαφάνειας και πρόσβασης στην πληροφορία, να συμβάλλουμε στη συζήτηση που διεξάγεται αυτή τη στιγμή σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ΕΑΕ προτίθεται να αποστείλει τις θέσεις της και τα πορίσματα της σημερινής συζήτησης στους Έλληνες Ευρωβουλευτές της αρμόδιας Επιτροπής "Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων", (Commission LIBE) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, στο πλαίσιο της οποίας θα συνεχισθεί η συζήτηση επί του σχεδίου. Με την ευκαιρία αυτή, να επισημάνουμε ότι επιβεβαιώνονται οι από χρόνια εκπεφρασμένες θέσεις της Εταιρείας, μέσω ημερίδων, κειμένων και επίκαιρων παρεμβάσεων προς την κατεύθυνση της πρόσβασης σε επώνυμες και προσωποποιημένες πληροφορίες. Ως ομιλήτρια είχε κληθεί και είχε αποδεχθεί να συμμετάσχει, η κα Ζωή Καρδασιάδου (επικεφαλής του Τμήματος Ελεγκτών της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα) γι αυτό άλλωστε και το όνομά της βρίσκεται στην πολιτιστική ατζέντα του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών. Δυστυχώς για μας, αλλά μάλλον ευτυχώς για την ίδια, μετακινήθηκε τον Αύγουστο στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Προστασία των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων στη Βιέννη, επομένως δεν ήταν εφικτό να είναι παρούσα. Παρά τις προσπάθειές της δεν υπήρξε η δυνατότητα αντικατάστασής της από κάποιον άλλον συνάδελφό της στην Αρχή Προστασίας. Πιστεύουμε, ωστόσο, ότι η παρουσία του κ. Νίκου Αλιβιζάτου στο ρόλο του συντονιστή, θα εξασφαλίσει μερικώς την ισορροπία. Ολοκληρώνοντας αυτή τη μικρή εισαγωγή, θα ήθελα, εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΑΕ, να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους ομιλητές για τη συμμετοχή τους αλλά και τον χρόνο που μας αφιέρωσαν. Τέλος, ευχαριστούμε θερμά τον διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου κ. Olivier Descotes για την ευγενική, δωρεάν παραχώρηση του αμφιθεάτρου Theo Angelopoulos ώστε να πραγματοποιηθεί η σημερινή εκδήλωση. Η πρόεδρος της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας Αμαλία Παππά
8 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Τα Αρχεία/αρχεία αντιμέτωπα με τον ευρωπαϊκό Κανονισμό Αμαλία Παππά Στις 25 Ιανουαρίου 2012, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε την πρόταση αναθεώρησης των κανόνων του 1995 για την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, προκειμένου, σύμφωνα με το σχετικό δελτίο τύπου, να ενισχύσει τα δικαιώματα ιδιωτικότητας στον ψηφιακό κόσμο και την ψηφιακή οικονομία στην Ευρώπη. Η τεχνολογική εξέλιξη άλλαξε τις παγκόσμιες ανάγκες και μετέβαλε τον τρόπο συλλογής των δεδομένων, τους όρους πρόσβασης σ αυτά και διευκόλυνε, όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν, τη χρήση τους. Η ενίσχυση του επιπέδου προστασίας των δεδομένων απέναντι στις νέες τεχνολογίες είναι υποχρεωτική. Ένα από τα νέα στοιχεία που προστίθενται με τον προτεινόμενο Κανονισμό είναι το "δικαίωμα στη λήθη", δηλαδή ένα διευρυμένο δικαίωμα διαγραφής προσωπικών δεδομένων. Το γενικό πλαίσιο Το τελικό κείμενο του Κανονισμού 2 δεν έχει ακόμα οριστικοποιηθεί. Ενδέχεται, όμως, να αποφασίσει για την τύχη των πολλών αρχείων που περιέχουν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα.. Είναι το δικαίωμα στη λήθη, όπως προτείνεται από το σχέδιο, συμβατό με τη διατήρηση των αρχείων; Πράγματι, σύμφωνα με την μέχρι στιγμής διατύπωση, η διατήρηση των προσωπικών δεδομένων θα επιτρέπεται μόνο εάν αυτή γίνεται για καθαρά ιστορικούς, επιστημονικούς και στατιστικούς σκοπούς 3. Μήπως όμως κινδυνεύει η διατήρηση δεδομένων με αποδεικτική αξία, όπως για παράδειγμα τα δεδομένα που περιέχονται σε αρχεία που αφορούν στην αστική κατάσταση ή σε αρχεία κτηματολογικού ενδιαφέροντος και τα οποία παράγουν έννομα αποτελέσματα; Αν αυτό ισχύσει, θα οδηγηθούμε σε μια σημαντική απώλεια των δικαιωμάτων των πολιτών. Επιπλέον, η διατήρηση ανωνυμοποιημένων δεδομένων θέτει πραγματικά προβλήματα όσον αφορά την αξιοπιστία και την αυθεντικότητα των πηγών. Η προστασία προσωπικών δεδομένων ώστε να μην γίνουν αντικείμενο έρευνας, ακόμη και με νόμιμο τρόπο, φαίνεται να υπερισχύει της ανάγκης να διατηρηθούν αυθεντικές και αξιόπιστες πηγές. Το ζήτημα αυτό δεν αφορά μόνο τα σημαντικά γεγονότα ή τα «επώνυμα» πρόσωπα αλλά επίσης (ίσως και κυρίως) τους απλούς πολίτες, είτε μέσω της ατομικής προσέγγισης (οικογενειακή ιστορία, μικρο-ιστορία) είτε της συλλογικής (κοινωνική, δημογραφική, οικονομική ιστορία). Η διάσωση της μνήμης θα πρέπει να είναι αδιαπραγμάτευτη. Η ανάγκη να γνωρίζει κανείς τις ρίζες του και να τοποθετεί τον εαυτό του μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο, είναι μια θεμελιώ- 2 http://ec.europa.eu/justice/data-protection/ 3 Βλ. άρθρο 83 του σχεδίου Κανονισμού.
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 9 δης ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών όπως άλλωστε το αποδεικνύει η σημαντική αύξηση - έκρηξη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες- της γενεαλογικής έρευνας. Η πλήρης καταστροφή των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα έρχεται αντιμέτωπη με αυτή την ανάγκη αλλά και με την Παγκόσμια Διακήρυξη για τα αρχεία του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων, η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Διάσκεψη της UNESCO (Νοέμβριος, 2011) 4. Είναι όλο και περισσότερο απαραίτητο να γίνει αποδεκτό ότι οι αρχειονόμοι είναι εκείνοι που εγγυώνται τις πηγές αυτές και τη νομιμότητά τους. Οι κίνδυνοι για τα αρχεία Όπως προαναφέρθηκε, το κείμενο του σχεδίου περιορίζει τη διατήρηση των δεδομένων για σκοπούς ιστορικούς, στατιστικούς ή επιστημονικούς χωρίς να λαμβάνει υπόψη τη διατήρηση των αρχείων ως βάση για την απόδειξη δικαιωμάτων. Επιπλέον, δεν προβλέπεται καμία σύνδεση μεταξύ των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και των αρχείων, παρά το γεγονός ότι είναι πανταχού παρόντα στα αρχειακά τεκμήρια. Παράλληλα, εισάγεται η αντίληψη του δικαιώματος στη λήθη ως θεμελιώδους δικαιώματος των ατόμων, έννοια που δεν υπήρχε στην Οδηγία του 1995. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης των κοινωνικών δικτύων, η πίεση της κοινής γνώμης υπήρξε πολύ έντονη υπέρ αυτού του δικαιώματος. Το σχέδιο του Κανονισμού εγγράφεται στο πλαίσιο του ελέγχου των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που κατέχουν οι μεγάλοι διαχειριστές του web (όπως Facebook, Google κ.λπ.). Στους σκοπούς του περιλαμβάνεται η απόδοση στους πολίτες του ελέγχου των δεδομένων που τους αφορούν τα οποία έχουν συλλεγεί και χρησιμοποιηθεί από ιδιωτικούς οικονομικούς παράγοντες ή από διοικητικές υπηρεσίες. Αυτή η πίεση οδήγησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στην πρόταση των τροπολογιών του Μαρτίου του 2013. Επομένως, όσο και αν είναι νόμιμη η απαίτηση του δικαιώματος στη λήθη, συνδέεται άμεσα με πραγματικά ζητήματα δεοντολογίας στο μέτρο που, σύμφωνα με την άποψη πολλών ιστορικών και αρχειονόμων, οδηγεί στην εκ νέου συγγραφή της ιστορίας. Όπως επισημαίνουν χαρακτηριστικά, η εκ νέου συγγραφή της ιστορίας δεν θα είναι φάντασμα αλλά πραγματικότητα. Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τους πρωταγωνιστές σημαντικών κρατικών υποθέσεων να α- ξιώνουν από την κοινωνία να «ξεχάσει» παραβατικές συμπεριφορές; Δηλαδή σε αντίστοιχη περίπτωση ο Τύπος θα πρέπει να συγκεντρώσει και να απαλείψει τις σχετικές αναφορές από τις εφημερίδες στις οποίες εμφανίζονται τα ίδια πρόσωπα; Με άλλα λόγια, οι τάσεις που εμφανίζονται να εξυμνούν την ανωνυμοποίηση των δεδομένων, θέτουν σοβαρά προβλήματα αυθεντικότητας και αξιοπιστίας, και από την άποψη της χρήσης τους για ιστορικούς λόγους, η οποία, όπως όλοι γνωρίζουμε, στηρίζεται στην προσωποποιημένη πληροφορία και προϋποθέτει τη διασταύρωση των πηγών. Οι ανωνυμοποιημένες πηγές, είναι «μεταλλαγμένες» πηγές. Επιπλέον, αν το σχέδιο υιοθετηθεί, οι πολίτες θα στερηθούν της δυνατότητας να αποδεικνύουν τα δικαιώματά τους, για τα οποία σήμερα η προσφυγή τους στις αρχειακές υπηρεσίες (Αρχεία) είναι καθημερινή. Καθιστώντας ανώνυμα τα δεδομένα ή εμποδίζοντας τη διατήρησή 4 «η διαχείριση και διατήρηση των αρχείων να γίνεται με τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η αυθεντικότητα, η ακεραιότητα και η προσβασιμότητα σε αυτά», http://www.eae.org.gr/texts/ica/uda_mars2014_press_gr.pdf
10 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ τους πέραν του σκοπού για τον οποίο είναι απαραίτητη η διαχείρισή τους, κάθε έρευνα αυτού του είδους είναι αδύνατη. Ως εκ τούτου, αυτό το σχέδιο κανονισμού, το οποίο αξιώνει περισσότερη ασφάλεια για φυσικά πρόσωπα, στην πραγματικότητα αποδυναμώνει σημαντικά -αν δεν συντρίβει- τα ίδια τα άτομα, από τη στιγμή που δεν μπορούν πλέον να προσφύγουν στα αρχεία για να αποδείξουν τα δικαιώματά τους. Δηλαδή, πέρα από διατήρηση της μνήμης, απαραίτητης για κάθε κοινωνία, τα Αρχεία καλύπτουν και την στενά διοικητική χρησιμότητα. Ανάγκες που δεν θα είναι σε θέση πλέον να καλύπτουν αν τεθούν σε ισχύ τα όσα προαναφέραμε. Η διατήρηση των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και πέραν του σκοπού για τον οποίο δημιουργήθηκαν είναι ευθύνη των Αρχειακών Υπηρεσιών και των αρχειονόμων οι οποίοι δεσμεύονται από συγκεκριμένο νομικό πλαίσιο και δεοντολογία. Συνεπώς, επιβάλλεται η πρόβλεψη στο σχέδιο του κανονισμού, της απαραίτητης σύνδεσής του και με τις διατάξεις των εθνικών νομοθεσιών περί αρχείων, ώστε να διασφαλίζεται η διαφύλαξη των προσωπικών δεδομένων. Δεν θα ήταν δυνατόν να μείνει κανείς ικανοποιημένος μόνο με τις ειδικές διατάξεις περί επεξεργασίας των δεδομένων για «ιστορικούς σκοπούς», οι οποίες δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να αφομοιώσουν το εύρος της σημασίας των αρχείων. Η πληροφοριακή αξία των αρχείων, από την οποία τροφοδοτείται η ιστορική έρευνα, είναι ένας από τους σκοπούς διατήρησης των αρχείων, δεν είναι όμως ο μόνος. Η αποδεικτική αξία των αρχείων είναι η άλλη βασική συνιστώσα της σημασίας τους. Να μην μας διαφεύγει ότι, ένα σημαντικό κομμάτι των αρχείων που διαφυλάσσονται, προέρχονται από δομές ιδιωτικού δικαίου (όπως για παράδειγμα τα πολιτικά κόμματα). Το πλαίσιο θα πρέπει να είναι κοινό, ανεξάρτητα αν τα δεδομένα τηρούνται σε πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, ώστε να αποτραπούν τυχόν σημαντικές απώλειες. Θα πρέπει επίσης να εξασφαλισθεί η καθολική πρόσβαση σε όλα τα δημόσια αρχεία όπως άλλωστε διατυπώνεται στην Σύσταση 13 (2000) του Συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία επαναλήφθηκε εκ νέου το 2002. Δεν είναι ούτε θεμιτό ούτε αποδεκτό να απαιτεί κανείς από τους αιτούντες να αποδεικνύουν την ιδιότητά τους ως ερευνητές και το σκοπό της μελέτης τους ώστε να τους επιτραπεί η πρόσβαση στα δεδομένα. Οι αντιδράσεις Η κινητοποίηση του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων και των επιμέρους οργάνων του υπήρξε άμεση. Η Ευρωπαϊκή Ομάδα Αρχείων (EAG) σε ειδική διακήρυξή της (22 Ιανουαρίου 2013), επεσήμανε τον ρόλο των αρχείων και των Αρχειακών Υπηρεσιών και τους κινδύνους που μπορεί να προκύψουν από τις ελλείψεις στη διατύπωση του κειμένου. Επισημαίνει επίσης ότι, τόσο για τους Ευρωπαίους πολίτες όσο και για την ιστορία της Ευρώπης, θα πρέπει να βρεθεί ένα σημείο που να εξισορροπεί την ενίσχυση της προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και της διάσωσης των αρχείων, αλλά και της ατομικής και συλλογικής μνήμης των πολιτών. Η Ευρωπαϊκή Ομάδα Αρχείων έθεσε στη διάθεση του Συμβουλίου τις γνώσεις και την εμπειρία της τροφοδοτώντας έναν διάλογο με τις προτάσεις της επί των τροποποιήσεων, κυρίως επί του άρθρου 83.
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 11 Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και το κείμενο του Ευρωπαϊκού Τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων (EURBICA). Όπως επισημάνθηκε στο 1ο Διεθνές Συνέδριο Αρχείων (Βρυξέλλες, 23-24 Νοεμβρίου 2013), πρόκειται για ένα εξαιρετικά σοβαρό ζήτημα με νομικές και όχι μόνον προεκτάσεις και το Διεθνές Συμβούλιο Αρχείων θα πρέπει, εξαιτίας αυτού του γεγονότος, να εξετάσει την αναβίωση της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων (ICA/CLM). Η μεγαλύτερη όμως κινητοποίηση προήλθε από την πλευρά της Εταιρείας των Γάλλων Αρχειονόμων (Association des archivistes français (AAF)) 5, για το περιεχόμενο της οποίας θα ακούσετε στη συνέχεια τον κ. Legois. Η AAF συσπείρωσε γύρω της όχι μόνον αρχειονόμους και ιστορικούς, αλλά το σύνολο του επιστημονικού κόσμου και του γαλλικού Τύπου. Μια ο- μάδα νομικών και ειδικών επιστημόνων εργάστηκε συστηματικά πάνω στο κείμενο του σχεδίου. Ως άμεσο αποτέλεσμα, ο θεαματικά υψηλός αριθμός των υπογραφών που συγκεντρώθηκαν 6, οδήγησε στη μετάθεση του χρόνου συζήτησης για το 2015, ενώ έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος ως προς τη διατύπωση του αρχικού κειμένου. Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του AAF, πρόκειται για μια «νίκη». Επίσης, με πρωτοβουλία των ιδίων συντάχθηκε (Απρίλιος 2014) υπόδειγμα ενημερωτικής επιστολής προς τους υποψήφιους ευρωβουλευτές. Το κείμενο αυτό διανεμήθηκε προς όλες τις επαγγελματικές εταιρείες για το κοινοποιήσουν με τη σειρά τους προς όλους τους υποψήφιους των χωρών τους. Η ΕΑΕ επέλεξε να το κοινοποιήσει μετά τις ευρωεκλογές και μετά τη σημερινή συζήτηση, μαζί με τα συμπεράσματα της συνάντησης. Το αποτέλεσμα των αντιδράσεων Η αρμόδια Επιτροπή "Πολιτικές Ελευθερίες, Δικαιοσύνη και Εσωτερικές Υποθέσεις" (Commission LIBE) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ψήφισε ένα συμβιβαστικό κείμενο (21.10.2013) 7 που λάμβανε υπόψη αυτές τις ελλείψεις. Προτείνεται ένα νέο άρθρο αφιερωμένο στην αρχή του δικαιώματος της πρόσβασης στο διοικητικό έγγραφο. Μια άλλη διάταξη αναφέρεται στη διαχείριση των αρχείων που πραγματοποιείται από τις Υπηρεσίες των Αρχείων. Τους αναγνωρίζεται ως κύριο δικαίωμα και νομική υποχρέωση η συγκέντρωση, διατήρηση, τεκμηρίωση, αξιοποίηση και διάδοση των αρχείων προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος και ιδιαίτερα προς όφελος των δικαιωμάτων των φυσικών προσώπων (ατόμων) και για σκοπούς ιστορικούς, στατιστικούς και επιστημονικούς. Η θέση της Επιτροπής LIBE επισημαίνει ότι η νομοθεσία των κρατών μελών πρέπει να συμβιβάσει το δικαίωμα στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα με την αρχειακή νομοθεσία και το δικαίωμα πρόσβασης στα διοικητικά έγγραφα. Αυτός είναι ο βασικός κρίκος που έλειπε στην αρχική πρόταση κανονισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η Επιτροπή LIBE ενθαρρύνει επίσης τα κράτη μέλη να εναρμονίσουν το δίκαιο για την προστασία των δεδομένων με την αρχειακή νομοθεσία και το δικαίωμα της πρόσβασης στα διοικητικά έγγραφα. Αυτή η απαραίτητη σύνδεση μεταξύ των νομοθετικών κειμένων ήταν αυτή που λείπει στη διατύπωση του σχεδίου του Κανονισμού. Μένει να υιοθετηθούν όλα τα παραπάνω και στο τελικό κείμενο του Κανονισμού. 5 http://www.archivistes.org/la-petition-eudatap-a-reuni-51-085 6 https://www.change.org/p/citoyens-contre-le-projet-de-r%c3%a9glement-europ%c3%a9en-sur-les-donn%c3%a9es-personnelleseudatap 7 http://www.europaforum.public.lu/fr/actualites/2013/10/pe-libe-protection-donnees/index.html
12 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Συμπερασματικά: Θα πρέπει να αναζητηθεί μία λύση που θα εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ: 1. της ιδιωτικής ζωής, 2. του δικαιώματος στην έκφραση, 3. του δικαιώματος του αυτοπροσδιορισμού, 4. του δικαιώματος στην πρόσβαση αλλά και 5. της διατήρησης αξιόπιστων, αυθεντικών και ακέραιων πηγών για την ιστορία, και όχι μόνο, με ταυτόχρονη εξασφάλιση των δικαιωμάτων φυσικών και νομικών προσώπων. Όλα τα παραπάνω λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα προβλήματα των ηλεκτρονικών αρχείων αλλά και τη μεγάλη ευαισθησία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, τα οποία χρήζουν ειδικής προστασίας και εξειδικευμένου νομικού πλαισίου. Oλα όμως θα πρέπει να συντείνουν στο να είναι προσβάσιμη η κληρονομιά των χωρών της Ευρώπης με σεβασμό στις δημοκρατικές αρχές. Κλείνοντας, θα ήθελα να μεταφέρω μια επισήμανση του προέδρου της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα του Βελγίου, Willem Debeuckelaere, ο οποίος σε παρέμβασή του στο 1 ο Διεθνές Συνέδριο Αρχείων (στο πλαίσιο του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων, Βρυξέλλες 23-24 Νοεμβρίου 2013) προειδοποίησε ότι ο νέος Κανονισμός που βρίσκεται προ των πυλών «περιέχει ένα τρομερό τέρας» για τους αρχειονόμους, έναν εφιάλτη: το δικαίωμα στη λήθη. Οι αρχειονόμοι είναι αυτοί πρέπει να προσπαθήσουν ώστε να υπάρξει η εξαίρεση στο «τέρας».
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 13 Protection des données à caractère personnel et "droit à la mémoire": continuons le combat! Jean-Philippe Legois Evidemment, un grand merci pour cette invitation et un grand regret de ne pouvoir être parmi vous! En France, l'association des archivistes renouvelle ses instances tous les 3 ans. L'équipe en place depuis mars 2013 a voulu placer son mandat dans la logique et la nécessité de "marcher sur deux jambes" (de manière équilibrée et harmonieuse) entre action et réflexion. Reprenant la première phrase du "Contrat social" de Jean-Jacques Rousseau, nous aimons dire que "L' [être humain] est né libre et, partout, il est dans [le FAIRE]". Or, c'est en mars 2013, lors de notre premier "Forum des archivistes" que nous avons lancé la pétition citoyenne, européenne et internationale contre le projet de règlement européen sur les données à caractère personnel #EUdataP (51.085 signataires à la date de sa clôture provisoire, le 20 novembre 2013): ce "baptême du feu" aurait nous faire tomber dans l'"activisme". Là aussi, nous avons essayé de mener de front action et réflexion. C'est ce que je vais essayer de vous (dé)montrer et c'est pourquoi nous sommes déterminés à continuer/reprendre le combat avec vous et tous les citoyens et pays de bonne volonté. Afin de mieux comprendre la dynamique cette première mobilisation citoyenne (et professionnelle), d'en tirer le bilan pour mieux tracer de nouvelles perspectives, revenons sur quelques ingrédients de ce cocktail réussi. Mais, avant tout, rappels rapide du contenu problématique du projet de règlement européen d'alors: pour éviter que de grands opérateurs privés du web (Google, Facebook etc.) puissent conserver et utiliser des données personnelles, la Commission européenne et le Parlement européen voulaient obliger tous les organismes publics et privés à détruire ou à anonymiser ces données (informatiques ou papier) une fois que le traitement pour lequel elles auront été collectées sera achevé, ou passé un court délai. La commission veut ainsi assurer aux Européens un "droit à l'oubli" qui garantirait le respect de leur vie privée. tout en étant contre la réutilisation des informations personnelles à l'insu des citoyens et à des fins commerciales, nous avons avancé l'idée que la destruction systématique de ces données ou leur anonymisation (pour éviter des dérives) revient à "jeter le bébé avec l'eau du bain" et à nier l'apport des professionnels de l'information que sont les archivistes, les services d'archives assurant une conservation sécurisée de notre patrimoine et l'accès à celui-ci dans des conditions respectueuses des libertés individuelles. face à ce risque d'amnésie collective, nous avons revendiqué, dans une dynamique citoyenne, un "droit à la mémoire" qui puisse s'articuler avec la protection des données à caractère personnel.
14 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Cette formulation, au fil des mois de mobilisation, a d'ailleurs été préférée au "droit à l'oubli", pouvant être compris comme l'absolution des apprentis dictateurs, fraudeurs, tortionnaires,... Avec des associations comme "La Quadrature du Net", nous nous retrouvons sur les enjeux de l' "éducation au numérique" de chaque citoyen. Les ingrédients d'une mobilisation réussie: un exemple de mobilisation et une mobilisation exemplaire! Il serait trop long de détailler tout le déroulement de cette campagne, lancée lors de notre dernière Assemblée générale du 21 mars 2013, et d'en reconstituer tous les ressorts, mais nous pouvons retenir quelques éléments de bilan collectif: une expertise partagée: dès le 14 décembre 2012, le SIAF (Service interministériel des Archives de France, autorité de tutelle pour le monde des archives dépendant du ministère de la Culture et de la Communication) avait alerté le Conseil supérieur des Archives (instance consultative) du danger, mais était astreint à un "devoir de réserve" (la position du gouvernement français n'étant ni encore définie, encore moins exprimée); c'est à partir d'un premier travail d'analyse de collègues de l'aaf, en lien avec le SIAF, que le Conseil d'administration a pu débattre (15 février 2013) et s'exprimer (communiqué du 27 février). une pétition citoyenne: "archivistes, mais pas que..." (citoyens également), il était important que notre campagne de mobilisation de l'opinion se place sur un plan citoyen pouvant inclure non seulement les généalogistes, non seulement les chercheurs et les enseignants, mais aussi tout citoyen, y compris un-e archiviste (au-delà de toutes les logiques, bien réelles, de commande politique ou managériale, de hiérarchie-s, de contrôle et/ou de devoir de réserve). un appui massif des généalogistes: sans la FFG (Fédération française de généalogie), Geneanet et la Revue française de généalogie, en France, jamais la pétition n'aurait dépassé les 36.000 signataires en seulement 11 jours. des visuels frappants: les affiches, conçues par la coopérative amie Limonade and Co, ont marqué les esprits, y compris ceux des journalistes. Les versions en langues étrangères ont aussi contribué à un premier écho international. un collectif de mobilisation: plus ou moins structuré, à la fréquence et à la forme de contact irrégulières, ce collectif a permis de réunir les différents partenaires français, notamment pour rédiger la tribune collective publiée par un site d'information [Rue89] le 29 mai; si des journaux [Le Parisien, La Croix] se font l'écho de notre campagne en avril, aucun quotidien n'avait accepté notre tribune. un caillou dans la chaussure: un micro-collectif de professionnels de l'information (surtout bibliothécaires, SavoirsCom1) a cru bon d'alimenter de fausses querelles plutôt que de combattre ensemble de vrais dangers informationnels et citoyens; cela a été, pour l'aaf, l'occasion d'affiner nos argumentaires face à une presse parfois peu rigoureuse; le soutien de l'iabd (Interassociation Archives Bibliothèques Documentation) s'est manifesté dans la participation d'une rencontre avec la CNIL (Commission nationale de l'informatique et des libertés), le 16 avril. un Conseil d'administration solide: face à cet épisode qui a déstabilisé certaines autres associations professionnelles, le CA de l'aaf a été réactif et surmobilisé; une cellule dédiée à la communication (y compris électronique) a été montée et des "points d'actualité" ont été régulièrement réalisés (8 au total).
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 15 une répartition (non-formalisée) des rôles de l'aaf et du SIAF: lors du Conseil supérieur des Archives du 23 avril, le SIAF a annoncé qu'une position du gouvernement avait été adoptée le 12 avril... Sans pouvoir la rendre publique; sous couvert de "transparence" matinée de "protection du processus décisionnel" du Conseil de l'union européenne, le Secrétariat général de ce Conseil a d'ailleurs refusé, par écrit, cet été, de nous communiquer les éléments du débat du Conseil, notamment les détails de cette fameuse "position française"; l'aaf a continué, malgré cela, son travail de mobilisation citoyenne, le SIAF (en mobilisant aussi les Archivistes nationaux européens, via EBNA), le ministère et le SGAE (Secrétariat aux affaires européennes) suivant de manière plus active le travail des eurodéputés et le trilogue (avec le Conseil et la Commission européenne). la mobilisation de plus en plus collective des chercheurs et des enseignants: partie avec l'appui d'enseignants-chercheurs comme Denis Peschanski, Michel Pigenet ou Jean- Claude Lescure, la campagne a pu compter sur le soutien de "Liberté pour l histoire", puis de l'association des historiens contemporanéistes de l enseignement supérieur et de la recherche et, enfin, de l'association des professeurs d'histoire-géographie. une médiatisation croissante avec les affaires Snowden, NSA et PRISM: au-delà de l'article du Monde du 3 octobre et de l'émission d'europe 1 "Des clics et des claques" en juin, à la rentrée, la radio et la télé se sont intéressées au point de vue des archivistes, le 5 novembre, sur "Le Mouv " et, surtout, le 25 octobre, sur France 2 dans l'émission «Ce soir (ou jamais)!». savoir terminer (provisoirement) une mobilisation: les 24 et 25 octobre 2013, le Conseil européen ayant décidé de repousser l adoption du projet de règlement européen... finalement à 2015, l'aaf a clos la pétition, remettant la liste des pétitionnaires à Bruxelles, mais aussi à Matignon, après avoir fait un dernier point devant le Conseil supérieur des Archives du 5 décembre. la dimension européenne et internationale: lors de sa réunion du 24 avril 2013, à Amsterdam, le comité directeur de la section des associations professionnelles du Conseil international des archives (ICA-SPA) a appelé à signer la pétition au-delà même du continent européen; dès le tout début du mois d'avril, plusieurs associations d'archivistes en Europe ont réagi, soutenu, relayé... A commencer par l'association des archivistes grecs, que je salue ici à nouveau; le 13 juin, un article dans l'international Herald Tribune se fait l'écho de cette dimension internationale... En dehors de la France et de la Belgique, plusieurs pays ont réussi à réunir plusieurs centaines de signatures; la Grèce peut s'enorgueillir de faire partie de cette petite dizaine de pays... Les 23-24 novembre, la Conférence annuelle du Conseil international des Archives a salué la mobilisation. Quelques leçons tirées collectivement A partir de ce cocktail réussi, pour le cas de la France, nous avons, lors de notre Assemblée générale 2014, tiré quelques leçons générales: un engagement professionnel et citoyen: les archivistes sont encore trop perçus comme des professionnels discrets, "restant sur leur réserve"; sans parler ni à tort, ni à travers, nous avons montré collectivement que nous avions une parole professionnelle et citoyenne qui portait au-delà de notre "communauté". une autonomie indispensable: face aux hésitations et/ou lenteurs gouvernementales, l'action des associations professionnelles, y compris sur le plan international, a été décisif.
16 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ un "lobby des archivistes"? De la campagne d'opinion à une véritable pression professionnelle et citoyenne: si l'action du SIAF et des autres Archives nationales des pays de l'union européenne (EBNA) est allée plus loin que celle de nos associations (le SIAF allant même jusqu'à mener un travail sur les amendements), celles-ci ont mené avec leurs partenaires une indispensable campagne d'opinion et une pression citoyenne et professionnelle, mais sans pouvoir encore se donner les moyens et l'objectif de mener un véritable travail de groupe de pression transparent, citoyen et relevant toujours de l'intérêt général (contrairement à la vision marchande classique même des "géants de l'internet" (cf. Le Monde, 6 juin 2013). Quelques perspectives... communes? Après le report de l adoption du projet de règlement européen à 2015 ("au plus tard") et la clôture (provisoire) de notre pétition, le Parlement européen a voté, juste avant son renouvellement, un projet de règlement sur la protection (et la conservation) des données à caractère personnel le 12 mars dernier. Malgré des avancées non-négligeables, les dispositions prévues par ce texte sont insuffisantes pour permettre aux citoyens d accéder facilement aux informations les concernant et de préserver la mémoire de notre société. C'est pourquoi plusieurs associations de différents pays ont interpellé les partis politiques présentant des listes aux élections européennes du 25 mai dernier sur cet enjeu important : l'articulation entre la protection des données personnelles et la question des archives. En France, nous continuons à militer pour un lien permanent entre archives et citoyenneté et pour, dans un environnement numérique, l'harmonisation des lois "informatique et libertés", "accès aux documents administratifs" et du code du patrimoine (dont le "livre Archives"). La mise en place d'une nouvelle Commission européenne, après les élections de mai, va remettre l'ouvrage du règlement européen sur le métier du "trilogue". A nous toutes et tous, ici et ailleurs, en Grèce, en France, en Europe et au-delà, de nous (re)mobiliser!
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 17 (περίληψη στην ελληνική, απόδοση Ν. Μπαμίδης) Προστασία προσωπικών δεδομένων και «δικαίωμα στη μνήμη»: ας συνεχίσουμε τον αγώνα! Η Εταιρεία Γάλλων αρχειονόμων εκλέγει το Διοικητικό της Συμβούλιο κάθε τρία χρόνια. Το Συμβούλιο που εκλέχτηκε το Μάρτιο του 2013, σκόπευε να χαρακτηρίζεται η θητεία του από μια αρμονική ισορροπία ανάμεσα στη σκέψη και την πράξη. Ήδη όμως από τον πρώτο μήνα της θητείας του, αναγκάστηκε να προχωρήσει σε «ακτιβισμό», ξεκινώντας την εκστρατεία συλλογής υπογραφών κατά του σχεδίου κανονισμού του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, η οποία κατάφερε να συγκεντρώσει 51.085 υπογραφές μέχρι το προσωρινό κλείσιμο των καταλόγων το Νοέμβριο του 2013. Κι εδώ προσπαθήσαμε να διαχειριστούμε παράλληλα λόγο και πράξη αυτό θα προσπαθήσω να σας εκθέσω, καθώς και το γιατί είμαστε αποφασισμένοι να συνεχίσουμε τον αγώνα μαζί με σας και με όσους πολίτες και χώρες συμφωνούν μαζί μας. Οι συνθήκες που προκάλεσαν αυτή την κινητοποίηση και η προβληματική που καθόρισε τις αντιδράσεις μας ήταν: Το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Κοινοβούλιο, προκειμένου να εγγυηθούν την προστασία της ιδιωτικής ζωής των Ευρωπαίων πολιτών από τους μεγάλους ιδιωτικούς διαχειριστές του Διαδικτύου (Google, Facebook κ.λπ.), θέλησαν να υποχρεώσουν όλους του ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς να καταστρέφουν ή να ανωνυμοποιούν τα προσωπικά δεδομένα μετά την λήξη του αρχικού σκοπού συγκέντρωσης και επεξεργασίας τους. Αν και είμαστε εναντίον της περεταίρω χρήσης προσωπικών πληροφοριών εν αγνοία των πολιτών και για ε- μπορικούς σκοπούς, θεωρούμε ότι η συστηματική καταστροφή αυτών των δεδομένων ουσιαστικά σημαίνει άρνηση της συνδρομής των επαγγελματιών της πληροφορίας, δηλαδή των αρχειονόμων, αφού οι αρχειακές υπηρεσίες είναι εκείνες που εγγυώνται την ασφαλή διατήρηση της κληρονομιάς μας και την πρόσβαση σ αυτήν κάτω από συνθήκες που σέβονται τις ατομικές ελευθερίες. Απέναντι σ αυτόν τον κίνδυνο μαζικής αμνησίας, διεκδικήσαμε, με την υποστήριξη των πολιτών, ένα «δικαίωμα στη μνήμη» που μπορεί να συνδυαστεί με την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Στην εξέλιξη της κινητοποίησης, αυτή η διατύπωση προτιμήθηκε από το «δικαίωμα στη λήθη», που μπορούσε να εννοηθεί ως αμνήστευση δικτατόρων, απατεώνων, βασανιστών Κάνοντας έναν συνοπτικό απολογισμό, βλέπουμε ότι κύρια στοιχεία της κινητοποίησης συνιστούσαν: η συνεργασία ειδικών η συμμετοχή πολιτών (όχι μόνον αρχειονόμων, ερευνητών και εκπαιδευτικών) η μαζική στήριξη των γενεαλόγων το εντυπωσιακό διαφημιστικό υλικό η στήριξη της κινητοποίησης από συνεργατικά σχήματα η μη αναμενόμενη αντίδραση μικρού συλλόγου επαγγελματιών της πληροφορίας (κυρίως βιβλιοθηκονόμων) ένα στέρεο διοικητικό συμβούλιο η επιτυχημένη κατανομή ρόλων της Εταιρείας και της Διυπουργικής Υπηρεσίας των Αρχείων της Γαλλίας μια κινητοποίηση όλο και πιο μαζική των ερευνητών και των εκπαιδευτικών η αυξανόμενη κάλυψη από τα ΜΜΕ μαζί με τις υποθέσεις Snowden και NSA-PRISM η συνετή (προσωρινή) λήξη της κινητοποίησης με τη μετάθεση της απόφασης του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για το 2015 η ευρωπαϊκή και διεθνής διάσταση της κινητοποίησης. Απαραίτητα συστατικά για μια επιτυχημένη συνταγή, σύμφωνα με τις γενικές διαπιστώσεις που διατυπώθηκαν στη Γενική μας Συνέλευση του 2014, είναι τα ακόλουθα : Δέσμευση επαγγελματική και κοινωνική: οι αρχειονόμοι αντιμετωπίζονται ακόμη ως διακριτικοί επαγγελματίες, αλλά αποδείξαμε συλλογικά ότι διαθέτουμε έναν επαγγελματικό και κοινωνικό λόγο, πέρα από τη δική μας κοινότητα Απαραίτητη αυτονομία: απέναντι στους δισταγμούς και τις κυβερνητικές καθυστερήσεις, η δράση των επαγγελματικών ενώσεων ήταν αποφασιστική, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Ένα lobby των αρχειονόμων; Από το δημοψήφισμα σε μια πραγματική πίεση επαγγελματική και κοινωνική: αν και η δραστηριοποίηση της SIAF και των άλλων κρατικών Αρχείων της ΕΕ (EBNA) πήγε πέρα από εκείνη των επαγγελματικών ενώσεων, με το απαραίτητο δημοψήφισμα και τη συνδρομή των επαγγελματιών και της κοινωνίας, δεν έφτασε ακόμη στο σημείο να δημιουργήσει μια ομάδα πίεσης με βάση τη διαφάνεια, τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και το κοινό συμφέρον (αντίθετα με την κλασική εμπορική οπτική ακόμη και των «γιγάντων του Διαδικτύου»). Μετά τη μετάθεση της υιοθέτησης της Οδηγίας για το 2015, το Ευρωκοινοβούλιο ψήφισε ένα σχέδιο κανονισμού για την προστασία (και διατήρηση) των προσωπικών δεδομένων τον περασμένο Μάρτιο. Παρά τις αξιοσημείωτες βελτιώσεις, οι διατάξεις και αυτού του κειμένου είναι ανεπαρκείς όσον αφορά την εύκολη πρόσβαση των πολιτών σε πληροφορίες που τους αφορούν και τη διατήρηση της μνήμης της κοινωνίας μας. Γι αυτούς τους λόγους, πολλές αρχειακές εταιρείες σε διάφορες χώρες έχουν ενημερώσει τα κόμματα που θέτουν υποψηφιότητα στο Ευρωκοινοβούλιο γι αυτό το σημαντικό διακύβευμα: τη σχέση ανάμεσα στην προστασία των προσωπικών δεδομένων και στα αρχεία. Στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή με τη νέα της σύνθεση μετά τις εκλογές του Μαΐου, θα ξανατεθεί το ζήτημα του ευρωπαϊκού κανονισμού για το θέμα. Στο χέρι μας είναι, στην Ελλάδα, στη Γαλλία, στην Ευρώπη κι ακόμη παραπέρα, να (ξανα)κινητοποιθούμε!
18 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Δικαίωμα στην ιστορία Έφη Αβδελά Η ετοιμότητα της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας να οργανώσει μια εκδήλωση σαν τη σημερινή αποτελεί μια επιπλέον ένδειξη της προσοχής με την οποία παρακολουθεί εδώ και πολλά χρόνια όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με τη διαχείριση των δημόσιων αρχείων και τη σχέση τους με προσωπικά δεδομένα. Η σημερινή συνάντηση αφορά ένα ζήτημα που συζητιέται ευρύτατα διεθνώς εδώ και κάποια χρόνια: την αναθεώρηση των ευρωπαϊκών κανόνων για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και τη συνάφειά τους με αντίστοιχες ρυθμίσεις που ισχύουν σε άλλες χώρες και ιδίως στις ΗΠΑ. Όπως είναι γνωστό, ήδη από τις αρχές του 2012, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προτείνει προσχέδια για έναν γενικό κανονισμό και μια οδηγία για το θέμα αυτό. Ανάμεσα σε άλλα, στις ρυθμίσεις προβλέπεται αφενός το δικαίωμα στη λήθη και αφετέρου η ανωνυμοποίηση των δεδομένων που κατευθύνονται στην έρευνα. Η Εταιρεία Γάλλων Αρχειονόμων έκανε μια έντονη και ευφάνταστη καμπάνια ενάντια στην ο- δηγία, η οποία πέτυχε να συγκεντρώσει 50.000 υπογραφές και να επιβάλει την αναβολή της απόφασης για το 2015 8. Ο τίτλος που έθεσαν στη σημερινή συζήτηση οι συνάδελφοι της Αρχειακής Εταιρείας είναι «Δικαίωμα στη λήθη VS Δικαίωμα στη μνήμη». Μοιράζομαι τις ανησυχίες τους και συντάσσομαι με τις θέσεις τους. Πιστεύω επίσης ότι τα δύο σκέλη του τίτλου, μολονότι παρουσιάζονται με νομικούς όρους, είναι και τα δύο, αν και με διαφορετικό τρόπο, πολιτικά ζητήματα. Ωστόσο θα υποστηρίξω ότι δεν είναι αντίθετα και ότι η αντιπαράθεσή τους δημιουργεί συγχύσεις. Η πρώτη προφανής διαφορά ανάμεσα στο «δικαίωμα στη λήθη» και στο «δικαίωμα στη μνήμη» είναι ότι το πρώτο είναι νοητό μόνο ατομικά, ενώ το δεύτερο μόνο συλλογικά. Με δυο λόγια, το «δικαίωμα στη λήθη» είναι να μπορεί κάποιος να ζητήσει να διαγραφεί το όνομά του από τα μητρώα αρχείων κάθε είδους, ψηφιοποιημένα ή μη, ενεργά ή όχι. Η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, για παράδειγμα, που αφορά τις διαδικτυακές αναρτήσεις, αναγνωρίζει το δικαίωμα να ζητά κανείς από τις μηχανές αναζήτησης του διαδικτύου να διαγράφονται οι σύνδεσμοι που εμφανίζουν το όνομά του, όταν παραπέμπουν σε παρωχημένες ή εσφαλμένες πληροφορίες που του προκαλούν βλάβη. Σύμφωνα με την απόφαση, οι ίδιοι οι «ελεγκτές δεδομένων», όπως αποκαλούνται, θα κρίνουν αν μία αίτηση θα γίνεται δεκτή ή όχι και σε κάθε περίπτωση τα επίμαχα δεδομένα δεν θα σβήνονται αυτά τα ίδια, αλλά μόνο η εμφάνισή τους σε συνδυασμό με το όνομα του αιτούντος στις μηχανές αναζήτησης 9. Η 1 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Πρόταση: Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών (γενικός κανονισμός για την προστασία δεδομένων) Βρυξέλλες, 25.1.2012. Για την καμπάνια της ΕΓΑ βλ. την ιστοσελίδα της Ελληνικής Αρχειακής Εταιρείας, www.eae.org.gr. 9 Βλ. Court of Justice of the European Union, Press release no 70/14, Luxembourg, 13 May 2014, Judgment in Case C-131/12, Google Spain SL, Google Inc. v Agencia Española de Protección de Datos, Mario Costeja González, www.curia.europa.eu (21.8.2014). Για την απόφαση: Απόφαση του Δικαστηρίου (τμήμα μείζονος συνθέσεως), της 13ης Μαΐου 2014, «Δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα - Προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων αυτών - Οδηγία 95/46/ΕΚ - Άρθρα 2, 4, 12 και 14 - Καθ ύλην και εδαφικό πεδίο εφαρμογής - Μηχανές αναζήτησης στο διαδίκτυο - Επεξεργασία δεδομένων που περιλαμβάνονται σε ιστοτόπους - Αναζήτηση, ευρετηρίαση και αποθήκευση των δεδομένων αυτών - Ευθύνη του φορέα εκμετάλλευσης μηχανής αναζήτησης - Εγκατάσταση επί του εδάφους κράτους μέλους - Περιεχόμενο των υποχρεώσεων του εν λόγω φορέα εκμετάλλευσης και των δικαιωμάτων του υποκειμένου των δεδομένων - Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης - Άρθρα 7 και 8», στην υπόθεση C-131/12, με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής απόφασης δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Audiencia Nacional (Ισπανία) με απόφαση της 27ης
ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ VS ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΛΗΘΗ 19 διαδικασία γίνεται σε ατομική βάση και προϋποθέτει ατομική αίτηση. Δεν θα σταθώ εδώ στα πολλαπλά προβλήματα που ανέκυψαν ήδη από την απόφαση αυτή και τα οποία οδήγησαν σε παλινωδίες ως προς τη διαγραφή και την επαναφόρτιση αναφορών στην Google. Έχουν συζητηθεί διά μακρών στα διεθνή ηλεκτρονικά μέσα. Να κρατήσουμε μόνο ότι το «δικαίωμα στη λήθη» δεν μπορεί παρά να αναφέρεται σε άτομο με ονοματεπώνυμο, που το διεκδικεί. Για να προλάβει τα προβλήματα, νομικά, διαχειριστικά και τεχνικά, που προκύπτουν από την εξ ορισμού ατομική διάσταση του «δικαιώματος στη λήθη», η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνέταξε ήδη από πέρσι σχέδιο κανονισμού και οδηγίας για την προστασία προσωπικών δεδομένων αυτά τα σχέδια κατάφερε να αποτρέψει η καμπάνια της Εταιρεία Γάλλων Αρχειονόμων να υιοθετηθούν και να αναβληθεί η συζήτησή τους για το 2015. Στα κείμενα αυτά προβλέπεται ότι, μετά την πάροδο εύλογου χρονικού διαστήματος, κάθε προσωπικό στοιχείο που έχει κατατεθεί σε ένα αρχείο -ηλεκτρονικό ή όχι, δημόσιο ή ιδιωτικό- οφείλει να γίνεται ανώνυμο (να «ανωνυμοποιείται», κατά τη σχετική έκφραση). Το ατομικό «δικαίωμα στη λήθη» γίνεται έτσι προληπτικός συλλογικός καταναγκασμός στον αρχειακό θάνατο. Όσοι από μας δουλεύουμε με αρχεία, ιστορικά ιδίως, γνωρίζουμε καλά ότι αυτό είναι όχι μόνο ανασταλτικό για την έρευνα, αλλά επίσης τεχνικά αδύνατο και ουσιαστικά ανεφάρμοστο χωρίς ανεπανόρθωτες καταστροφές για τα αρχεία και για τις έρευνές μας. Οι ισχύουσες διατάξεις που απαιτούν από τους ερευνητές να δεσμεύονται να διατηρήσουν την ανωνυμία των προσώπων των οποίων τα προσωπικά δεδομένα τους είναι απαραίτητα για την έρευνά τους, είναι παραπάνω από επαρκείς και δεν γνωρίζω περίπτωση που να έχει φανεί κάτι αντίθετο. Τα «ανώνυμα» αρχεία δεν είναι επαρκή για κάθε είδους έρευνα. Η εμμονή σε αυτά δηλώνει εξαιρετικά περιορισμένη αντίληψη για τις σύγχρονες μεθόδους και δυνατότητες επεξεργασίας αρχειακών δεδομένων. Ως ιστορικοί, μας είναι συχνά απαραίτητο να διασταυρώνουμε με βάση συγκεκριμένα ονόματα πηγές από διαφορετικά αρχειακά σύνολα ώστε να συγκροτήσουμε την καταγραμμένη διαδρομή των ατόμων που μας ενδιαφέρουν. Δική μας υποχρέωση είναι να μην δημοσιοποιήσουμε τα ονόματα αυτά. Όμως, είναι προφανές ότι το μέτρο για τις ρυθμίσεις που προτείνονται δεν είναι τα κρατικά ή ιδιωτικά αρχεία, με την κλασική έννοια του όρου, αλλά το Διαδίκτυο. Το Διαδίκτυο συνιστά ένα εντελώς νέου τύπου αρχείο, που ξεχωρίζει επειδή είναι άμεσα προσβάσιμο και επειδή είναι πολύ δύσκολο να διαγραφούν τα στοιχεία του. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η σύγχρονη επέκταση του Διαδικτύου είναι τέτοια ώστε, χάρη στο συνδυασμό των ψηφιοποιημένων καταγραφών και των ηλεκτρονικών ευρετηριάσεων, δεν είναι ανάγκη ούτε να είναι κανείς διάσημος ούτε να έχει υιοθετήσει την σύγχρονη νεανική πρακτική να αναρτά δεδομένα για τον εαυτό του, για να «υπάρξει» στον κυβερνοχώρο και να «ξεπηδήσει» σε κάποια από τις δημοφιλείς μηχανές αναζήτησης. Όπως ανέδειξε και η εμβληματική υπόθεση Snowden, είμαστε όλοι και όλες φακελωμένοι και προσεγγίσιμοι στο διαδικτυακό ηλεκτρονικό σύμπαν. Η δημοσιογράφος της Guardian, Jemima Kiss, διατύπωσε με ενάργεια την κατάσταση: «Είναι εκπληκτικό πόσο μακριά μας έφερε η τεχνολογία ώστε η ίδια μας η αναπαράσταση στον κόσμο να είναι ήδη τόσο πέρα από τον έλεγχό μας» 10. Κοντολογίς, στο Διαδίκτυο δεν μπορεί κανείς να γλυτώσει από το παρελθόν του. Υπάρχει μάλιστα σήμερα και επάγγελμα για τη διαχείριση της ηλεκτρονικής ατομικής αναπαράστασης του εαυτού, οι λεγόμενοι «διαδικτυακοί Φεβρουαρίου 2012, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 9 Μαρτίου 2012, στο πλαίσιο της δίκης Google Spain SL, Google Inc. κατά Agencia Española de Protección de Datos (AEPD), Mario Costeja González. http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf;jsessionid=9ea7d2dc30d622a463e3f3044df0a9c1daa3dd7ae2e5.e34kaxilc3qmb40rch0 SaxuOaxj0?text=&docid=152065&pageIndex=0&doclang=el&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=279952 (21.8.2014). 10 Jemima Kiss, What the Google ruling tells us about our digital delusion, The Guardian, 13.5.2014, http://www.theguardian.com/commentisfree/2014/may/13/google-ruling-digital-online-identity (21.8.2014).
20 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ διαχειριστές της φήμης». Το περίφημο «δικαστήριο της φήμης», σε σχέση με το οποίο το άτομο διαμόρφωνε την κοινωνική του θέση και την αυτοεικόνα του στις παραδοσιακές κοινωνίες, και το οποίο μας έχουν αναλύσει οι ανθρωπολόγοι, έχει αποκτήσει σήμερα αστρικές διαστάσεις. Μάλιστα η αξία μας, σε όλα τα επίπεδα, μετράται σήμερα περισσότερο με το πόσοι είναι όσοι μας γνωρίζουν, παρά με το ποιοι είμαστε και τι έχουμε κάνει. Γίνεται επομένως φανερό ότι, στην προσπάθειά της να προστατεύσει προληπτικά τους ευρωπαίους πολίτες από τους κινδύνους που έχει αναδείξει κυρίως το Διαδίκτυο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιλέγει να καταργήσει εντελώς κάθε ονομαστικό αρχείο. Όπως αναφέρει προσφυώς το κείμενο το οποίο οι Γάλλοι αρχειονόμοι μας καλούν να συνυπογράψουμε: «Τελειώσατε τις σπουδές σας; Το σχολείο ή το πανεπιστήμιο θα καταστρέψει το φάκελό σας. Αγοράσατε ένα ακίνητο; Το υποθηκοφυλακείο θα διαγράψει τα ίχνη της περιουσίας σας. Δεν είστε πια μισθωτός μιας επιχείρησης; Αυτή θα καταργήσει τις πληροφορίες που σας αφορούν. Στο εξής θα πρέπει μόνοι μας να φροντίζουμε να διατηρούμε τα στοιχεία μας, χωρίς να υπολογίζουμε στις δημόσιες υπηρεσίες ή στους εργοδότες μας!» 11. Αν λοιπόν μπορεί κανείς να κατανοήσει την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου που επιτρέπει σε ένα άτομο να «αποκαταστήσει» τα διαδικτυακά ίχνη της «ιστορίας» του, διαγράφοντας τις παραπομπές σε αυτά από τις μηχανές αναζήτησης αλλά όχι τα ίδια τα ίχνη, είναι αδύνατο να μην δει στις σχεδιαζόμενες ρυθμίσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καταπάτηση πολλαπλών δικαιωμάτων: στην πληροφόρηση, στην ιστορική έρευνα, στην υποχρέωση του κράτους να προσφέρει υπηρεσίες στους πολίτες κ.λπ. κ.λπ. Οι προτάσεις αυτές δεν πρέπει να περάσουν και χρειάζεται να αγωνιστούμε γι αυτό. Ωστόσο, αυτό για το οποίο καλούμαστε να αγωνιστούμε δεν είναι το «δικαίωμα στη μνήμη». Όχι μόνο η διατύπωση αυτή δεν είναι το αντίθετο του «δικαιώματος στη λήθη», αλλά έχει μακρά ιστορία που δεν είναι καθόλου ουδέτερη. Κύριο στοιχείο της, είναι κατεξοχήν συλλογική, αφορά δηλαδή ομάδες ανθρώπων που στο όνομα κοινής ταυτότητας διεκδικούν για το παρελθόν τους μερίδιο στη συλλογική μνήμη. Ως έκφραση, το «δικαίωμα στη μνήμη» αναδύθηκε από τη δεκαετία του 90 και συνδέεται με πολλαπλούς παράγοντες: την αμφισβήτηση και τις ρωγμές στα μεγάλα εθνικά και ιστορικά αφηγήματα την κρίση της παραδοσιακής πολιτικής και την ανάδυση της πολιτικής των ταυτοτήτων τις τεράστιες και όλο και επιταχυνόμενες παγκόσμιες και παγκοσμιοποιημένες αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της ζωής των ανθρώπων την εξάπλωση της πληροφόρησης και τον πολλαπλασιασμό των παραγωγών ιστορίας στο δημόσιο πεδίο, για να αναφέρω τα σημαντικότερα. Στο «δικαίωμα στη μνήμη» οφείλονται και οι λεγόμενοι «μνημονικοί νόμοι», οι νομοθετικές δηλαδή ρυθμίσεις σε διάφορες χώρες που επιβάλλουν μία εκδοχή της ιστορίας ως εκείνη που η αμφισβήτησή της εγείρει ποινικές κυρώσεις. Η Γαλλία έχει την πρωτοκαθεδρία στη σχετική δραστηριότητα: εκτός από τον νόμο που ποινικοποιεί την άρνηση του Ολοκαυτώματος, έχει νόμο που αναγνωρίζει την καταστροφικό χαρακτήρα που είχε η ανακάλυψη της Αμερικής για τους ντόπιους πληθυσμούς, αλλά και άλλον για τη θετική επίδραση της γαλλικής α- ποικιοκρατίας (αυτός δεν διατηρήθηκε για πολύ), καθώς και νόμο που αναγνωρίζει τη γενοκτονία των Αρμενίων. Άπειρες φορές επίσης έχουν κριθεί τις τελευταίες δεκαετίες στα γαλλικά δικαστήρια ιστορικά ζητήματα, κυρίως ως προς την ευθύνη Γάλλων συνεργατών των Ναζί για την εξόντωση Γάλλων πολιτών. Στα δικά μας, ζήσαμε και προ καιρού, αλλά ξανά φέτος το φθινόπωρο, τις ατέρμονες και ανεκδιήγητες αντεγκλήσεις για το τι να περιλαμβάνει και τι όχι το αντιρατσιστικό νομοσχέδιο. 11 Βλ. το κείμενο: https://www.change.org/p/citoyens-contre-le-projet-de-r%c3%a9glement-europ%c3%a9en-sur-les-donn%c3%a9espersonnelles-eudatap (21.8.2014).