ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΩΝ ιεύθυνση F - Γραφείο Τροφίµων και Κτηνιατρικών Θεµάτων DG(SANCO)/8603/2002 MR final ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΑΠΟ 13 ΕΩΣ 22 ΜΑΪΟΥ 2002 ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΡΩΝ ΕΛΕΓΧΟΥ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΦΥΤΙΚΟΥ ΕΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΕΛΕΓΧΩΝ ΕΠΙΜΟΛΥΝΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΤΙΚΩΝ ΕΛΑΙΩΝ ΑΠΟ ΠΑΥ (ΠΟΛΥΚΥΚΛΙΚΟΥΣ ΑΡΩΜΑΤΙΚΟΥΣ Υ ΡΟΓΟΝΑΝΘΡΑΚΕΣ) Παρακαλούµε σηµειώστε ότι τα πραγµατολογικά λάθη του σχεδίου έκθεσης έχουν διορθωθεί µε έντονους, πλάγιους χαρακτήρες.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 2. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ...4 3. ΝΟΜΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ...5 4. ΙΣΤΟΡΙΚΟ...5 5. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ...6 6. ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ...8 6.1. Νοµοθεσία...8 6.2. Αρµόδια αρχή...9 6.3. Υπηρεσία εργαστηρίου...11 6.4. Έλεγχοι της αρµόδιας αρχής...14 6.4.1. Οργάνωση των ελέγχων...14 6.4.2. ραστηριότητες επίσηµου ελέγχου...15 6.5. ραστηριότητες αυτοελέγχου...17 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...18 7.1. Νοµοθεσία...18 7.2. Αρµόδιες αρχές...18 7.3. Υπηρεσίες εργαστηρίου...18 7.4. Έλεγχοι της αρµόδιας αρχής...18 7.5. ραστηριότητες αυτοελέγχου...19 7.6. Γενική εικόνα...19 8. ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΗ ΣΥΝΕ ΡΙΑΣΗ...19 9. ΣΥΣΤΑΣΗ...19 9.1. Προς τις αρµόδιες αρχές της Ελλάδας...19 ΠΡΟΣΘΗΚΗ...21 2
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ & ΕΙ ΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΑΑ ΕΦΕΤ ΕΣΥ ΓΤΚΘ ΓΧΚ ΑΧ/ΦΜ HACCP HPLC ISO LOD LOQ ΠΑΥ RASFF Αρµόδια αρχή Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίµων Εθνικό Συµβούλιο ιαπίστευσης Γραφείο Τροφίµων και Κτηνιατρικών Θεµάτων Γενικό Χηµείο του Κράτους Αέρια Χρωµατογραφία/Φασµατοµετρία Μάζας Ανάλυση κινδύνων και κρίσιµων σηµείων ελέγχου Υγρή χρωµατογραφία υψηλής απόδοσης ιεθνής οργανισµός τυποποίησης Όριο ανίχνευσης Όριο ποσοτικού προσδιορισµoύ Πολυκυκλικοί Αρωµατικοί Υδρογονάνθρακες Σύστηµα έγκαιρης προειδοποίησης για τα τρόφιµα (Rapid Alert System for Foods) 3
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αποστολή πραγµατοποιήθηκε στην Ελλάδα από τις 13 έως τις 22 Μαΐου 2002. Στην οµάδα της αποστολής συµµετείχαν δύο επιθεωρητές του Γραφείου Τροφίµων και Κτηνιατρικών Θεµάτων (ΓΤΚΘ) και 1 εµπειρογνώµων του κράτους µέλους. Η αποστολή πραγµατοποιήθηκε µέσα στο πλαίσιο των προγραµµατισµένων αποστολών του ΓΤΚΘ και συνδυάστηκε µε άλλη µία αποστολή σχετικά µε την αξιολόγηση του επίσηµου ελέγχου της υγιεινής των τροφίµων σε επίπεδο λιανικής πώλησης. Την οµάδα επιθεώρησης συνόδευαν καθ όλη τη διάρκεια της εβδοµάδας εκπρόσωποι της κεντρικής αρχής. Η εναρκτήρια συνεδρίαση πραγµατοποιήθηκε στις 13 Μαΐου 2002 µε τις ακόλουθες κεντρικές αρµόδιες αρχές: Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίµων (ΕΦΕΤ, υπουργείο Ανάπτυξης), Γενική ιεύθυνση Κτηνιατρικής (υπουργείο Γεωργίας), Γενική ιεύθυνση ηµόσιας Υγείας (υπουργείο Υγείας) και Γενικό Χηµείο του Κράτους (ΓΧΚ) (υπουργείο Οικονοµικών). Κατά την εναρκτήρια αυτή συνεδρίαση, η οµάδα επιθεώρησης επιβεβαίωσε τους στόχους και το πρόγραµµα επισκέψεων της αποστολής και ζητήθηκαν πρόσθετες πληροφορίες απαραίτητες για την ικανοποιητική ολοκλήρωση της αποστολής. 2. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Στόχος της αποστολής ήταν: Να αξιολογηθούν τα µέτρα ελέγχου που εφαρµόζονται στην παραγωγή φυτικού ελαίου και ειδικότερα να αξιολογηθούν οι έλεγχοι επιµόλυνσης των φυτικών ελαίων από ΠΑΥ (πολυκυκλικούς αρωµατικούς υδρογονάνθρακες). Αυτή ήταν η πρώτη αποστολή που πραγµατοποιήθηκε στην Ελλάδα για το σκοπό αυτόν. Πραγµατοποιήθηκε µέσα στο πλαίσιο µιας ευρύτερης σειράς αποστολών σε κάποια κράτη µέλη για την αξιολόγηση των συστηµάτων ελέγχου και των προτύπων λειτουργίας στον τοµέα αυτόν. Με σκοπό την επίτευξη του στόχου αυτού, έγιναν οι εξής επισκέψεις: Επισκέψεις Σχόλια ΑΡΜΟ ΙΑ ΑΡΧΗ Αρµόδια αρχή ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ Κεντρικό 1 Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίµων (ΕΦΕΤ) Γενικό Χηµείο του Κράτους (ΓΧΚ) Περιφερειακό 2 Γενική Γραµµατεία Εµπορίου (υπουργείο Ανάπτυξης) Οι περιφερειακές µονάδες του Γενικού Χηµείου του Κράτους 1 Γενικό Χηµείο του Κράτους (ΓΧΚ) ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗΣ 4
1 Μεσαίου µεγέθους µονάδα εξευγενισµού ελαίου και εµφιάλωσης. Κατά το 2001 εµφιαλώθηκαν 300 τόνοι εξευγενισµένου πυρηνελαίου. 1 Μεγάλου µεγέθους µονάδα εξευγενισµού ελαίου και εµφιάλωσης. Κατά το 2001 έγινε εξευγενισµός 2000 τόνων πυρηνελαίου. 3. ΝΟΜΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ Η αποστολή πραγµατοποιήθηκε βάσει των γενικών διατάξεων της κοινοτικής νοµοθεσίας και, ιδίως των εξής: Οδηγία 89/397/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 14ης Ιουνίου 1989 σχετικά µε τον επίσηµο έλεγχο των τροφίµων 1. Οδηγία 93/99/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 29ης Οκτωβρίου 1993 σχετικά µε τα πρόσθετα µέτρα που αφορούν τον επίσηµο έλεγχο των τροφίµων, ιδίως το άρθρο 5 2. Κανονισµός (ΕΟΚ) αριθ. 315/93 του Συµβουλίου της 8ης Φεβρουαρίου 1993 για τη θέσπιση κοινοτικών διαδικασιών για τις προσµείξεις των τροφίµων, ιδίως το άρθρο 2 3. 4. ΙΣΤΟΡΙΚΟ Αυτή είναι η πρώτη αποστολή που πραγµατοποιήθηκε από το ΓΤΚΘ µε το σκοπό αυτό. Ωστόσο είχε πραγµατοποιηθεί µια αποστολή στην Ελλάδα το Μάρτιο του 1999 για την αξιολόγηση του επίσηµου συστήµατος ελέγχου των τροφίµων. Η έκθεση για την αποστολή αυτή είναι διαθέσιµη στον ιστοχώρο της Γ Υγεία και Προστασία των Καταναλωτών, στη διεύθυνση: http://europa.eu.int/comm/food/fs/sfp/oc03el_en.pdf Μετά την αποστολή αυτή έγιναν αρκετές αλλαγές όσον αφορά την οργάνωση του επίσηµου ελέγχου στην Ελλάδα. Ο Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίµων (ΕΦΕΤ) δηµιουργήθηκε µε το νόµο 2741/99 και µε αρµοδιότητα τη χάραξη και την υλοποίηση ενιαίας πολιτικής στον τοµέα της ασφάλειας των τροφίµων, συµπεριλαµβανοµένων των ελέγχων και των αξιολογήσεων των κινδύνων που συνδέονται µε τα τρόφιµα. 1 ΕΕ L 186 της 30ης Ιουνίου 1989 2 ΕΕ L 290 της 24ης Νοεµβρίου 1993 3 ΕΕ L 37 της 13ης Φεβρουαρίου 1993 5
Μετά την αρχική κοινοποίηση τον Ιούλιο του 2001 υπήρξαν πολλές ταχείες ειδοποιήσεις σχετικά µε επιµόλυνση του ελληνικού ελαίου από ΠΑΥ, καθώς και συναγερµικές ειδοποιήσεις από την Ιταλία, την Ελλάδα, την Πορτογαλία και τη Γαλλία. Επίσης υπήρξαν συναγερµικές ειδοποιήσεις για επιµόλυνση από ΠΑΥ εισαγόµενων από τρίτες χώρες προϊόντων που περιέχουν λάδι. 5. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Οι ΠΑΥ είναι µια οµάδα προσµείξεων η οποία απαντάται σε ευρεία κλίµακα στο περιβάλλον και προέρχεται από την ατελή καύση οργανικής ύλης. Η έκθεση του ανθρώπου στις προσµείξεις µπορεί να προκληθεί από επιµόλυνση των τροφίµων, µόλυνση του περιβάλλοντος ή βιοµηχανική έκθεση των τροφίµων. Υπάρχουν περισσότεροι από 100 ΠΑΥ, χωρίς να είναι όλοι επικίνδυνοι. Ορισµένοι από τους βαρύτερους ΠΑΥ, όπως το βενζο(a)πυρένιο, είναι γνωστό ότι είναι καρκινογόνοι για τα εργαστηριακά ζώα, επειδή όµως οι ενώσεις απαντώνται γενικά ως σύνθετα µείγµατα συχνά εξετάζονται συνολικά. Οι συνέπειες των ΠΑΥ στα τρόφιµα, σε σχέση µε την ασφάλεια των καταναλωτών, δεν είναι σαφείς, ωστόσο η επιστηµονική επιτροπή για τα τρόφιµα αξιολογεί αυτή τη στιγµή τους κινδύνους και ελπίζει ότι θα υποβάλει έκθεση έως το τέλος του 2002. Οι ΠΑΥ δηµιουργούνται κατά την καύση οργανικών ενώσεων σε υψηλές θερµοκρασίες. Θερµοκρασίες υψηλότερες των 350 o C παράγουν πολύ µεγαλύτερες συγκεντρώσεις ΠΑΥ απ ό,τι οι χαµηλότερες θερµοκρασίες, όπως και η καύση λιπών. Σηµαντικά επίπεδα ΠΑΥ έχουν βρεθεί σε διάφορα φυτικά έλαια όπως το ηλιέλαιο, το έλαιο σπόρων σταφυλής και τα έλαια από ελαιοπυρήνες. Πρέπει να τονιστεί ότι η παραγωγή ελαιολάδου µε πίεση εν ψυχρώ, είτε µε παραδοσιακή είτε µε βιοµηχανική διαδικασία, δεν δηµιουργεί σηµαντικά επίπεδα ΠΑΥ. Έχουν υπάρξει ωστόσο περιπτώσεις κατά τις οποίες έχει χρησιµοποιηθεί πυρηνέλαιο για την αραίωση του ακριβότερου ελαιολάδου, µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία υψηλών επιπέδων. Αυτό είναι τόσο θέµα απάτης όσο και θέµα ασφάλειας. Τα µεγαλύτερα προβλήµατα έχουν διαπιστωθεί στο 'aceite de orujo', γνωστό ως πυρηνέλαιο ή έλαιο από ελαιοπυρήνες. Η επιµόλυνση προκαλείται από τη χρησιµοποίηση θερµότητας για την ξήρανση των ελαιοπυρήνων, πριν χρησιµοποιηθεί διαλύτης εκχύλισης για την αφαίρεση του υπόλοιπου ελαίου. Η στεγνή πίτα που αποµένει έχει υψηλή θερµιδική αξία και χρησιµοποιείται στη διαδικασία θέρµανσης για την ξήρανση των επόµενων παρτίδων. Το εύρος της δηµιουργίας ΠΑΥ είναι γνωστό ότι εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Στους παράγοντες αυτούς περιλαµβάνονται η πιθανότητα περιβαλλοντικής µόλυνσης του ακατέργαστου υλικού, το είδος της διαδικασίας που χρησιµοποιείται, η θερµοκρασία της καύσης, εάν υπάρχει άµεση ή έµµεση επαφή µε τα αέρια της καύσης και το ποσοστό του νερού στους πυρήνες που επηρεάζει το χρόνο έκθεσης. Ουσιαστικά υπάρχουν δύο είδη επεξεργασιών για την εµπορική συνεχή εκχύλιση όσον αφορά το ελαιόλαδο. 6
Η επεξεργασία τριών σταδίων, κατά την οποία οι ελιές αλέθονται για να παραχθεί ένας πολτός. Στη συνέχεια, ο πολτός αυτός τοποθετείται σε 'Thermobeater' µε θερµαινόµενο νερό και παράγει ένα υγρό και ένα στερεό υπόλειµµα ελαιοπυρήνων. Το έλαιο και το νερό τα οποία δεν αναµειγνύονται µπορούν κατόπιν να διαχωριστούν (µε βαρύτητα ή φυγόκεντρο). Τα προϊόντα της επεξεργασίας είναι εποµένως το στερεό υπόλειµµα ελαιοπυρήνων, το ελαιόλαδο και το 'Alpechin' (νερό βλάστησης, κατάλοιπο που αποτελείται από νερό και οργανική ύλη). Η περιεκτικότητα σε νερό του στερεού υπολείµµατος ελαιοπυρήνων είναι 30-40%. Η επεξεργασία δύο σταδίων διαφέρει κατά το ό,τι δεν προστίθεται νερό και έτσι η διαδικασία απλοποιείται. Ο πολτός αυτός φυγοκεντρείται συνεχώς και το διαφορετικό ιξώδες των προϊόντων επιτρέπει την παραγωγή ελαιολάδου και στερεού υπολείµµατος ελαιοπυρήνων. Κατά τη διαδικασία αυτή η θέρµανση του πολτού είναι µικρή. Η περιεκτικότητα σε νερό του στερεού υπολείµµατος ελαιοπυρήνων είναι 70-80%. Η επεξεργασία αυτή δεν είναι διαδεδοµένη στην Ελλάδα. Ο κυριότερος λόγος είναι ότι η διάθεση του καταλοίπου 'Alpechin' είναι δύσκολο να γίνει χωρίς να προκληθεί περιβαλλοντική µόλυνση. Στην Ελλάδα υπάρχουν 30 συσκευές εκχύλισης πυρηνελαίου που χρησιµοποιούν την επεξεργασία των δύο σταδίων. Η αλλαγή από τη διαδικασία των τριών σταδίων έγινε στα µέσα της δεκαετίας του 90. Το στερεό υπόλειµµα ελαιοπυρήνων που αποµένει εξακολουθεί να περιέχει ένα ποσοστό λαδιού 1-7% και χρησιµοποιείται στη συνέχεια για την παραγωγή πυρηνελαίου µε τη χρήση διαλύτη εκχύλισης (συνήθως εξανίου). Πρώτα όµως αφαιρείται όσο το δυνατόν περισσότερο νερό µε θέρµανση. Το στερεό υπόλειµµα ελαιοπυρήνων που περιέχει υψηλότερα ποσοστά νερού (δηλ. αυτό που προέρχεται από την επεξεργασία δύο σταδίων) χρειάζεται πολύ περισσότερη θέρµανση και έτσι είναι πιθανόν να δηµιουργήσει υψηλότερα επίπεδα ΠΑΥ. Το στερεό υπόλειµµα ελαιοπυρήνων από το οποίο έχει γίνει η εκχύλιση του πυρηνελαίου χρησιµοποιείται ως καύσιµο κατά τη διαδικασία θέρµανσης. Το έλαιο που παράγεται από τους ελαιοπυρήνες δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί απευθείας για κατανάλωση από τον άνθρωπο, πρέπει να υποστεί επεξεργασία εξευγενισµού για να αφαιρεθούν τα ανεπιθύµητα µικροστοιχεία και να γίνει το έλαιο γευστικό. Αυτό συνήθως απαιτεί ουδετεροποίηση, καθαρισµό, λεύκανση, απόσµηση και διήθηση. Το στάδιο της λεύκανσης έχει τροποποιηθεί ώστε να περιλαµβάνει τη χρήση ενεργού άνθρακα σε συγκέντρωση ~1%. Η διαδικασία αυτή έχει αποδειχτεί ότι περιορίζει σηµαντικά τα επίπεδα ΠΑΥ. Παρόµοια διαδικασία εκχύλισης και εξευγενισµού µπορεί να εφαρµοστεί στην παραγωγή ελαίων από άλλα φυτά και σπόρους. Το γεγονός ότι άλλες πηγές ελαίου έχουν µικρότερα ποσοστά περιεκτικότητας σε νερό σηµαίνει ότι η θέρµανση που απαιτείται είναι µικρότερη. Κατά το 2000 η Ελλάδα παρήγαγε 45.051 τόνους ακατέργαστου πυρηνελαίου, οι 30.300 τόνοι από τους οποίους εξήχθησαν στο εσωτερικό της Κοινότητας. Κατά το 2000 11 εγκαταστάσεις εξευγενισµού παρήγαγαν 6.300 τόνους εξευγενισµένου πυρηνελαίου. Το έλαιο αυτό χρησιµοποιείται κατά κύριο λόγο για άµεση κατανάλωση. Λόγω της σχετικά χαµηλής τιµής του σε σύγκριση µε το ελαιόλαδο χρησιµοποιείται ευρέως στη µαζική εστίαση. 7
Η ευρωπαϊκή νοµοθεσία δεν ορίζει προς το παρόν οριακές τιµές για κανέναν ΠΑΥ στο έλαιο. Το θέµα αυτό έχει τεθεί στην επιστηµονική επιτροπή και είναι υπό εξέταση, µε πιθανή ηµεροµηνία υποβολής της έκθεσής της µέσα στο φθινόπωρο του 2002. Η έκθεση αυτή καθώς και τα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί από τα κράτη µέλη θα τροφοδοτήσουν τις συζητήσεις σχετικά µε την πιθανή εναρµόνιση των ανώτατων ορίων. Υπάρχει ωστόσο ένας αριθµός κρατών µελών που εφαρµόζουν υπάρχοντα ή προτεινόµενα όρια, είτε για ένα µεταβλητό αριθµό ΠΑΥ είτε ειδικά για το βενζο(a)πυρένιο. 6. ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ 6.1. Νοµοθεσία Εκτός από την ελληνική νοµοθεσία που αναφέρεται πιο κάτω, το νοµικό πλαίσιο για τα χαρακτηριστικά του ελαιολάδου και του πυρηνελαίου και για τις σχετικές µεθόδους ανάλυσης ορίζεται από τον κανονισµό (ΕΟΚ) αριθ. 2568/91 4 της Επιτροπής όπως τροποποιήθηκε από τον κανονισµό (ΕΚ) αριθ. 455/2001 5 της Επιτροπής. Επίσηµος έλεγχος Η οδηγία 89/397/ΕΟΚ του Συµβουλίου σχετικά µε τον επίσηµο έλεγχο των τροφίµων έχει µεταφερθεί µε την απόφαση του Ανώτατου Χηµικού Συµβουλίου (ΑΧΣ) 11/1992, η οποία δηµοσιεύτηκε στο τεύχος 313 τόµος Β/1992 της ελληνικής Εφηµερίδας της Κυβέρνησης και αποτελεί το άρθρο 12 του κώδικα τροφίµων και ποτών. Η οδηγία 93/99/ΕΟΚ του Συµβουλίου σχετικά µε τα πρόσθετα µέτρα που αφορούν τον επίσηµο έλεγχο των τροφίµων και ειδικά σχετικά µε τα ποιοτικά πρότυπα για τα εργαστήρια που αναλαµβάνουν τον επίσηµο έλεγχο, µεταφέρθηκε µε την κοινή υπουργική απόφαση 34258/2002 (ΕΚ 355 τόµος Β της 21ης Μαρτίου 2002). Αυτή η κοινή υπουργική απόφαση αφορά τις υπηρεσίες του ΕΦΕΤ, των υπουργείων Οικονοµικών, Γεωργίας, Υγείας και Πρόνοιας και τις αρµόδιες υπηρεσίες των νοµαρχιών, καθώς και το ΓΧΚ. Ειδική νοµοθεσία σχετικά µε τους ΠΑΥ στο ελαιόλαδο Όσον αφορά τη νοµοθεσία για την επιµόλυνση των ελαιολάδων από ΠΑΥ, ο υπουργός Οικονοµικών και ο υπουργός Ανάπτυξης εξέδωσαν κοινή υπουργική απόφαση, την οποία κοινοποίησαν στην Επιτροπή, µε την οποία ορίζονται οριακές τιµές για τα επίπεδα ΠΑΥ στο έλαιο από ελαιοπυρήνες. Οι τιµές αυτές περιέχονται στην απόφαση αριθ. 100 της 13ης Μαρτίου 2002. Η απόφαση αυτή συµπληρώνει το άρθρο 72 Έλαιο από ελαιοπυρήνες - Πυρηνέλαιο του ελληνικού κώδικα τροφίµων. Τα προϊόντα στα οποία δεν τηρούνται τα όρια αυτά θεωρούνται επικίνδυνα και εφαρµόζονται οι κυρώσεις που προβλέπονται από το άρθρο 2 της 4 ΕΕ L 248 της 5ης Σεπτεµβρίου 1991 5 ΕΕ L 065 της 7ης Μαρτίου 2001 8
απόφασης, σε συνδυασµό µε τις διατάξεις του άρθρου 57 του αγορανοµικού κώδικα, οι οποίες συµπληρώνονται από τις διατάξεις του νόµου 1401/83 για τις διοικητικές κυρώσεις (ΕΚ 159, τόµος 1.4 Νοέµβριος 1983). Στην απόφαση καθορίζονται ανώτατα όρια για 8 ΠΑΥ και οι διαδικασίες για την αναλυτική µέθοδο παρακολούθησης της συµµόρφωσης. Η ανώτατη αποδεκτή συγκέντρωση για καθέναν από τους ακόλουθους πολυκυκλικούς αρωµατικούς υδρογονάνθρακες (ΠΑΥ) στο έλαιο από ελαιοπυρήνες και στο εξευγενισµένο έλαιο από ελαιοπυρήνες δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 2 µg/kg πυρηνελαίου. Το σύνολο όλων των πιθανών συνδυασµών των προαναφερθέντων πολυκυκλικών αρωµατικών υδρογονανθράκων στο έλαιο από ελαιοπυρήνες και στο εξευγενισµένο έλαιο από ελαιοπυρήνες δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 5 µικρογραµµάρια ανά κιλό πυρηνελαίου (5 µg/kg). Πρόκειται για τους εξής ΠΑΥ: Βενζο(a)πυρένιο Βενζο(e)πυρένιο Βενζο(a)ανθρακένιο Βενζο(b)φλουορανθένιο Βενζο(k)φλουορανθένιο ιβενζο(a,h)ανθρακένιο Βενζο(g,h,i)περυλένιο Ινδενο(1,2,3-c,d)πυρένιο Κυρώσεις Στην περίπτωση µη τήρησης των ορίων αυτών, τα προϊόντα κρίνονται επικίνδυνα και επιβάλλονται οι κυρώσεις που ορίζονται στα άρθρα 30 και 32 παράγραφος 4 του αγορανοµικού κώδικα σε συνδυασµό µε το άρθρο 57 όπως τροποποιήθηκε από τον νόµο 1401/93 ο οποίος δηµοσιεύτηκε στην ΕΚ τεύχος 159 τόµος Α της 4ης Νοεµβρίου 1983. Οι κυρώσεις είναι ποινικές και διοικητικές. Οι επιθεωρητές έχουν την αρµοδιότητα να κατάσχουν τα επικίνδυνα προϊόντα. 6.2. Αρµόδια αρχή Τα όργανα τα οποία είναι αρµόδια για την εφαρµογή της απόφασης αυτής είναι ο ΕΦΕΤ και το ΓΧΚ. Η δοµή και οι αρµοδιότητες των οργανισµών αυτών συνοψίζονται στο ακόλουθο πίνακα 6.1. ΠΙΝΑΚΑΣ 6-1 Αρµόδιες αρχές για τον έλεγχο των τροφίµων (µεταβατικό στάδιο) Επίπεδα ελέγχου των αρµόδιων αρχών Επίπεδα Κεντρικό Περιφερειακό Τοπικό Αρµοδιότητες Οργανισµοί Υπουργείο ΕΦΕΤ Συντονισµός, πολιτική, νοµοθεσία 9
Επίπεδα Κεντρικό Περιφερειακό Τοπικό Αρµοδιότητες Οργανισµοί Ανάπτυξης Υπουργείο Οικονοµικών ΓΧΚ 13 περιφερειακές διευθύνσεις οι 4 από τις οποίες είναι αυτή τη στιγµή λειτουργικές ιεύθυνση Εµπορίου σε 52 νοµαρχίες Αποκεντρωµ ένες µονάδες του ΓΧΚ σε καθεµιά από τις 52 νοµαρχίες και επίβλεψη Εφαρµογή της νοµοθεσίας που έχει µεταφερθεί Έλεγχος υγιεινής και HACCP στις επιχειρήσεις τροφίµων, στα τρόφιµα που διατίθενται στην αγορά σχετικά µε την ασφάλεια, την επισήµανση και τη νοθεία Τεχνικός έλεγχος για την προστασία των καταναλωτών, δειγµατοληψίες στις περιοχές στις οποίες δεν υπάρχει ακόµη ο ΕΦΕΤ Συντονισµός, πολιτική, νοµοθεσία και επίβλεψη Επίσηµες αναλύσεις των φυσικών και χηµικών ιδιοτήτων των τροφίµων Γενικό Χηµείο του Κράτους Η κεντρική υπηρεσία του ΓΧΚ αποτελείται από 7 τµήµατα. Είναι η κύρια υπηρεσία, η οποία αναλαµβάνει φυσικοχηµικές εργαστηριακές αναλύσεις τροφίµων. Το πεδίο της ανάλυσης αυτής καλύπτει τα πρόσθετα τροφίµων, τις προσµείξεις, τα φυτοφάρµακα και τα υλικά που έρχονται σε επαφή µε τρόφιµα, καθώς και άλλα ποιοτικά κριτήρια τα οποία περιλαµβάνονται στην ελληνική και στην κοινοτική νοµοθεσία. Υπάρχει µόνο ένα εργαστήριο επίσηµου ελέγχου στην Αθήνα, το οποίο είναι εξουσιοδοτηµένο για αναλύσεις όσον αφορά τους ΠΑΥ στα φυτικά έλαια. Επίσηµος έλεγχος σε περιφερειακό επίπεδο διενεργείται µέσω 51 περιφερειακών υπηρεσιών, σε νοµαρχιακό επίπεδο. Το ΓΧΚ είναι το σηµείο επαφής στην Ελλάδα για τις κοινοποιήσεις που αφορούν το σύστηµα έγκαιρης προειδοποίησης για τα τρόφιµα (RASFF). Ο Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίµων (ΕΦΕΤ) Ο νέος Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίµων (ΕΦΕΤ) δηµιουργήθηκε µε την έγκριση του νόµου 2741/99. Κύριες αρµοδιότητες του φορέα αυτού είναι η χάραξη και η υλοποίηση ενιαίας πολιτικής στον τοµέα της ασφάλειας των τροφίµων, ο οποίος περιλαµβάνει επίσης ελέγχους και αξιολόγηση των κινδύνων στα τρόφιµα. Ο ΕΦΕΤ αποτελείται από µία κεντρική υπηρεσία που εδρεύει στην Αθήνα και 13 περιφερειακές διευθύνσεις. Ωστόσο, εκτός από την κεντρική υπηρεσία της Αθήνας, λειτουργούν µόνο οι περιφερειακές διευθύνσεις της Αττικής, της Κεντρικής Μακεδονίας, της Κρήτης και της υτικής Ελλάδας. 10
Γενική Γραµµατεία Εµπορίου Όπου δεν υπάρχει διεύθυνση του ΕΦΕΤ, ο επίσηµος έλεγχος για την επιµόλυνση των φυτικών ελαίων από ΠΑΥ διενεργείται από τη Γενική Γραµµατεία Εµπορίου, η οποία υπάγεται στο υπουργείο Ανάπτυξης, σύµφωνα µε τις οδηγίες του ΕΦΕΤ και του ΓΧΚ. Οι αρµοδιότητες αυτές θα µεταφερθούν στον ΕΦΕΤ, όταν θα λειτουργήσουν οι νέες περιφερειακές του διευθύνσεις. Το προσωπικό της Γενικής Γραµµατείας Εµπορίου και ειδικά το προσωπικό των µονάδων για την προστασία των καταναλωτών που µετέχει στους επίσηµους ελέγχους σχετικά µε την επιµόλυνση από ΠΑΥ, αποτελείται από χηµικούς. Κύρια αρµοδιότητά τους είναι η εφαρµογή της οδηγίας 92/59/ΕΟΚ του Συµβουλίου για τη γενική ασφάλεια των προϊόντων 6. Ωστόσο, οι αρµοδιότητες που αφορούν τη νοθεία των τροφίµων θα µεταφερθούν στον ΕΦΕΤ µόλις λειτουργήσουν οι νέες διευθύνσεις στις 13 περιφέρειες. Όσον αφορά την επιµόλυνση του ελαίου από ελαιοπυρήνες από ΠΑΥ, οι µονάδες για την προστασία των καταναλωτών πραγµατοποιούν ελέγχους από κοινού µε τις τοπικές υπηρεσίες του ΓΧΚ. Έχουν την αρµοδιότητα να πραγµατοποιούν δειγµατοληψίες από ύποπτα τρόφιµα, να θέτουν προϊόντα σε καραντίνα και να επιβάλλουν κυρώσεις για παραβάσεις. Ο συντονισµός των µονάδων αυτών, όπως και άλλων συναρµόδιων υπηρεσιών, γίνεται από τις επιτροπές συντονισµού ελέγχου τροφίµων και επιπλέον λαµβάνουν κατευθυντήριες γραµµές από τις κεντρικές υπηρεσίες του υπουργείου Ανάπτυξης. 6.3. Υπηρεσία εργαστηρίου Η οµάδα της αποστολής επισκέφθηκε το Γενικό Χηµείο του Κράτους, το οποίο εδρεύει στην Αθήνα. Στο εργαστήριο έχει ανατεθεί η επίσηµη ανάλυση των φυτικών ελαίων όσον αφορά την επιµόλυνση από ΠΑΥ. Με την ανάλυση των ΠΑΥ ασχολούνται 2 ειδικευµένοι χηµικοί οι οποίοι εργάζονται µε πλήρες ωράριο. Προβλέπεται ότι σύντοµα θα προστεθεί στην οµάδα αυτή και ένας τρίτος χηµικός. Ενώ οι περιφερειακές υπηρεσίες του ΓΧΚ στην Αθήνα έχουν διαπιστευτεί από την UKAS (υπηρεσία διαπιστεύσεων του Ηνωµένου Βασιλείου) στο πρότυπο ISO 17025, το τµήµα τροφίµων περιµένει ακόµη την αξιολόγηση, αλλά έχει περάσει την προαξιολόγηση που πραγµατοποιείται από το ΕΣΥ (Εθνικό Συµβούλιο ιαπίστευσης). Το εργαστήριο έχει ικανότητα ανάλυσης 12 δειγµάτων ΠΑΥ µηνιαίως. Το εργαστήριο αυτή τη στιγµή συµµετέχει σε διεργαστηριακές δοκιµές και έχει υποβάλει αίτηση στο FAPAS 7 για δοκιµές ελέγχου ικανότητας. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης παρατηρήθηκε ότι το εργαστήριο εφαρµόζει ορθή εργαστηριακή πρακτική και τεκµηριωµένη διαδικασία ποιοτικού ελέγχου. Ωστόσο, αναφέρθηκε στην οµάδα της αποστολής ότι η τρέχουσα ηλεκτρονική βάση δεδοµένων που διαθέτει το εργαστήριο, δεν είναι ευέλικτη. Η βάση δεδοµένων αυτή τη στιγµή περιέχει γενικές πληροφορίες σχετικά µε τα δείγµατα που αναλύονται, 6 ΕΕ L 228 της 11ης Αυγούστου 1992 7 Food Analysis Performance Assessment Scheme, διοργανώνεται από το κεντρικό επιστηµονικό εργαστήριο (Central Science Laboratory) του βρετανικού υπουργείου τροφίµων και γεωργικών υποθέσεων (Department of Food and Rural Affairs), Norwich, ΗΒ 11
αλλά δεν περιέχει στοιχεία για τα αποτελέσµατα των αναλύσεων αυτών. Τα αποτελέσµατα τηρούνται σε έντυπη µορφή. Η απόδοση του εργαστηρίου αυτού παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα 6-2. 12
Πίνακας 6-2 Απόδοση εργαστηρίου Γενικό Χηµείο του Κράτους, Αθήνα (τµήµα τροφίµων) ιαπίστευση Επικύρωση Μέθοδος τυποποιηµένων διαδικασιών (SOP) Οι περιφερειακές υπηρεσίες του ΓΧΚ στην Αθήνα έχουν διαπιστευτεί από την υπηρεσία UKAS στο πρότυπο ISO 17025. Ωστόσο το τµήµα τροφίµων περιµένει την αξιολόγηση, αλλά έχει περάσει την προαξιολόγηση που πραγµατοποιείται από το ΕΣΥ (Εθνικό Συµβούλιο ιαπίστευσης). όθηκαν πλήρη δεδοµένα επικύρωσης για το ISO/NP 15753:2001 (µέθοδος ανίχνευσης των ΠΑΥ στο έλαιο). Σε αυτά περιλαµβάνονταν δεδοµένα ανάκτησης, συνδυασµένες αβεβαιότητες, όρια ανίχνευσης και όρια ποσοτικοποίησης, δεδοµένα ακριβείας και γραµµικότητα καµπυλών βαθµονόµησης. ISO/NP 15753:2001 (µέθοδος ανίχνευσης των ΠΑΥ στο έλαιο) ιασφάλιση ποιότητας (αναφορές, εµπλουτισµένα δείγµατα κ.λπ.) Επιµολυσµένα δείγµατα αναλύθηκαν κατά περιόδους σε επίπεδα των 2 σε 5µg/kg. ιαδικασία πλήρως τεκµηριωµένη σε SOP. Προσδιορισµός µε Προσδιορισµός των Προετοιµασία του δείγµατος Η µέθοδος περιλαµβάνει εκχύλιση των ΠΑΥ µε µείγµα ακετονιτριλίου/ακετόνης ακολουθούµενη από καθαρισµό σε C18 και κατόπιν σε Florisil cartridges. Προσδιορισµός της ποσότητας ενός εκάστου ΠΑΥ µετά από διαχωρισµό µε χρήση HPLC και µέτρηση του φθορισµού σε διάφορα µήκη κύµατος διέγερσης και εκποµπής. Ανάλυση 12 ΠΑΥ, 5 ελαφρών και 7 βαρέων από τον Ιούλιο του 2001. Από τους 8 ΠΑΥ, που αναφέρονται στην κοινή υπουργική απόφαση αριθ. 100 της 13ης Μαρτίου 2002, το βενζο(e)πυρένιο δεν περιλαµβάνεται στα αποτελέσµατα, επειδή το πρότυπο αντιδραστήριο για το στοιχείο αυτό έγινε διαθέσιµο πολύ πρόσφατα. Τα αποτελέσµατα γι' αυτόν τον ΠΑΥ θα περιληφθούν στα αποτελέσµατα του Ιουνίου 2002 µετά την επικύρωση των δεδοµένων. EN ISO 661 Μέγεθος δείγµατος Πρότυπα του 2,5g δείγµατος. όθηκαν πιστοποιητικά. Ανάκτηση (%) Η ανάκτηση σε µήτρα ελαίου από ελαιοπυρήνες σε επίπεδο 5µg/kg (για τους 7 ΠΑΥ που αναφέρονται στην ελληνική νοµοθεσία) ήταν 64% από µελέτες επικύρωσης. Καµπύλη βαθµονόµησης Οι καµπύλες βαθµονόµησης κατασκευάζονται µε έγχυση τρεις φορές των προτύπων διαλυµάτων ΠΑΥ, σε τέσσερα διαφορετικά επίπεδα συγκέντρωσης (1-5- 10-20 µg/kg). όθηκαν οι καµπύλες βαθµονόµησης, 13
συµπεριλαµβανοµένης της γραµµικότητας, για 12 ΠΑΥ καθώς και τέσσερα χρωµατογραφήµατα προτύπων διαλυµάτων για προαναφερθέντα επίπεδα συγκέντρωσης. Κλίµακα βαθµονόµησης LOD&LOQ Η κλίµακα βαθµονόµησης είναι από 0,4 µg/kg έως 8 µg/kg στο δείγµα. ιαλύµατα δειγµάτων µε υψηλότερες συγκεντρώσεις αραιώνονται. Τα LOD και LOQ είναι αποδεκτά όσον αφορά την τήρηση της αντίστοιχης νοµοθεσίας. 6.4. Έλεγχοι της αρµόδιας αρχής 6.4.1. Οργάνωση των ελέγχων. Οι κεντρικές υπηρεσίες ΕΦΕΤ και ΓΧΚ συντονίζουν τη γενική αντίδραση στην επιµόλυνση φυτικών ελαίων από ΠΑΥ σε νοµαρχιακό επίπεδο ο συντονισµός των συναρµόδιων υπηρεσιών του ΓΧΚ και των µονάδων προστασίας των καταναλωτών της Γενικής Γραµµατείας Εµπορίου γίνεται από τις επιτροπές συντονισµού ελέγχου των τροφίµων. Αυτές οι επιτροπές συντονισµού ελέγχου των τροφίµων συγκροτήθηκαν µε το νόµο 2343/95. Στις 9 περιφέρειες στις οποίες δεν λειτουργούν ακόµη διευθύνσεις του ΕΦΕΤ, πραγµατοποιούνται έλεγχοι στις µονάδες εξευγενισµού και εµφιάλωσης από τις µονάδες προστασίας των καταναλωτών σε συνεργασία µε τις περιφερειακές υπηρεσίες του ΓΧΚ. Στις 4 περιφέρειες στις οποίες λειτουργούν διευθύνσεις του ΕΦΕΤ παρόµοιοι έλεγχοι πραγµατοποιούνται µε το ΓΧΚ. Επιπλέον, ο ΕΦΕΤ πραγµατοποιεί δειγµατοληψίες και αναλύσεις σε επίπεδο λιανικής πώλησης, και οι υπηρεσίες του ΓΧΚ σε συνεργασία µε τις τελωνειακές αρχές πραγµατοποιούν δειγµατοληψίες στα προϊόντα που προορίζονται για εξαγωγή. Οι περιφερειακές υπηρεσίες του υπουργείου Γεωργίας πραγµατοποιούν ελέγχους στα ελαιοτριβεία σχετικά µε το παρθένο ελαιόλαδο. Ωστόσο, αυτό γίνεται µέσα στο πλαίσιο της οργάνωσης της Κοινής Αγοράς. Η ανάλυση των δειγµάτων, που λαµβάνουν οι υπάλληλοι των περιφερειακών υπηρεσιών, γίνεται από το ΓΧΚ. Το Φεβρουάριο του 2002 υπογράφτηκε σειρά πρωτοκόλλων µεταξύ του ΕΦΕΤ και του ΓΧΚ σχετικά µε τους ελέγχους στο πυρηνέλαιο και σε άλλα φυτικά έλαια. Τα πρωτόκολλα αυτά αφορούν α) τον καθορισµό της παρουσίας ΠΑΥ στο πυρηνέλαιο και σε άλλα φυτικά έλαια β) τον έλεγχο των εισαγωγών και εξαγωγών ελαίων σε σχέση µε τους ΠΑΥ και γ) τον έλεγχο για την παρουσία ΠΑΥ και καταλοίπων φυτοφαρµάκων στα παρθένα ελαιόλαδα. Τα πρωτόκολλα αποτελούν συνέχεια των ελέγχων που πραγµατοποιήθηκαν κατά το 2001 στον ίδιο τοµέα. Σύµφωνα µε τα πρωτόκολλα οι έλεγχοι αφορούν κυρίως τα επεξεργασµένα έλαια από ελαιοπυρήνες και εν µέρει τα ελαιόλαδα και άλλα φυτικά έλαια και καλύπτουν εξ ολοκλήρου τις διαδικασίες επεξεργασίας και τυποποίησης για τα έλαια από ελαιοπυρήνες, τα ελαιόλαδα και τα φυτικά έλαια, καθώς και τη διάθεση στην αγορά, τις εισαγωγές και τις εξαγωγές. 14
Κατά το αρχικό στάδιο θα εξεταστούν όλες οι επιχειρήσεις επεξεργασίας ελαίου από ελαιοπυρήνες όσον αφορά τα µέτρα που έχουν λάβει µετά την κοινοποίηση από τον ΕΦΕΤ και το ΓΧΚ σχετικά µε την παρουσία ΠΑΥ στα προϊόντά τους. Θα ληφθούν δείγµατα προϊόντων από την προηγούµενη ή την προτελευταία συγκοµιδή και από τη νέα συγκοµιδή ελαιών, µε σκοπό την αξιολόγηση των βελτιώσεων µετά τους πρόσφατους αυτοελέγχους που έχουν εφαρµόσει οι επιχειρήσεις και την προσαρµογή των διαδικασιών µε σκοπό την ελαχιστοποίηση της περιεκτικότητας των προϊόντων τους σε ΠΑΥ. Οι έλεγχοι θα διαρκέσουν ένα χρόνο και θα συντονίζονται από τον ΕΦΕΤ. Θα υλοποιηθούν από τις υπηρεσίες του ΕΦΕΤ και από υπαλλήλους στις νοµαρχιακές διοικήσεις/διευθύνσεις εµπορίου σε συνεργασία µε τους χηµικούς που εργάζονται στις περιφερειακές υπηρεσίες του ΓΧΚ, για τις περιφέρειες εκείνες στις οποίες δεν λειτουργούν ακόµη διευθύνσεις του ΕΦΕΤ. Οι τελωνειακές αρχές σε συνεργασία µε το ΓΧΚ θα πραγµατοποιούν δειγµατοληψίες στις εισαγωγές και στις εξαγωγές. Τα δείγµατα αυτά θα επιλέγονται βάσει µιας συµφωνίας µεταξύ του ΕΦΕΤ και του εργαστηρίου. 6.4.2. ραστηριότητες επίσηµου ελέγχου Μετά την κοινοποίηση σχετικά µε την παρουσία ΠΑΥ στο έλαιο από ελαιοπυρήνες µέσω του συστήµατος RASFF, το ΓΧΚ ενηµέρωσε τις κεντρικές υπηρεσίες του υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας, του υπουργείου Γεωργίας και τον ΕΦΕΤ. Παράλληλα, η κεντρική υπηρεσία του ΓΧΚ ενηµέρωσε όλες τις περιφερειακές της υπηρεσίες. Το ΓΧΚ που είναι το σηµείο επαφής για το RASFF, ενηµέρωσε τις συγκεκριµένες εγκαταστάσεις τροφίµων, και διοργανώθηκαν κοινές συνεδριάσεις µε στόχο να γίνουν αλλαγές στη διαδικασία εξευγενισµού ώστε να αποµακρυνθούν οι ΠΑΥ. Η µέγιστη αποδεκτή συγκέντρωση καθενός από µια σειρά ΠΑΥ στο εξευγενισµένο έλαιο από ελαιοπυρήνες συµφωνήθηκε εντός του κλάδου. Το µέγιστο αυτό όριο καθορίστηκε στα 2 µg/kg και η συνολική περιεκτικότητα του εξευγενισµένου ελαίου από ελαιοπυρήνες σε κάθε δυνατό συνδυασµό ΠΑΥ δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 5 µg/kg. Ο ΕΦΕΤ ζήτησε µε επίσηµες επιστολές προς τις εγκαταστάσεις αυτές τις οποίες αφορούσαν οι έγκαιρες προειδοποιήσεις να αποσύρουν το προϊόν αυτό από την αγορά. Πριν από την υπογραφή της κοινής υπουργικής απόφασης αριθ. 100 σχετικά µε τα όρια των ΠΑΥ, είχε εκδοθεί ένα πρωτόκολλο από το ΓΧΚ το Φεβρουάριο του 2002, στο οποίο περιγράφονταν τα µέτρα τα οποία µπορούν να λαµβάνουν οι εγκαταστάσεις εξευγενισµού για να περιορίζουν την επιµόλυνση από ΠΑΥ, καθώς και πρόσθετες απαιτήσεις σχετικά µε την εξαγωγή του εξευγενισµένου πυρηνελαίου. Σύµφωνα µε τις απαιτήσεις για τις εξαγωγές για κάθε φορτίο ελαίου από ελαιοπυρήνες ή ελαίου που περιέχει έλαιο από ελαιοπυρήνες, το οποίο προορίζεται για εξαγωγή, ο εξαγωγέας πρέπει να προσκοµίζει έκθεση ελέγχου ΠΑΥ. Το µέτρο αυτό θα εφαρµόζεται έως το τέλος του 2002. 15
Στις περιφέρειες στις οποίες λειτουργούν µονάδες παραγωγής ελαίου από ελαιοπυρήνες, οι περιφερειακές υπηρεσίες του ΓΧΚ και η µονάδα για την προστασία των καταναλωτών (η οποία υπάγεται στη ιεύθυνση Εµπορίου σε νοµαρχιακό επίπεδο), πραγµατοποίησαν ελέγχους, αρχικά σε τέσσερις εγκαταστάσεις εξευγενισµού, τα προϊόντα των οποίων είχαν αποτελέσει αντικείµενο έγκαιρων προειδοποιήσεων. Η ιεύθυνση Εµπορίου επιθεώρησε τρεις από αυτές σε συνεργασία µε τις τοπικές υπηρεσίες του ΓΧΚ, ενώ η επιθεώρηση στην τέταρτη έγινε από τον ΕΦΕΤ. Σκοπός των επιθεωρήσεων αυτών ήταν να αξιολογηθούν οι έλεγχοι για τον αποκλεισµό της επιµόλυνσης των φυτικών ελαίων από ΠΑΥ. Οι υπηρεσίες του ΓΧΚ σε νοµαρχιακό επίπεδο επέβλεψαν την απόσυρση και επανεπεξεργασία του προϊόντος. Όσον αφορά τις δύο εγκαταστάσεις στις οποίες πραγµατοποιήθηκαν επισκέψεις υπήρξαν διαφορές στην επίβλεψη του προϊόντος που αποσύρθηκε από την αγορά, στη µία εγκατάσταση το µολυσµένο προϊόν υποβλήθηκε σε νέα επεξεργασία µε χρήση της τροποποιηµένης διαδικασίας, ενώ στη δεύτερη εγκατάσταση το µολυσµένο προϊόν διαλύθηκε σε µη µολυσµένο µέχρι να επιτευχθεί αποδεκτό επίπεδο ΠΑΥ. Και οι 11 εγκαταστάσεις εξευγενισµού που ασχολούνται µε τον εξευγενισµό και την εµφιάλωση πυρηνελαίου αναφέρθηκε ότι είχαν επιθεωρηθεί από πλευράς αποτελεσµατικότητας της διαδικασίας παραγωγής τους ως προς τον αποκλεισµό της επιµόλυνσης από ΠΑΥ. Ωστόσο, η οµάδα της αποστολής σηµείωσε ότι ο χρόνος µεταξύ των αρχικών προειδοποιήσεων και της επιθεώρησης των δύο εγκαταστάσεων εξευγενισµού στις οποίες έγιναν επισκέψεις ήταν τρεις µήνες. Εκτός από τα δείγµατα ελαίου, τα οποία ελήφθησαν από τις εγκαταστάσεις εξευγενισµού τις οποίες αφορούσαν οι έγκαιρες προειδοποιήσεις, ο ΕΦΕΤ πραγµατοποίησε δειγµατοληψίες και σε επίπεδο λιανικής πώλησης. Σχετικά µε τις εξαγωγές και τις εισαγωγές, οι χηµικές υπηρεσίες των τελωνείων αύξησαν τον αριθµό των ελέγχων σε συνδυασµό µε τους τελωνειακούς ελέγχους. Συνολικά έγιναν αναλύσεις σε 63 δείγµατα από το Σεπτέµβριο 2001 έως το Μάιο 2002, από τα οποία τα 21 ξεπερνούσαν τα αποδεκτά όρια, βλ. πίνακα 6-3. Οι αναλύσεις σε πέντε από τα δείγµατα αυτά πραγµατοποιήθηκαν για εταιρείες προκειµένου να διευκολυνθεί η εξαγωγή πυρηνελαίου. Ορισµένες από τις έγκαιρες προειδοποιήσεις αφορούσαν την επιµόλυνση από ΠΑΥ παρθένου ελαιόλαδου, το οποίο οι ελληνικές αρχές θεώρησαν νοθευµένο και οι περιπτώσεις αυτές αντιµετωπίζονται ως απάτες. Υπάρχει αυτή τη στιγµή ένα σχέδιο ορθής πρακτικής υγιεινής, το οποίο απευθύνεται αποκλειστικά στον τοµέα των φυτικών ελαίων. Αν και δεν περιέχει προς το παρόν αναφορά στον έλεγχο των ΠΑΥ, υπάρχει περίπτωση να εξεταστεί η δυνατότητα τροποποίησης αυτού του σχεδίου οδηγού ώστε να συµπεριλάβει ένα τµήµα σχετικά µε την ορθή πρακτική στον εξευγενισµό των φυτικών ελαίων. Πίνακας 6-3. Συνοπτικός πίνακας των επίσηµων αναλύσεων που έγιναν από το Σεπτέµβριο 2001 έως το Μάιο 2002 σχετικά µε την επιµόλυνση του φυτικού ελαίου από ΠΑΥ. 16
Είδος ελαίου Πυρηνέλαιο Ελαιόλαδο Παρθένο ελαιόλαδο Σύνολο Εξαγωγή Επεξεργασία Λιανική πώληση Κατάλληλα Ακατάλληλα Κατάλληλα Ακατάλληλα Κατάλληλα Ακατάλληλα 12 4 9 7 9 6 - - 2 1-1 5 4 1 1 17 4 15 9 10 7 = 63 Κλίµακα ακατάλληλων δειγµάτων: 9,7 206,3 µg/kg Από 9,7 έως 30 µg/kg 9 δείγµατα Από 30 έως 100 µg/kg 6 δείγµατα Από 100 έως 206,3 µg/kg 5 δείγµατα 6.5. ραστηριότητες αυτοελέγχου Οι εγκαταστάσεις στις οποίες πραγµατοποιήθηκαν επισκέψεις ήταν µεγάλου έως µεσαίου µεγέθους και εκπροσωπούσαν ορισµένες από τις µεγαλύτερες εγκαταστάσεις εξευγενισµού στην Ελλάδα. Η πρώτη εγκατάσταση εξευγενίζει και εµφιαλώνει πυρηνέλαιο, 2000 τόνους κατά το 2001, ενώ η δεύτερη µόνο εµφιαλώνει πυρηνέλαιο, 300 τόνους κατά το 2001. Και οι δύο εγκαταστάσεις εφάρµοζαν συστήµατα HACCP και µετά τις αρχικές προειδοποιήσεις έκαναν τροποποιήσεις στα συστήµατά τους για να λάβουν υπόψη τους την επιµόλυνση του ακατέργαστου πυρηνελαίου από ΠΑΥ. Και στις δύο λειτουργούσαν συστήµατα αυτοελέγχου, µε βάση τα οποία κάθε παρτίδα τελικού προϊόντος ήταν ελεύθερο µόνο εάν τα αποτελέσµατα των δοκιµών ήταν αρνητικά. Τις δοκιµές αυτές εκτελούσαν ιδιωτικά διαπιστευµένα εργαστήρια. Η εταιρεία η οποία εξευγένιζε πυρηνέλαιο αντελήφθη το πρόβληµα των ΠΑΥ µόνο µετά την απόσυρση του προϊόντος από την ισπανική αγορά τον Ιούλιο του 2001. Έγιναν τροποποιήσεις στη διαδικασία µε την εισαγωγή ενεργού άνθρακα στο στάδιο της λεύκανσης. Η επάρκεια της νέας διαδικασίας επιβεβαιώθηκε στις 24/7/01. Περίπου 97 τόνοι προϊόντος αποσύρθηκαν από την ελληνική και την ευρωπαϊκή αγορά. Το προϊόν αυτό υποβλήθηκε σε νέα επεξεργασία υπό την επίβλεψη των τοπικών υπηρεσιών του ΓΧΚ. Η δεύτερη εταιρεία στην οποία πραγµατοποιήθηκε επίσκεψη ασχολείται κυρίως µε τον εξευγενισµό σογιέλαιου, αλλά εµφιαλώνει περίπου 300 τόνους εξευγενισµένου πυρηνελαίου ετησίως. Η εταιρεία αντελήφθη το πρόβληµα σχετικά µε την επιµόλυνση από ΠΑΥ µετά τις αρχικές προειδοποιήσεις τον Ιούλιο του 2001. Μετά από επιστολή του ΕΦΕΤ το 17
Σεπτέµβριο η εταιρεία απέσυρε τα υπόλοιπα 750 kg µιας παρτίδας 26 τόνων από την αγορά. Το προϊόν αυτό στη συνέχεια προστέθηκε σε µη µολυσµένο πυρηνέλαιο και διατέθηκε στην αγορά παρά το αίτηµα των τοπικών υπηρεσιών του ΓΧΚ να µην διατεθεί. Ωστόσο, τα αποτελέσµατα των εργαστηριακών δοκιµών για την παρτίδα αυτή ήταν σύµφωνα µε την ελληνική νοµοθεσία ως προς τα επίπεδα των ΠΑΥ. 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 7.1. Νοµοθεσία (1) Η Ελλάδα διαθέτει επαρκή νοµοθεσία σχετικά µε τον επίσηµο έλεγχο για να αντιµετωπίσει την επιµόλυνση των φυτικών ελαίων από ΠΑΥ. 7.2. Αρµόδιες αρχές (2) Ο επίσηµος έλεγχος όσον αφορά την επιµόλυνση των φυτικών ελαίων από ΠΑΥ έχει ανατεθεί κατ εφαρµογή της κοινής υπουργικής απόφασης αριθ. 100 στον Ενιαίο Φορέα Ελέγχου Τροφίµων (ΕΦΕΤ) και στο Γενικό Χηµείο του Κράτους. 7.3. Υπηρεσίες εργαστηρίου (3) Το εργαστήριο στο οποίο έχουν ανατεθεί οι αναλύσεις σχετικά µε τους ΠΑΥ στα φυτικά έλαια, δεν έχει ακόµη διαπίστευση, αλλά ακολουθούσε ορθή εργαστηριακή πρακτική και είχε επαρκές ειδικευµένο προσωπικό µε αποτέλεσµα να ανταποκρίνεται στις τρέχουσες αρµοδιότητές του. (4) Η βάση δεδοµένων, που χρησιµοποιείται αυτή τη στιγµή για την ανάλυση των δειγµάτων, δεν περιέχει πληροφορίες σχετικά µε τα αποτελέσµατα των αναλύσεων που γίνονται στα δείγµατα για επιµόλυνση από ΠΑΥ. 7.4. Έλεγχοι της αρµόδιας αρχής (5) Το επίπεδο εφαρµογής θεωρήθηκε ικανοποιητικό σε εκείνες τις εγκαταστάσεις εξευγενισµού πυρηνελαίου που ανέφεραν ότι επιθεωρήθηκαν µετά τις αρχικές προειδοποιήσεις σχετικά µε την επιµόλυνση από ΠΑΥ. (6) Το επίπεδο δειγµατοληψίας που πραγµατοποιήθηκε σε επίπεδο λιανικής, στις εγκαταστάσεις µεταποίησης και επιπλέον στις εξαγωγές πυρηνελαίου θεωρήθηκε ικανοποιητικό. (7) Ο χρόνος µεταξύ των αρχικών προειδοποιήσεων RASFF και της επιθεώρησης των εγκαταστάσεων, στις οποίες πραγµατοποιήθηκαν επισκέψεις, ήταν περίπου 3 µήνες και θεωρήθηκε υπερβολικός. (8) εν τηρήθηκε ορθή πρακτική σε µία περίπτωση κατά την οποία µολυσµένο πυρηνέλαιο, το οποίο είχε αποσυρθεί από την αγορά, επετράπη να διαλυθεί σε µη µολυσµένο έλαιο σε µία εγκατάσταση εµφιάλωσης, παρά το γεγονός ότι τα αποτελέσµατα σχετικά µε τους 18
ΠΑΥ στο αναµεµειγµένο προϊόν ήταν κάτω από τα αποδεκτά όρια. Σύµφωνα µε το άρθρο 2 παράγραφος 2 του κανονισµού (ΕΟΚ) αριθ. 315/93 του Συµβουλίου η περιεκτικότητα σε προσµείξεις πρέπει να διατηρείται σε επίπεδα όσο το δυνατόν χαµηλότερα, τα οποία µπορούν να επιτευχθούν εύλογα µέσω της εφαρµογής ορθών πρακτικών. 7.5. ραστηριότητες αυτοελέγχου (9) Και οι δύο εγκαταστάσεις εξευγενισµού είχαν εφαρµόσει επαρκή συστήµατα αυτοελέγχου µε βάση την εφαρµογή των αρχών HACCP. 7.6. Γενική εικόνα Οι ελληνικές αρχές έχουν εφαρµόσει νοµοθεσία για τον περιορισµό των ΠΑΥ στο έλαιο από ελαιοπυρήνες. Επαρκείς δειγµατοληψίες πραγµατοποιούνται στις εγκαταστάσεις µεταποίησης, σε λιανικό επίπεδο και στις εξαγωγές. Έχουν υπάρξει κάποιες διαφορές σε νοµαρχιακό επίπεδο όσον αφορά την απόσυρση µολυσµένου προϊόντος από την αγορά 8. ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΗ ΣΥΝΕ ΡΙΑΣΗ Η καταληκτική συνεδρίαση πραγµατοποιήθηκε στις 22 Μαΐου 2002 µε τις ακόλουθες κεντρικές αρµόδιες αρχές: Γενική ιεύθυνση Κτηνιατρικής, Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίµων (ΕΦΕΤ) Γενική ιεύθυνση ηµόσιας Υγεία και Γενικό Χηµείο του Κράτους. Κατά τη συνεδρίαση αυτή, η οµάδα επιθεώρησης παρουσίασε τα κύρια ευρήµατα και τα συµπεράσµατα της αποστολής. Οι εκπρόσωποι των προαναφερθέντων υπουργείων δεν προέβαλαν ουσιαστικές αντιρρήσεις σε σχέση µε τα ευρήµατα και τα συµπεράσµατα που παρουσιάστηκαν. 9. ΣΥΣΤΑΣΗ 9.1. Προς τις αρµόδιες αρχές της Ελλάδας Οι αρµόδιες αρχές πρέπει να αντιµετωπίσουν τις ανεπάρκειες και τις ελλείψεις που προαναφέρονται στο τµήµα 7, ώστε να βελτιωθεί το σύστηµα επίσηµου ελέγχου των συγκεκριµένων τροφίµων και ειδικότερα: (1) Οι κεντρικές αρµόδιες αρχές του ΕΦΕΤ και του Γενικού Χηµείου του Κράτους πρέπει να συµφωνήσουν σε εναρµονισµένη πολιτική όσον αφορά την απόσυρση του µολυσµένου προϊόντος από την αγορά. (2) Οι κεντρικές αρµόδιες αρχές του ΕΦΕΤ και του Γενικού Χηµείου του Κράτους πρέπει να συµφωνήσουν σε εναρµονισµένη πολιτική όσον αφορά το χειρισµό και την επανεπεξεργασία του µολυσµένου προϊόντος, το οποίο έχει αποσυρθεί από την αγορά. Ιδιαίτερα η αρµόδια αρχή πρέπει να επιµείνει στο άρθρο 2 παράγραφος 2 του κανονισµού (ΕΟΚ) αριθ. 315/93 του Συµβουλίου για τη θέσπιση κοινοτικών διαδικασιών για τις προσµείξεις των τροφίµων, και να εξασφαλίσει ότι τα επίπεδα των προσµείξεων διατηρούνται σε όσο το δυνατόν χαµηλότερα επίπεδα, εξασφαλίζοντας ότι οι παραγωγοί πυρηνελαίου ακολουθούν ορθή πρακτική. 19
(3) Ο χρόνος αντίδρασης µεταξύ των αρχικών προειδοποιήσεων από το σύστηµα έγκαιρης προειδοποίησης για τα τρόφιµα έως την επιθεώρηση των συγκεκριµένων εγκαταστάσεων πρέπει να βελτιωθεί. (4) Οι αρµόδιες αρχές πρέπει να εξασφαλίζουν ότι τα εργαστήρια, τα οποία πραγµατοποιούν επίσηµο έλεγχο, είναι διαπιστευµένα µε το πρότυπο ISO/EN 17025, όπως απαιτείται από άρθρο 3 της οδηγίας 89/397/ΕΟΚ του Συµβουλίου. (5) Το Γενικό Χηµείο του Κράτους, και ειδικότερα το τµήµα τροφίµων του εργαστηρίου στο οποίο έχουν ανατεθεί οι αναλύσεις ΠΑΥ, πρέπει να εξασφαλίσει ότι η βάση δεδοµένων που χρησιµοποιεί είναι πλήρης όσον αφορά τα αποτελέσµατα για τα µεµονωµένα δείγµατα. (6) Οι αρµόδιες αρχές πρέπει να εξασφαλίσουν ότι οδηγοί ορθής πρακτικής υγιεινής, οι οποίοι βρίσκονται σήµερα στο στάδιο της εκπόνησης, θα περιέχουν αναφορές στα κρίσιµα σηµεία ελέγχου σχετικά µε τον εξευγενισµό του ελαίου από ελαιοπυρήνες και τον αποκλεισµό της επιµόλυνσης από ΠΑΥ. Η αρµόδια αρχή πρέπει να συντάξει ένα πρόγραµµα ανταπόκρισης στις συστάσεις αυτές, το οποίο θα πρέπει να περιλαµβάνει λεπτοµερείς πληροφορίες σχετικά µε τις ενέργειες στις οποίες θα προβεί και να προτείνει προθεσµίες κατά τις οποίες οι ενέργειες αυτές θα έχουν ολοκληρωθεί, µέσα σε διάστηµα 2 µηνών από την παραλαβή της τελικής έκθεσης. 20
ΠΡΟΣΘΗΚΗ Η απάντηση της αρµόδιας αρχής στις συστάσεις της έκθεσης. (7) Στις παρατηρήσεις τους οι αρµόδιες αρχές σηµειώνουν ότι όσον αφορά το σηµείο 9.1 (2) ένας Οδηγός Ορθής Υγιεινής Πρακτικής είναι υπό έκδοση. Ο οδηγός αυτός καλύπτει διαδικασίες και πρακτικές διαχείρισης των τυχόν επιµολυσµένων µε ΠΑΥ πυρηνελαίων. (8) Όσον αφορά το σηµείο 9.1 (6) οι αρµόδιες αρχές ανέφεραν ότι στον προαναφερθέντα οδηγό περιγράφονται τα κρίσιµα σηµεία κατά τον εξευγενισµό του πυρηνελαίου και οι προληπτικές ενέργειες για την αποφυγή επιµόλυνσής του µε ΠΑΥ. 21