ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ Σωρανού του Εφεσίου 2, 115 27 Αθήνα, www.epipsi.gr ΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Οι νέες θεραπευτικές, γενετικές και ψυχοπαθολογικές προσεγγίσεις για τη σχιζοφρένεια καθώς και κρίσιµα στοιχεία για τη στάση της ελληνικής κοινής γνώµης απέναντι στην ασθένεια παρουσιάστηκαν από ειδικούς επιστήµονες σε επιστηµονική εκδήλωση µε θέµα «Σχιζοφρένεια: σύγχρονες απόψεις, διαχρονικές προκλήσεις» που διοργάνωσε το Ερευνητικό Πανεπιστηµιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής, το Σάββατο, 18 Μαρτίου στην Αίγλη Ζαππείου. Ένα από τα πιο κρίσιµα συµπεράσµατα της εκδήλωσης ήταν ότι πρέπει να µάθει κάθε πολίτης και κάθε οικογένεια ότι οι άνθρωποι µε σχιζοφρένεια οι οποίοι ακολουθούν φαρµακευτική και θεραπευτική αγωγή δεν εµφανίζουν βίαιη συµπεριφορά σε µεγαλύτερα ποσοστά απ όσο ο γενικός πληθυσµός. Ένας άνθρωπος µε σχιζοφρένεια έχει ελάχιστες πιθανότητες να είναι βίαιος και ένας βίαιος άνθρωπος έχει ελάχιστες πιθανότητες να πάσχει από σχιζοφρένεια. Στην εκδήλωση συντονιστής ήταν ο Οµότιµος Καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστηµίου Αθηνών και Αναπληρωτής ιευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστηµιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), κ. Ανδρέας Ραµπαβίλας, και οµιλητές ο Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστηµίου Αθηνών στο Αιγινήτειο Νοσοκοµείο, κ. Γιώργος Παπαδηµητρίου, ο Επίκουρος Καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστηµίου Αθηνών στο Αιγινήτειο Νοσοκοµείο, κ. Νίκος Στεφανής, ο ιευθυντής του Τµήµατος Ψυχιατρικής του Γενικού Νοσοκοµείου του Trafford, στο Manchester της Μεγάλης Βρετανίας, Dr. Jonathan Hellewell, και η Επίκουρη Καθηγήτρια Ψυχιατρικής και Επιστηµονική Συνεργάτις του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ., κ. Μαρίνα Οικονόµου. Οι οµιλητές ανέλυσαν τις τρεις κύριες αλληλοσυµπληρούµενες προσεγγίσεις της σχιζοφρένειας: 1
1. ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Είναι ξεκάθαρο πλέον ότι τα γονίδια και το περιβάλλον διαδραµατίζουν πολύ µεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη και την εκδήλωση των σχιζοφρενικών διαταραχών. Μάλιστα, αυτή η συµβολή του γενετικού-κληρονοµικού παράγοντα υπολογίζεται στο 80, όπως ανέφερε ο κ. Νίκος Στεφανής. Μετά από 30 χρόνια άκαρπης έρευνας, πρόσφατες εξελίξεις αποδεικνύουν την ταυτοποίηση των πρώτων υποψήφιων γονιδίων που συσχετίζονται µε αυξηµένο κίνδυνο νόσησης από σχιζοφρένεια. Ωστόσο, ο ακριβής µηχανισµός δράσης των γονιδίων στο κεντρικό νευρικό σύστηµα παραµένει άγνωστος. Πρόσφατες έρευνες του Ερευνητικού Πανεπιστηµιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής σε µεγάλο δείγµα γενικού πληθυσµού καταδεικνύουν ότι γενετικές παραλλαγές εντός των γονιδίων αυτών συσχετίζονται είτε µε µειωµένη ικανότητα γνωστικών λειτουργιών, όπως µείωση της συγκέντρωσης και προσοχής, είτε µε αυξηµένη παρανοϊκή κατάσταση και συµπεριφορά κοινωνικής απόσυρσης. Στο επίπεδο του γενικού πληθυσµού, οι επιδράσεις των υποψήφιων αυτών γονιδίων στις γνωστικές ικανότητες και στις ψυχωσιόµορφες εµπειρίες, ενδέχεται να διαφωτίσουν τους πιθανούς µηχανισµούς µε τους οποίους τα υποψήφια αυτά γονίδια συνεισφέρουν στην αύξηση κινδύνου νόσησης από σχιζοφρένεια. Θα πρέπει επίσης να γνωρίζουµε ότι περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως η χρήση ουσιών, ο συνωστισµός στην πόλη, το status κοινωνικής µειονότητας και η µετανάστευση σε συνδυασµό µε γονίδια και γενετικές παραλλαγές συµβάλλουν στην ανάπτυξη και την εκδήλωση της σχιζοφρένειας. 2. ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗ ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο κ. Γιώργος Παπαδηµητρίου τόνισε ότι η σχιζοφρένεια αποτελεί αναµφισβήτητα τη σοβαρότερη ψυχιατρική διαταραχή. Η νόσος, παρότι τα συµπτώµατά της και σχετικές συµπεριφορές αναφέρονται από την αρχαιότητα, άρχισε να µελετάται συστηµατικά τα τελευταία 150 χρόνια. Η εκδήλωσή της είναι οικουµενική, προσβάλλει 1 του γενικού πληθυσµού, µε ίση αναλογία ανδρών και γυναικών. Τα επιδηµιολογικά αυτά στοιχεία δεν φαίνεται να έχουν αλλάξει µε την πάροδο του χρόνου. Στην κλινική της έκφραση εµφανίζει σαφή ετερογένεια µε τους ασθενείς να εκδηλώνουν διαφορετική µεταξύ τους συµπτωµατολογία και πορεία της νόσου. Πρόκειται για πολυπαραγοντική ψυχοπαθολογική οντότητα, σε σηµείο ώστε 2
σήµερα να υπάρχουν αρκετοί ερευνητές που ισχυρίζονται ότι δεν πρόκειται για «σχιζοφρένεια», αλλά για «σχιζοφρένειες». Η θεραπεία της σχιζοφρένειας άλλαξε δραµατικά από την ανακάλυψη της χλωροπροµαζίνης το 1952. Με την πρόοδο της ψυχοφαρµακολογίας, οι κλινικοί σήµερα έχουν περισσότερες φαρµακευτικές επιλογές. Η εισαγωγή των άτυπων αντιψυχωσικών φαρµάκων µε σηµαντικά βελτιωµένο προφίλ ανεπιθύµητων ενεργειών, καλύτερη ανοχή και µεγαλύτερη ασφάλεια σε σχέση µε τα παλαιότερα φάρµακα, καθώς και αποτελεσµατικότητα που φαίνεται ότι δεν υπολείπεται από εκείνη των κλασικών αντιψυχωσικών, αύξησε τη συµµόρφωση των ασθενών και µείωσε τις υποτροπές της νόσου. Το πρόβληµα, όµως, της πολυφαρµακίας έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις. Οι µελλοντικοί στόχοι των επιστηµόνων για την αποτελεσµατικότερη αντιµετώπιση των διαταραχών της σχιζοφρένειας, τόνισε ο κ. Παπαδηµητρίου, είναι η πληρέστερη διερεύνηση του µηχανισµού εκδήλωσης της νόσου και ο προσδιορισµός των περιβαλλοντικών παραγόντων που ευοδώνουν ή αναστέλλουν την εκδήλωσή της. Επιπλέον, η σηµαντική πρόοδος της µοριακής βιολογίας και των απεικονιστικών τεχνικών αναµένεται να δώσει στην ψυχοφαρµακολογία τη δυνατότητα ανακάλυψης αποτελεσµατικότερων φαρµάκων στο πλαίσιο της φαρµακογενετικής. Ο Dr. Jonathan Hellewell, υπογράµµισε ότι οι ιατροί θα πρέπει να λαµβάνουν σοβαρά υπόψη τους τη µακροχρόνια φύση της σχιζοφρένειας. Και αυτό γιατί, ενώ τα επεισόδια οξείας φάσης της σχιζοφρένειας τις περισσότερες φορές αντιµετωπίζονται εύκολα, η πρακτική δυσκολία και η πρόκληση ενέχεται στο να λαµβάνουν οι ασθενείς ικανοποιητική θεραπεία µακροπρόθεσµα, ώστε να λυθεί το πρόβληµα της χαµηλής συµµόρφωσης των ασθενών στη θεραπεία τους και της υποτροπής της νόσου. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η επιστήµη εισχωρεί µε αλµατώδη βήµατα στα άδυτα του εγκεφάλου και προσφέρει νέες και αποτελεσµατικές θεραπευτικές προσεγγίσεις απέναντι στη σχιζοφρένεια. Αντίθετα, η κοινωνία δεν έχει αλλάξει στάση απέναντι στον ασθενή και την οικογένειά του καθώς διατηρεί λανθασµένες και αστήρικτες απόψεις, µύθους, προκαταλήψεις και στερεότυπα. Το στοίχηµα των επιστηµόνων παραµένει να µπορέσουν να αλλάξουν τη στάση της κοινωνίας και να προσφέρουν καλύτερες υπηρεσίες υγείας στα άτοµα µε σχιζοφρένεια. 3
Η κα Μαρίνα Οικονόµου παρουσίασε τα αποτελέσµατα ερευνών του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. σχετικά µε τις γνώσεις του γενικού πληθυσµού για τη σχιζοφρένεια και τις στάσεις του απέναντι στους ασθενείς. Σύµφωνα µε έρευνα σε 1119 άτοµα, από αντιπροσωπευτικό δείγµα πληθυσµού της χώρας που πραγµατοποιήθηκε από το Ερευνητικό Πανεπιστηµιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής: 8 στους 10 πολίτες έχουν εντελώς λανθασµένες απόψεις για την ασθένεια, εµποτισµένες από µύθους για τους ασθενείς όπως ότι έχουν διχασµένη προσωπικότητα ή ότι είναι βίαιοι και επικίνδυνοι. 3 στους 10 δε θα έπιαναν καν κουβέντα µε ένα άτοµο που πάσχει από σχιζοφρένεια και δε θα ήθελαν να µένουν στην ίδια γειτονιά. 1 στους 2 είναι αντίθετος στην προοπτική δηµιουργίας ξενώνα στη γειτονιά του (51,3), αλλά οι κάτοικοι περιοχών όπου λειτουργούν τέτοιου είδους µονάδες είχαν θετικότερη στάση στο ζήτηµα αυτό. Η βασική πηγή πληροφόρησης για την ασθένεια είναι η τηλεόραση (66) στην οποία συνήθως κυριαρχούν αρνητικές περιγραφές για τους ασθενείς. Το 81 των Ελλήνων πιστεύει ότι οι ασθενείς µε σχιζοφρένεια έχουν διχασµένη προσωπικότητα. Το 74,6 θεωρεί ότι είναι βίαιοι και επικίνδυνοι. Το 78 ότι δεν µπορούν να εργαστούν. Το 32,9 δε θα έπιανε µαζί τους κουβέντα. Το 35,2 θα φοβόταν να µένει στην ίδια γειτονιά. Το 61 δε θα τους πρόσφερε εργασία. Το 75 δε θα έµενε µαζί τους. Αποκαλυπτικά του µεγέθους του προβλήµατος στη χώρα µας είναι τα στοιχεία που προκύπτουν από συγκριτικές έρευνες µε παρόµοια µεθοδολογία σε χώρες του υτικού κόσµου (Ελλάδα, Γερµανία, Καναδάς). Συγκεκριµένα, βρέθηκε ότι οι Έλληνες, σε σχέση µε τους Γερµανούς και τους Καναδούς, έχουν τις περισσότερο λανθασµένες πεποιθήσεις για τα άτοµα µε σχιζοφρένεια και τις πιο αρνητικές στάσεις απέναντί τους. 4
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ελλάδα Γερµανία Καναδάς Θέµα που διερευνά η ερώτηση Η τηλεόραση ως πηγή πληροφόρησης Ν=1119 Πανελλαδικά Προσωπική συνέντευξη 66.0 Ν=7246 Έξι πόλεις Τηλεφωνική συνέντευξη 30.2 Ν=1653 1 αστική /1 αγροτ.περ. Τηλεφωνική συνέντευξη 15.3 Σχιζοφρένεια= = διχασµένη προσωπικότητα Άτοµα µε σχιζοφρένεια= βίαια και επικίνδυνα Σχιζοφρένεια= = νοητική υστέρηση 81.3 74.6 47.2 79.6 18.2 10.0 47.2 17.5 9.6 ε θα ήθελαν να δουλέψουν µε ένα άτοµο µε σχιζοφρένεια 50.5 16.1 16.1 Θα φοβόντουσαν να πιάσουν κουβέντα µε ένα άτοµο µε σχιζοφρένεια 32.9 8.5 11.6 (Economou et al., World Psychiatry, 2005) Σύµφωνα µε τα στοιχεία µιας άλλης έρευνας του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. σε 655 µαθητές σε όλη τη χώρα βρέθηκε ότι µαθητές και µαθήτριες: Ενηµερώνονται για τη σχιζοφρένεια από την τηλεόραση (34) και όχι από το σχολείο (7.4). Έχουν ελλιπείς γνώσεις για τη σχιζοφρένεια και στρεβλές πεποιθήσεις για τους ασθενείς ιατηρούν στιγµατιστικές στάσεις απέναντι στους ασθενείς. Ωστόσο, µετά από ειδική παρέµβαση που πραγµατοποίησε η επιστηµονική οµάδα του Προγράµµατος κατά του Στίγµατος της Ψυχικής Ασθένειας, οι γνώσεις, οι πεποιθήσεις, αλλά και οι στάσεις των µαθητών βελτιώθηκαν σηµαντικά. Ειδικότερα : Τα άτοµα µε σχιζοφρένεια Πεποιθήσεις των µαθητών για τα άτοµα µε σχιζοφρένεια Πριν την παρέµβαση έχουν διχασµένη ή πολλαπλή προσωπικότητα 71.7 24.6 µπορούν να εργαστούν σε κανονικές δουλειές 18.7 66.1 είναι βίαια και επικίνδυνα 50.0 20.6 έχουν νοητική υστέρηση ή χαµηλή νοηµοσύνη 40.5 19.0 Μετά την παρέµβαση P<0.001 5
Στάσεις των µαθητών απέναντι στα άτοµα µε σχιζοφρένεια Πριν Μετά Θα φοβόσουν να πιάσεις κουβέντα µε κάποιον που έχει σχιζοφρένεια 47.4 31.3 Θα σε ενοχλούσε να είσαι στο ίδιο σχολείο µαζί του 36.8 20.9 Θα τον καλούσες στο πάρτι σου 39.6 53.1 Θα έµενες στο ίδιο δωµάτιο σε σχολική εκδροµή 18.3 40.1 P<0.0001 Αντίθετα έρευνα που έγινε σε 160 φοιτητές της Ιατρικής πριν και µετά την εκπαίδευση στην Ψυχιατρική έδειξε αµφιθυµικές ή και στιγµατιστικές στάσεις απέναντι στους ασθενείς, που δε διαφοροποιούνται σηµαντικά µετά την εκπαίδευσή τους. Η κα Οικονόµου επεσήµανε, επίσης, ότι οι θεραπευτικές δυνατότητες της σύγχρονης ψυχιατρικής άνοιξαν στους ασθενείς µε σχιζοφρένεια το δρόµο προς την κοινωνική ενσωµάτωση. Ωστόσο, πρόσθεσε, ένα µεγάλο ποσοστό των ασθενών µε σχιζοφρένεια δεν έχει πρόσβαση σε όλο το εύρος των σύγχρονων θεραπειών ή δεν αξιοποιεί τις διαθέσιµες θεραπευτικές παρεµβάσεις, όχι µόνο λόγω της φύσης της νόσου, αλλά και λόγω του κοινωνικού στίγµατος που ακόµη και σήµερα τη συνοδεύει. Άτοµα µε σχιζοφρένεια, τα οποία δε λαµβάνουν θεραπεία αποτελούν µία από τις µεγαλύτερες «αποτυχίες» των συστηµάτων παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Έτσι, η σχιζοφρένεια παραµένει ένα µεγάλο πρόβληµα για τη ηµόσια Υγεία µε σοβαρές επιπτώσεις στους ασθενείς, τις οικογένειές τους και το κοινωνικό σύνολο. Οι επιπτώσεις αυτές επιβαρύνονται από τις αρνητικές στάσεις και πεποιθήσεις του πληθυσµού σε βάρος των ασθενών και οδηγούν στην περιθωριοποίηση και στον κοινωνικό τους αποκλεισµό. «Περίπου 100.000 άτοµα στην Ελλάδα ζουν έχοντας να αντιµετωπίζουν όχι µόνο τα συµπτώµατα της σχιζοφρένειας, αλλά και την αρνητική αντίδραση της κοινωνίας απέναντί τους, µία αντίδραση που φτάνει στα όρια του κοινωνικού ρατσισµού», είπε η κα Μαρίνα Οικονόµου. «Πέρα όµως από τον ίδιο τον ασθενή και η οικογένειά του υφίσταται τις συνέπειες του στίγµατος. Ας µην ξεχνάµε ότι το επίπεδο πολιτισµού µιας κοινωνίας φαίνεται από την ανοχή στη διαφορετικότητα και από τις ευκαιρίες που δίνει στα αδύναµα µέλη της για συµµετοχή και πρόοδο κρατώντας τις πόρτες της ζωής και της δηµιουργίας ανοικτές», κατέληξε. 6
Πρόγραµµα για την καταπολέµηση του κοινωνικού στίγµατος της σχιζοφρένειας Η Παγκόσµια Ψυχιατρική Εταιρεία το 1996 ανέλαβε την πρωτοβουλία της οργάνωσης ενός διεθνούς προγράµµατος για την καταπολέµηση του κοινωνικού στίγµατος της σχιζοφρένειας και ανέθεσε στο Ερευνητικό Πανεπιστηµιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής το σχεδιασµό και την υλοποίηση του επιστηµονικού αυτού προγράµµατος στην Ελλάδα Το πρόγραµµα του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. δραστηριοποιείται στους τοµείς της έρευνας, της εκπαίδευσης και της επικοινωνίας και έχει παρουσιάσει έργο που αφορά στη διερεύνηση του φαινοµένου του κοινωνικού στίγµατος και της αντιµετώπισής του στη χώρα µας. Από τις έρευνες που έχουν εκπονηθεί στο γενικό πληθυσµό, αλλά και σε ειδικές οµάδες (π.χ. πληθυσµούς περιοχών µε στεγαστικές δοµές για ψυχικά ασθενείς, επαγγελµατίες ψυχικής υγείας, φοιτητές, µαθητές, κ.λπ.) προέκυψε ότι: α) οι γνώσεις για τη σχιζοφρένεια είναι ελλιπείς και στρεβλές. β) οι στάσεις απέναντι στα άτοµα µε σχιζοφρένεια είναι ακόµη εµποτισµένες µε µύθους, στερεότυπα και προκαταλήψεις. 7
Μερικά σηµαντικά στοιχεία για τη σχιζοφρένεια Τα πρώτα συµπτώµατα της νόσου εµφανίζονται συνήθως στην εφηβεία και στην αρχή της ενήλικης ζωής. Τα βασικά συµπτώµατα είναι παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις, δυσκολία στη σκέψη, το συναίσθηµα και τη συµπεριφορά. Η συντριπτική πλειοψηφία των ασθενών δε χρησιµοποιεί βία. Τα ποσοστά εκδήλωσης βίας στα άτοµα µε σχιζοφρένεια δε διαφέρουν από τα ποσοστά εκδήλωσης βίας στον «υγιή πληθυσµό». Η θεραπεία µειώνει δραστικά τον κίνδυνο εκδήλωσης βίαιης συµπεριφοράς. Τα φάρµακα για την αντιµετώπιση της σχιζοφρένειας είναι ασφαλή, δεν προκαλούν εθισµό και βοηθούν στην υποχώρηση των συµπτωµάτων και στην πρόληψη των υποτροπών. Η σχιζοφρένεια σήµερα αντιµετωπίζεται, αρκεί: α) να αναγνωρίζεται έγκαιρα. β) ο ασθενής να λαµβάνει τα φάρµακά του και να έχει ψυχοθεραπευτική και ψυχοκοινωνική στήριξη. γ) η οικογένεια να συµµετέχει στη θεραπευτική προσπάθεια. δ) το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον να αποµυθοποιήσει την ασθένεια και να αποδεχθεί τον ασθενή ως άνθρωπο που έχει ανάγκη από συµπαράσταση και βοήθεια. 8