ΒΕΝΕΤΙΑΣ Δ. ΤΣΑΚΑΛΙΔΟΥ Διπλωματούχου Αρχιτέκτονα Α.Π.Θ. MArch in Architectural Design U.C.L. Η ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ & ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΒΕΝΕΤΙΑΣ Δ. ΤΣΑΚΑΛΙΔΟΥ Διπλωματούχου Αρχιτέκτονα Α.Π.Θ. MArch in Architectural Design U.C.L. Η ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

1. εισαγωγή

2. γενικό μέρος

3. ειδικό μέρος

4. βιβλιογραφία

5. παράρτημα

Βενετία Δ. Τσακαλίδου Α.Π.Θ. Η συνθετική λογική της παρεμβολής στην αρχιτεκτονική ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

ΒΕΝΕΤΙΑΣ Δ. ΤΣΑΚΑΛΙΔΟΥ Διπλωματούχου Αρχιτέκτονα Α.Π.Θ. MArch in Architectural Design U.C.L. H ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Τομέας Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 2006 Εξεταστική Επιτροπή Καθηγητής Α.Μ. Κωτσιόπουλος, Επιβλέπων Καθηγητής Ν. Καλογήρου, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Επικ. Καθ. Ειρ. Σακελλαρίδου, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητής Π. Τζώνος, Εξεταστής Καθηγητής Ε. Κάστρο, Εξεταστής Αναπλ. Καθ. Τ. Παπαδοπούλου, Εξεταστής Επικ. Καθ. Ι. Ποταμιάνος, Εξεταστής 1

2 Σ όλους τους δασκάλους μου που μου δίδαξαν να αναζητώ, να ερευνώ, να σκέφτομαι, να προβληματίζομαι

πρόλογος Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η εισαγωγή ισχυρών αισθητικών και λειτουργικών αντινομιών σε δημόσιους χώρους συγκέντρωσης (μουσεία, πολιτιστικά και εμπορικά κέντρα), σε χώρους διέλευσης (σταθμοί, αεροδρόμια), στο περιβάλλον εργασίας και κατοικίας, καθώς και στο ευρύτερο αστικό τοπίο. Το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται σε επεκτάσεις κτιρίων, στον εγκλεισμό όγκων σε νέο κέλυφος, στη δημιουργία αυτόνομων πυρήνων μέσα σε κτιριακά συμπλέγματα, κ.α. Η διατριβή αυτή ερευνά και προσπαθεί να ερμηνεύσει το φαινόμενο της παρεμβολής τέτοιων αντινομιών στην αρχιτεκτονική. Ειδικότερα, επιχειρεί να καθορίσει ένα ιστορικό πλαίσιο εμφάνισης της παρεμβολής στην αρχιτεκτονική και να προχωρήσει με την περαιτέρω συντακτική ανάγνωση και ανάλυση του φαινομένου, ώστε να προκύψουν κάποια συμπεράσματα χρήσιμα για τη σύνθεση. Συγκεκριμένα, η παρούσα μελέτη πραγματεύεται τη συνύπαρξη μιας συνολικής κανονικότητας με κάποιες επιμέρους νησίδες-οντότητες, που είναι σε τέτοιο βαθμό διαφορετικές, ώστε η παρείσδυσή τους να δηλώνει την ισχυρή αντίθεση. Το ενδιαφέρον μου για τη διερεύνηση της παρεμβολής στην αρχιτεκτονική ξεκίνησε ήδη από το 1998, κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στην Bartlett School of Architecture του University College London (U.C.L.), υπό την επίβλεψη του καθηγητή Peter Cook, ως προβληματισμός για τον σχεδιασμό εφαρμοσμένων περιπτώσεων παρεμβολής σε κτιριακά έργα. Η μεταπτυχιακή μου εργασία αφορούσε την παρεμβολή κοινόχρηστων νησίδων στο περιβάλλον εργασίας και συγκεκριμένα την παρείσδυση μιας ιδιόμορφης εμβρυϊκής μορφής μέσα στο υπάρχον κτίριο διοίκησης του UCL, στην Torrington Place, που θα χρησίμευε ως χώρος διαλόγου, παρουσίασης και συνάθροισης των εργαζομένων. Παράλληλα, και μετά την επίσκεψή μου στο Παρίσι και στο Βερολίνο, η εισαγωγή της πυραμίδας στο μουσειακό συγκρότημα του Λούβρου (I.M.Pei, 1983-93) και η προσθήκη της κουπόλας στο Reichstag (Ν. Foster, 1992-99) μαζί με την απειλητική μορφή, που αιωρούνταν μέσα στα γραφεία της DG Bank ακριβώς απέναντι (F.Gehry, 1995-99), αποτέλεσαν την αρχή μιας σειράς παρατηρήσεων και προβληματισμών, που οδήγησαν στην επιλογή του θέματος. Η αλήθεια βέβαια είναι, ότι μελετώντας στη συνέχεια κάποια από τα πρώτα αρχιτεκτονικά παραδείγματα, που συγκέντρωσα για την έρευνα του θέματος, διαπίστωσα ότι τράβηξαν την προσοχή μου, επειδή ακριβώς η αρχιτεκτονική τους ήταν της προτίμησής μου. Η διατριβή αυτή εκπονήθηκε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και επιδοτήθηκε, κατόπιν διαγωνισμού, από το Πρόγραμμα Ηράκλειτος Υποτροφίες Έρευνας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, για το διάστημα 8/11/02-28/02/06. Με την περάτωσή της θα ήθελα να εκφράσω τη βαθειά ευγνωμοσύνη μου στον καθηγητή κ. Α.Μ. Κωτσιόπουλο, κυρίως επιβλέποντα της διατριβής, ο οποίος υπήρξε μέντορας και καθοδηγητής μου σε όλα τα χρόνια των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών μου και πολύ περισσότερο σε όλα τα στάδια εξέλιξης της παρούσας μελέτης. Στην αρχή, η ενθουσιώδης 3

ενθάρρυνσή του να μελετήσω εις βάθος το θέμα, που είχα επιλέξει και στη συνέχεια, οι εκτεταμένες συζητήσεις μας και οι ευφυείς υποδείξεις του για τον τρόπο προσέγγισης του θέματος, η ανεξάντλητη υπομονή του και το ακαδημαϊκό ύφος διδασκαλίας, που κατεύθυναν και διαμόρφωσαν την επιστημονική μου σκέψη, μου πρόσφεραν τα κίνητρα αλλά και τα εφόδια, που μου χρειάζονταν για να ενδιατρίψω με ζήλο και αφοσίωση στο φαινόμενο της παρεμβολής. Από τη θέση αυτή τον ευχαριστώ με όλη μου την καρδιά. Τον καθηγητή κ. Ν.Καλογήρου, μέλος της τριμελούς επιτροπής, ευχαριστώ θερμά για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις του και τις πολύτιμες συμβουλές του κατά τις παρουσιάσεις της προόδου της διατριβής. Θερμότατες ευχαριστίες εκφράζω και στην επικ. καθηγήτρια κ. Ειρ. Σακελλαρίδου, επίσης μέλος της τριμελούς επιτροπής, για τη συνεχή επίβλεψη και συμπαράστασή της κατά τη διεξαγωγή αυτής της έρευνας, την κριτική ανάγνωση του πονήματος και τις πολύτιμες υποδείξεις της στην τελική διαμόρφωση του κειμένου της διατριβής. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον επικ. καθηγητή κ. Ι.Ποταμιάνο για τις εποικοδομητικές συζητήσεις μας γύρω από το αντικείμενο της διατριβής και τις υποδείξεις του για τη χρήση ορισμένων βιβλιογραφικών πηγών, που διεύρυναν τις γνώσεις μου στη Θεωρία της Αρχιτεκτονικής. Επίσης στον καθηγητή κ. Χ. Αθανασόπουλο και στην επικ. καθηγήτρια κ. Ε. Αμερικάνου, εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου για την ευκαιρία που μου έδωσαν και την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν, ώστε να διδάσκω επί τριετία κοντά τους, στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Δ.Π.Θ. και να ανταλλάσσω σκέψεις και ιδέες στο αντικείμενο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Παράλληλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Ε.Κάστρο και τον αναπλ. καθηγητή κ. Κ.Αντωνίου για την εμπειρία που απέκτησα μαζί τους στην εφαρμογή της αρχιτεκτονικής θεωρίας σε πράξη. Θα ήταν παράλειψη αν δεν ευχαριστούσα από τη θέση αυτή τον καθηγητή μου στην Bartlett School of Architecture, του University College London (UCL) Peter Cook, η πληθωρική προσωπικότητα του οποίου και το ανήσυχο πνεύμα του, μου διοχέτευσαν την έφεση για έρευνα και αναζήτηση νοήματος σε ένα αρχιτεκτονικό έργο. Η μεταπτυχιακή εκπαίδευσή μου κοντά του σημάδεψε την πορεία μου για ακαδημαϊκή σταδιοδρομία. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στους γονείς μου και στον σύζυγό μου για όλη τη συμπαράσταση και την υποστήριξη, που μου πρόσφεραν κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής αυτής της μελέτης. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τη μητέρα μου Φ. Κανακούδη Τσακαλίδου, καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ., για την υπομονή της να μου διδάξει τον σωστό τρόπο έκφρασης του επιστημονικού λόγου. 4

περιεχόμενα 1. εισαγωγή 07 1.1. Ο ΟΡΟΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ 07 1.2. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 10 1.3. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 11 1.4. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 15 2. γενικό μέρος 17 2.1. ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ 17 2.1.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 2.1.2. ΑΦΟΡΜΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ 17 2.1.3. ΣΧΟΛΙΑ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 33 2.2. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΔΥΟ ΣΤΑΣΕΙΣ 34 2.2.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 34 2.2.2. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 34 2.2.3. Ο ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ 36 2.2.4. Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ 38 2.2.5. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΗ 40 2.2.6. ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΔΥΟ ΣΤΑΣΕΙΣ: Α) ΝΕΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ, Β) ΥΠΕΡΕΚΦΡΑΣΗ 43 2.2.7 ΣΧΟΛΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 54 2.3. DOES DECONSTRUCTION STILL MATTER? ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ 56 2.3.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΜΗΣΗΣ 56 2.3.2. ΤΟ ΑΠΟ-ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ 58 2.3.3. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΜΗΣΗΣ 63 2.3.4. DOES DECONSTRUCTION STILL MATTER? 65 2.3.5. ΣΧΟΛΙΑ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 67 2.4. Η ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ 68 3. ειδικό μέρος (υλικό, μεθοδολογία, ευρήματα, συζήτηση, συμπεράσματα) 70 3.1. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ (υλικό) 70 3.1.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 70 3.1.2. 1 η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ ΣΕ ΥΠΑΡΧΟΝ ΚΤΙΡΙΟ 72 3.1.3. 2 η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ ΣΕ ΝΕΟ ΚΤΙΡΙΟ 74 3.1.4 3 η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ: ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ ΝΕΟΥ ΚΤΙΡΙΟΥ ΣΕ ΥΠΑΡΧΟΝ ΚΤΙΡΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 76 3.1.5. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ 80 3.1.6. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ 2 ης ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ 82 3.1.7. ΣΧΟΛΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 125 5

3.2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ - ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ (μεθοδολογία ευρήματα) 126 3.2.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 126 3.2.2. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ 130 3.2.3. ΑΝΑΓΝΩΣΙΜΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ 133 3.2.4. ΤΕΧΝΑΣΜΑΤΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΛΛΟΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ 134 3.2.5. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΥΡΙΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ 142 3.2.6. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ ΤΟΥ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΘΜΟΥ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΞΕΝΙΣΤΗ 147 3.2.7. ΟΜΑΔΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΣΕ ΜΟΝΤΕΛΑ 151 3.2.8. ΣΧΟΛΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 153 3.3. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ (συζήτηση) 155 3.3.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 155 3.3.2. Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΑΥΤΟN - ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΩΣ ΟΡΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ; 155 3.3.3 Η ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ 163 3.3.4. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ - ΞΕΝΙΣΤΗ 169 3.3.5. ΣΧΟΛΙΑ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 180 3.4. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ (συζήτηση) 182 3.4.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 182 3.4.2. ΓΙΑΤΙ ΕΙΣΑΓΕΤΑΙ Η ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ; ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΠΟΔΟΘΕΙ Η ΕΝΤΟΝΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ - ΞΕΝΙΣΤΗ; 182 3.4.3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΙΡΜΟΥ - Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΙΡΜΟΥ ΣΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ 186 3.4.4. Η ΣΥΝΘΕΤΙΚΉ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ - Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ - ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΒΑΘΥΤΕΡΕΣ ΔΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 193 3.4.5. ΣΧΟΛΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 205 3.5. Η ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ (συζήτηση) 207 3.5.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 207 3.5.2. Η ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΕΧΝΗΣ 207 3.5.3. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΙΑΣ ΑΤΑΞΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΕ ΤΑΞΗ - Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΤΑΞΙΑΣ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ; 217 3.5.4. ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ - TO ΔΙΠΟΛΟ ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ 227 3.5.5. ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΝΕΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ ΜΕ ΥΠΕΡΕΚΦΡΑΣΗ 231 3.5.6. ΜΙΑ ΝΕΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΠΟΔΟΜΗΣΗΣ; 235 3.6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 239 4. βιβλιογραφία 245 5. παράρτημα 1-58 6

1. εισαγωγή 1.1. O ΟΡΟΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ Η διατριβή αυτή επιχειρεί να ερμηνεύσει το φαινόμενο της παρεμβολής στην αρχιτεκτονική, δηλαδή της δημιουργίας ισχυρών αισθητικών και λειτουργικών αντιθέσεων, όταν σε ένα δεδομένο αρχιτεκτονικό ή αστικό τοπίο, παρεμβάλλονται ενότητες τελείως διάφορης συνθετικής λογικής. Η παρεμβολή, σύμφωνα με το νέο ορθογραφικό ερμηνευτικό λεξικό του Δ. Δημητράκου, ορίζεται ως η παρείσδυση, η προσθήκη, το παράπηγμα. Το ρήμα παρεμβάλλω αντίστοιχα ορίζεται με τα συνώνυμα παρεισάγω, παρενθέτω, κάνω εισβολή έννοιες που απορρέουν από καθημερινά ερεθίσματα και εικόνες. Στην ενέργεια της παρεμβολής σε μία σχέση πραγμάτων ή σε μία κατάσταση, εμπεριέχεται η πρόθεση της επιρροής και συχνά η αίσθηση της αποδοκιμασίας. 1 Η παρεμβολή είναι μια έννοια, που έχει επικρατήσει στις φυσικές επιστήμες 2. Σύμφωνα με το Oxford Universal Dictionary 3, η παρεμβολή στον χώρο της φυσικής ορίζεται ως: - η αμοιβαία δράση δύο κυμάτων ή δύο συστημάτων κύματος, τα οποία ενδυναμώνουν ή εξουδετερώνουν το ένα το άλλο, όταν διασταυρωθούν. 4 - η σύγκρουση απόψεων που προκύπτει όταν προτείνονται δύο εφαρμογές (λύσεις) για την ίδια πατέντα (1888) - η εισβολή ηλεκτρικής ενόχλησης κατά την υποδοχή ενός σήματος. Στο σημείο αυτό αξίζει να σταθεί κανείς στη λέξη ενόχληση. Πράγματι, στην καθομιλουμένη η παρεμβολή συχνά χρησιμοποιείται αντί της λέξης παράσιτο, ειδικά όταν αναφερόμαστε σε ηχητικό σήμα. Αυτό το αρνητικά φορτισμένο πρόσημο είναι και ο λόγος που έχει επιλεγεί η λέξη παρεμβολή αντί άλλων λέξεων όπως η παρένθεση, η παρείσδυση, ή η πιο γενική και ουδέτερη λέξη παρέμβαση. Το παράσιτο αποτελεί επίσης ένα δάνειο, τόσο από τον χώρο της φυσικής όσο και από τον χώρο της βιολογίας 5. Είναι ένας ακόμη αρνητικά προσημασμένος όρος, που χρησιμοποιείται συχνά στον θεωρητικό λόγο. Ο Benjamin, 6 εξετάζοντας τη δυνατότητα του παράσιτου να παίξει έναν ρόλο στη γένεση της φόρμας, ορίζει τον παρασιτισμό ως τη συμπαρουσία διατήρησης και 1 Sinclair, John (editor), Collins Cobuild English Language Dictionary, Collins Birmingham University International Language Database, Collins London and Glasgow, 1987, p.761-762 2 Ο δανεισμός ενός όρου από τη φυσική και η εισαγωγή του σε μια επιστήμη υποκειμενική, με κοινωνικές μεταβλητές, που ερμηνεύει την τέχνη, όπως η αρχιτεκτονική, έχει κάποιες συνέπειες, που θα αναπτυχθούν εκτενέστερα σε επόμενο κεφάλαιο. 3 Onions, C.T. (editor), The Oxford Universal Dictionary Illustrated, Oxford University Press, The Caxton Publishing Company Ltd, (1933) 1965, Vol. I, p.1027 4 Αρχικά ο όρος εισήχθη πριν από την καθιέρωση της κυματικής θεωρίας, για να προσδιορίσει τα φαινόμενα, που παρατηρούνται κατά την αμοιβαία δράση δύο ακτίνων φωτός. Έπειτα η ερμηνεία επεκτάθηκε στα ηχητικά κύματα, στα κύματα της επιφάνειας του νερού, κ.ά. 5 Παράσιτο: (βιολ.) Ένας ζωντανός οργανισμός που ζει μέσα ή πάνω σε έναν άλλον οργανισμό (ξενιστή) και τρέφεται αποκλειστικά από αυτόν. (βλ. Onions, C.T. (editor), The Oxford Universal Dictionary Illustrated, Oxford University Press, The Caxton Publishing Company Ltd, (1933) 1965, Vol. ΙI, p.1431) 6 Benjamin, Andrew, B.4. Ο Παρασιτισμός στην Αρχιτεκτονική, Συνοδευτικά κείμενα προκήρυξης για τον Διεθνή Αρχιτεκτονικό διαγωνισμό: Εφήμερες κατασκευές Αθήνα 2004, Cultural Olympiad 2001-2004, Hellenic Cultural Heritage SA, Φεβρουάριος 2003 7

μετάλλαξης. Με άλλα λόγια, υποστηρίζει πως όταν ένα παράσιτο προσκολληθεί σε μια υπάρχουσα δομή, η επιβίωσή του εξαρτάται από την επιβίωση αυτής της δομής. Αυτό συνεπάγεται τη διατήρηση μιας υπάρχουσας κατάστασης, και ταυτόχρονα τη μεταμόρφωσή της, που επέρχεται ως αποτέλεσμα της παρουσίας του παράσιτου, το οποίο πρέπει να διατηρήσει τη διαφορά του. Ο συνδυασμός δομής και παράσιτου είναι πάντοτε μια κατάσταση ασταθής και διατηρείται για όσο καιρό η σύνδεσή τους παράγει τα αποτελέσματα μιας ημιτελούς μεταμόρφωσης. Υπό την έννοια αυτή, διακρίνεται μια ομοιότητα με τον όρο της παρεμβολής, όπως αυτός εκφράζεται στην παρούσα μελέτη. Έτσι, στα παραδείγματα που αναλύονται στη συνέχεια, γίνεται εμφανής η αμοιβαιότητα των σχέσεων μεταξύ του παρεμβαλλόμενου στοιχείου και του περιβάλλοντος που το υποδέχεται, το οποίο ονομάζεται ξενιστής. Σύμφωνα με τον Cousins, 7 ένα χαρακτηριστικό του παράσιτου είναι η υπερ-προσαρμοστικότητά του προς τον ξενιστή, που σημαίνει πως το παράσιτο, όχι μόνο προσαρμόζεται κατά τον συνήθη βιολογικό τρόπο, αλλά είναι στη φύση του να υιοθετεί στοιχεία της μορφής και των λειτουργιών του ξενιστή, ως μέρος της δικής του μορφής και λειτουργίας. Καθώς λοιπόν το παρασιτικό στοιχείο, πχ. σε ένα κτίριο, αλληλεπιδρά με το συνοριακό του περιβάλλον, δημιουργεί πολλαπλές σχέσεις. Ενδυναμώνει την ταυτότητά του, περικλείοντας εγγραφές της ιστορίας του γύρω κτιρίου και της καθημερινότητας των ανθρώπων, που το βιώνουν. Και ενώ διαφοροποιείται από τον περίγυρό του, όπως ένας κακοήθης όγκος σε έναν οργανισμό, παράγει ένα αστικό τοπίο, που συντηρεί και μεταμορφώνει την ιστορική ανάμνηση. Ωστόσο, το παράσιτο ως έννοια εμπεριέχει το τυχαίο, και ως ένα βαθμό το αυτόματο. Αντίθετα, στα παραδείγματα που διερευνώνται στη μελέτη αυτή, η πρόθεση του αρχιτέκτονα είναι η εσκεμμένη εισαγωγή ενός διαφορετικού στοιχείου. Για τον λόγο αυτόν, η πιο κοντινή ερμηνεία της παρεμβολής σε σχέση με τον παρασιτισμό, είναι αυτή της εσκεμμένης εμφύτευσης ενός οργανισμού σε έναν άλλο. 8 7 Cousins, Mark, B.2. Περιγραφή του Διαγωνισμού, Συνοδευτικά κείμενα προκήρυξης για τον Διεθνή Αρχιτεκτονικό διαγωνισμό: Εφήμερες κατασκευές Αθήνα 2004, Cultural Olympiad 2001-2004, Hellenic Cultural Heritage SA, Φεβρουάριος 2003 8 Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η διαφορά μεταξύ παράσιτου και εμφύτευσης, συγκρίνονται ενδεικτικά δύο αρχιτεκτονικοί χειρισμοί, που εκφράζουν αντίστοιχα την έννοια του αυτόματου και του τυχαίου, στη μεταμόρφωση ενός κτιρίου χωρίς τη συμμετοχή κάποιου αρχιτέκτονα και την έννοια της εσκεμμένης εμφύτευσης από τον αρχιτέκτονα σε ένα κτίριο. Συγκρίνονται έτσι, α) η πολυκατοικία Sheung Wan and the Peak στο Hong Kong, από τον Jerzy Wojtowicz και β) η πρόταση για τα Lobby Ports, από την ομάδα Servo. α) Η λειτουργική διευκόλυνση και παράλληλα η διάθεση για αντίθεση και εκκεντρικότητα έχουν οδηγήσει την πολυκατοικία Sheung Wan and the Peak στη σημερινή της μορφή. Οι χρήστες, παίρνουν την πρωτοβουλία του αρχιτέκτονα και χωρίς να είναι προκαθορισμένο το αποτέλεσμα, εισάγουν, με τυχαίο τρόπο, στοιχεία της ιδιωτικής τους ζωής, για να διαμορφώσουν τον καθημερινό τους χώρο και να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες, που έχει ο κάθε ένας, αλλάζοντας συγχρόνως ριζικά την εικόνα του υπάρχοντος κτιρίου. Μέσα από αυτές τις άναρχες εκφράσεις των ενοίκων για περισσότερο χώρο αλλά και αναγνώριση, δημιουργείται μια πολυπλοκότητα -ένα μουσικό ποίκιλμα- στην κανονικότητα του κτιρίου, που προεκτείνει το λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής, προς απροσδιόριστες κατευθύνσεις. Πρόκειται για μια μεταβλητή, οργανική και ανοικτή κατασκευή, τυπικό παράδειγμα της παραδοσιακής ανώνυμης αρχιτεκτονικής του Hong Kong. Ο αρχιτέκτονας της αρχικής κατασκευής, ελάχιστα έχει συνεισφέρει στην αλλαγή της μορφής της. Το αυτόματο, συνδυασμένο τυχαία από τους διάφορους χρήστες, επιζητεί την αποκατάσταση της ισορροπίας της μορφής, καθώς αυτή μεταλλάσσεται στον χρόνο. Η αρχιτεκτονική αυτή της ανάπτυξης, αν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως τέτοια, έχει να κάνει με μια ζωντανή, αυτόνομη δύναμη, με έναν δικό της μεταβολισμό. β) Τα Lobby Ports προτείνονται από την ομάδα αρχιτεκτόνων Servo, για την έκθεση New Hotels for Global Nomads το 2002, έπειτα από ανάθεση του Cooper-Hewitt National Design Museum. Στη συνέχεια, η ιδέα 8

Στην παρούσα μελέτη, η έννοια της παρεμβολής χρησιμοποιείται για να περιγράψει κυρίως ακραίες με την έννοια της ισχυρής αντίθεσης - αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις, που μπορεί να γίνουν σε ήδη διαμορφωμένο κτιριακό περιβάλλον, ή μπορεί να συνιστούν μια εξ αρχής ανατρεπτική χειρονομία ακόμη και κατά τον σχεδιασμό ενός νέου κτιρίου. Έτσι, η παρεμβολή συνδέεται με μια έντονη διάθεση διαφοροποίησης, με την εισαγωγή μιας εσκεμμένης αντινομίας και με τη δημιουργία δύο ευδιάκριτων στοιχείων που αντιτίθενται. Φορτίζεται με τη χροιά της ενόχλησης και της σύγκρουσης και είναι ανάλογη με την έννοια της αντίφασης και του παράδοξου. 9 Εκφράζεται δε, με κάποιους εκ προθέσεως δείκτες (indexes), που αναφέρονται στο περιτύλιγμα μιας δομής, στον συνειδητό εγκλεισμό ενός όγκου σε έναν άλλο, στο κολάζ μορφών, στην ανατροπή ενός κατεστημένου ή ενός ολοκληρωμένου συντακτικού. Πέρα όμως από τη διαφοροποίηση μεταξύ των δύο αντιθετικών στοιχείων, μπορεί να αντιληφθεί κανείς ότι τουλάχιστον το ένα από αυτά φορτίζεται με κάποιες συνειρμικές αναφορές και αναλογίες. Φαίνεται λοιπόν πως η έννοια της παρεμβολής έχει σχέση αφ ενός με την αντίθεση αλλά ταυτόχρονα και με την παραγωγή συνειρμών. 1.2. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η έρευνα σχετικά με το φαινόμενο της παρεμβολής στην αρχιτεκτονική βασίζεται κυρίως στη μελέτη διαφόρων κτιριακών συνθέσεων. Έτσι, μέσα από την ανάλυση παραδειγμάτων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής πρακτικής, η μελέτη αυτή επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα: Τι είναι η παρεμβολή; Πώς εκφράζεται στην αρχιτεκτονική σύνθεση; Πώς δομείται; Ποια είναι η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ της παρεμβολής και του περιβάλλοντος που την υποδέχεται- δηλαδή του ξενιστή; επεκτείνεται και αναπτύσσεται σε κλίμακα και λεπτομέρεια για την 9 η Biennale της Βενετίας το 2004. Η κεντρική σύλληψη του δεύτερου αυτού παραδείγματος αναφέρεται σε ένα σύστημα αρχιτεκτονικών εμφυτευμάτων, που χρησιμεύουν για την αναβάθμιση υπαρχόντων πολυώροφων κτιρίων. Τα εμφυτεύματα αυτά, που προσαρτώνται στον αρχιτεκτονικό φλοιό ενός πολυώροφου κτιρίου ως αποφύσεις, βασίζονται στην έννοια της μετάβασης, που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη αίθουσα αναμονής ενός ξενοδοχείου (lobby). Η προσάρτηση των εμφυτευμάτων γίνεται με τέτοιον τρόπο, ώστε να μοιάζουν με σταθμούς σε μια νέα διάφανη επιδερμίδα του κτιρίου, που έχει τη μορφή υαλοπετάσματος. Η επιδερμίδα αυτή δημιουργεί θύλακες για την κατανομή των σταθμών, ενισχύει την υπάρχουσα υποδομή του κτιρίου με ασύρματα δίκτυα και κατασκευαστικές επινοήσεις και τέλος, κατανέμει οριζόντια και κατακόρυφα στοιχεία κυκλοφορίας, που ενεργούν σαν ένα κύκλωμα για τη μετάδοση εικόνων και ήχων στις επιφάνειες του κτιρίου. 8 Στην περίπτωση των Lobby Ports, είναι ξεκάθαρη η πρόθεση του αρχιτέκτονα να εισάγει ξένα σώματα, για τη συστηματική οργάνωση της λειτουργίας και τη διαφοροποίηση του υπάρχοντος φλοιού του κτιρίου. (βλ. επίσης Forster, Kurt, Surfaces, in Trajectories>Metamorph>9 th International Architecture Exhibition, La Biennale di Venezia, Marsilio, 2004, pp.225,229) 9 Παράδοξα θεωρούνται προτάσεις ή περιγραφές, οι οποίες έρχονται σε σύγκρουση με αυτό που αναμένεται από τις ισχύουσες θεωρίες μας ή με την κοινή λογική. Ο Ζήνων ο Ελεάτης (485π.Χ.) διατύπωσε ορισμένα αινίγματα, που ήταν συλλογισμοί συνδεόμενοι με απλά προβλήματα, τα οποία όμως του επέτρεπαν να προκαλεί την κοινή λογική, ερχόμενος σε σύγκρουση μαζί της. Τα προβλήματα αυτά διατυπώθηκαν υπό μορφήν παραδόξων, τα οποία έκτοτε επανέρχονται στην φυσική και τη φιλοσοφία, ιδίως μέσα στον 20 ο αι. (βλ. Χρηστίδης, Θεόδωρος Μ., Χάος και η Πιθανολογική Αιτιότητα: Μεταξύ Προκαθορισμού και Τύχης μια Σπουδή των Φυσικών Εννοιών και Αρχών, Φιλοσοφία και Επιστήμες 3, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1997, σ.232) 9

Πώς ερμηνεύεται η σύγκρουση ως αρχιτεκτονικός όρος; Ποια η σημασία της αντίθεσης και του συνειρμού στη σύνθεση; Στην προσπάθεια αναζήτησης λογικών σχημάτων, που ερμηνεύουν τα παραπάνω ερωτήματα, λαμβάνεται υπόψη ότι, το πεδίο της έρευνας οφείλει να είναι ευρύ και η αντιμετώπιση του θέματος πολύπλευρη, καθώς η αρχιτεκτονική είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, που δέχεται επιρροές από διαφορετικούς επιστημονικούς χώρους. Μια τέτοια ανάλυση, οφείλει λοιπόν να καλύπτει τόσο την εφαρμοσμένη έρευνα (μελέτες περιπτώσεων), όσο και τη θεωρητική, για να έχει σχετική πληρότητα. Για τον λόγο αυτόν, η διερεύνηση αναπόφευκτα έχει χαρακτήρα γενικής επισκόπησης και καλύπτει όσο είναι δυνατόν: α) το σώμα της αρχιτεκτονικής σκέψης, τις κατηγορίες στις οποίες διακρίνεται (ιστορία, θεωρία, κριτική, μεθοδολογία σχεδιασμού) και τις σχέσεις μεταξύ τους β) τις τρέχουσες τάσεις της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας, με αναφορές στους κυριότερους εκπροσώπους και τα χαρακτηριστικά τους έργα και γ) τη σχέση της θεωρίας και της πρακτικής με τα ευρύτερα επιστημολογικά ρεύματα. Μεθοδολογικά, η διερεύνηση του φαινομένου της παρεμβολής επιχειρείται σε δύο επίπεδα: Α) Στο επίπεδο του συντακτικού: Η έρευνα συμπεριλαμβάνει χαρακτηριστικά παραδείγματα παρεμβολής και τα μελετάει συγκριτικά. Αναδεικνύει και αναλύει τους συνθετικούς χειρισμούς, που εμφανίζονται κατ επανάληψη στα παραδείγματα αυτά. Με άλλα λόγια, η μελέτη εστιάζεται στην ανάδειξη της συνθετικής δομής της παρεμβολής και στην ανάλυση λογικών εννοιών, που οδηγούν στην αποσαφήνιση της σχέσης παρεμβολής ξενιστή. Για την ανάλυση αυτή, η έρευνα βασίζεται κυρίως α) στο μοντέλο σύνταξης του χώρου από τον Hillier, β) στην οργάνωση του χώρου και στη συντακτική δομή της αρχιτεκτονικής από τον Φατούρο και γ) στην αναλυτική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής σύνθεσης από την Sakellaridou. Β) Στο επίπεδο του νοήματος: To εμπειρικό κομμάτι της μελέτης τοποθετείται σε ένα γενικότερο πλαίσιο. Συγκεκριμένα, συνδυάζονται οι θεωρητικές απόψεις των Hillier, Bonta και Broadbent πάνω στο θέμα της παραγωγής του νοήματος, προκειμένου να διαμορφωθεί μία πρόταση, που υποστηρίζει η διατριβή για την παρεμβολή και τη συνθετική λογική της. Η όλη μελέτη διακρίνεται στην εισαγωγή, στο γενικό και στο ειδικό μέρος. Στόχος του γενικού μέρους είναι να οριοθετήσει χρονικά το φαινόμενο της παρεμβολής, χρησιμοποιώντας στυλιστικούς όρους για την τρέχουσα πολυμορφία και ευκινησία της αρχιτεκτονικής σκέψης. Με τον τρόπο αυτόν, επιχειρείται ο καθορισμός ενός ιστορικού πλαισίου, μέσα από το οποίο προσεγγίζεται το ιδιαίτερο φαινόμενο της παρεμβολής και ταυτόχρονα υπογραμμίζονται ορισμένα αντικείμενα συζήτησης, που φαίνονται σημαντικά για την κατανόησή του. Στόχος του ειδικού μέρους είναι να προχωρήσει στη συντακτική ανάλυση της παρεμβολής και συγκεκριμένα να εξετάσει κατά πόσο η παρεμβολή σε ένα αρχιτεκτονικό έργο, μπορεί να οδηγήσει σε κάποιο καλό, και όχι κατ ανάγκη 10

αρνητικά φορτισμένο, αποτέλεσμα. Να προσδιορίσει με άλλα λόγια κατά πόσο το φαινόμενο της παρεμβολής εμπλουτίζει το νόημα στην αρχιτεκτονική και δεν αποτελεί απλώς διαταραχή ή ενόχληση με αρνητικές επιπτώσεις στη σύνθεση. Η πρόθεση είναι η έρευνα αυτή να χρησιμεύσει ως σημείο εκκίνησης για πειραματισμούς και σκέψεις πάνω στην αρχιτεκτονική σύνθεση. Για τον λόγο αυτόν, οι σκέψεις, που παρατίθενται στη μελέτη, σκοπεύουν να είναι ενδεικτικές και όχι δογματικές. Πολλοί από τους όρους που χρησιμοποιούνται, έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά κατά προσέγγιση. Σ αυτές τις περιπτώσεις, αναγράφεται δίπλα στη λέξη, που θεωρείται καταλληλότερη στα ελληνικά και η αγγλική. 1.3. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Όπως ήδη αναφέρθηκε, η μελέτη διακρίνεται σε τρία μέρη: στην εισαγωγή, στο γενικό και στο ειδικό μέρος. 1. Εισαγωγή Στην εισαγωγή προσδιορίζεται ο όρος της παρεμβολής και το αντικείμενο της έρευνας, περιγράφεται η οργάνωση της διατριβής αναλυτικά σε κεφάλαια και τονίζεται η σημασία της έρευνας. 2. Γενικό μέρος Το γενικό μέρος της έρευνας περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια: 2.1. ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ου ΑΙΩΝΑ Μια σύντομη ιστορική αναδρομή, στην οποία ανιχνεύονται αναλογίες του φαινομένου της παρεμβολής στον 20 ο και στις αρχές του 21 ου αιώνα. Εξετάζεται, με τον τρόπο αυτόν, αν το φαινόμενο της παρεμβολής αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ή συναντάται και σε προηγούμενες περιόδους και εμπειρίες. 2.2. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΔΥΟ ΣΤΑΣΕΙΣ Μια αναφορά στις πρόσφατες προσεγγίσεις και στάσεις στην αρχιτεκτονική και στη σύγχρονη κοινωνία γενικότερα. Διατυπώνονται και υποστηρίζονται θεωρητικά υποθέσεις, που ασχολούνται με την ανατροπή της θεώρησης του κόσμου και την εισαγωγή πολυάριθμων ιδεών και κινημάτων, τις απόπειρες υπέρβασης και τις θέσεις απέναντι στην αισθητική, στον συμβολισμό, στον πλουραλισμό. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται σε δύο φαινομενικά ασύμβατες στάσεις, το Νέο Μοντέρνο και την Υπερέκφραση, που κυριαρχούν στην αρχιτεκτονική πρωτοπορία. Φαίνεται πως η παρεμβολή συνδέεται άμεσα με τις δύο αυτές στάσεις αλλά και με το ίδιο το γεγονός της ιστορικής τους συγκυρίας, δηλαδή της ταυτόχρονης συνύπαρξής τους τα τελευταία χρόνια. 2.3. DOES DECONSTRUCTION STILL MATTER? ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ Επίσης μια σύντομη αναφορά στην πρόσφατη τάση της αποδόμησης, η οποία φαίνεται πως συγκεντρώνει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με την παρεμβολή. Επιπλέον, διαπιστώνεται ότι οι περισσότεροι αρχιτέκτονες, που πρωτοστατούν 11

στην αποδομητική θεωρία και πρακτική, εμφανίζονται κατ επανάληψη στα παραδείγματα παρεμβολής, που καταγράφονται στην παρούσα μελέτη. Έτσι, η ανάλυση της αποδόμησης και οι πιθανές προεκτάσεις της θεωρείται πως μπορεί να βοηθήσουν στη διερεύνηση του ζητήματος που μας απασχολεί. 2.4. Η ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Ένα σύντομο κεφάλαιο που οριοθετεί χρονικά το φαινόμενο της παρεμβολής και που συνδέει το γενικό με το ειδικό μέρος της μελέτης που ακολουθεί. 3. Ειδικό μέρος Το ειδικό μέρος της διατριβής περιλαμβάνει το υλικό και τη μεθοδολογία της μελέτης, τα ευρήματα (αποτελέσματα) που προκύπτουν, τη συζήτηση και τα συμπεράσματα. Αναλυτικότερα, παρουσιάζονται περισσότερο ή λιγότερο γνωστά παραδείγματα της τρέχουσας αρχιτεκτονικής, που ανήκουν στη χρονική περίοδο των τελευταίων 20 ετών (1985-2005). Τα παραδείγματα επιλέγονται από αρχιτεκτονικά περιοδικά, μονογραφίες και προσωπικές επισκέψεις, και υποβάλλονται σε ανάλυση θεωρητική, στατιστική και κριτική. 3.1. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ Για λόγους διευκόλυνσης τα παραδείγματα ομαδοποιούνται σε τρεις κατηγορίες: 1 η : παρεμβολή σε υπάρχον κτίριο 2 η : παρεμβολή σε νέο κτίριο 3 η : παρεμβολή νέου κτιρίου σε υπάρχον κτιριακό περιβάλλον αστικό ιστό. Το σύνολο των παραδειγμάτων της κάθε κατηγορίας καταγράφεται και ταξινομείται χρονολογικά σε πίνακες. Στη συνέχεια, ακολουθεί στατιστική ανάλυση όλων των δημοσιευμένων έργων της περιόδου 1985-2005 σε δύο διεθνώς αναγνωρισμένα αρχιτεκτονικά περιοδικά (το Architectural Review και το Domus), η οποία δείχνει ότι το φαινόμενο της παρεμβολής δεν αποτελεί εξαίρεση, αλλά μια πραγματικότητα, που παρουσιάζει σταδιακή εξέλιξη. Λόγω περιορισμένης έκτασης, δεν είναι δυνατή η συστηματική και εκτενής ανάλυση όλων των παραδειγμάτων παρεμβολής, που συναντά κανείς στο διάστημα της εικοσαετίας. Γι αυτό, επιλέγονται προς μελέτη ορισμένα παραδείγματα και αιτιολογείται η επιλογή τους. Αρχικά, γίνεται μια σύντομη αρχιτεκτονική περιγραφή των επιλεγμένων παραδειγμάτων παρεμβολής και συνθετική διάταξη των δεδομένων του κάθε έργου. Επισημαίνεται η παρεμβολή και διαχωρίζεται από το κτίριο - ξενιστή που την υποδέχεται. 3.2. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ - ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ Η παρούσα μελέτη είναι συγχρόνως ποιοτική και ποσοτική. Ξεκινά με την παρατήρηση ομοιοτήτων, τάσεων και τεχνασμάτων και καταλήγει σε αναζήτηση κύριων θεμάτων, κριτηρίων και σε ποσοτικές μετρήσεις. Με άλλα λόγια, χρησιμοποιεί την ποιοτική προσέγγιση για να συγκρίνει τα ευρήματα της έρευνας και να θέσει τελικά ερωτήματα, που απευθύνονται σε ποσοτικά μεγέθη. Έτσι, επιχειρείται μια συντακτική διερεύνηση του παρεμβαλλόμενου χώρου, ταυτόχρονα με ποσοτικές και ποιοτικές διαβαθμίσεις. Με τον τρόπο αυτόν (ποιοτικό και ποσοτικό) γίνεται στη συνέχεια η ανάλυση των παραδειγμάτων, που έχουν επιλεγεί. Μέσα από την αρχιτεκτονική 12

περιγραφή, ήδη από την αρχή, διαφαίνονται κάποιες πρώτες παρατηρήσεις σχετικά με τις ομοιότητες ανάμεσα στα παραδείγματα. Παράλληλα, υπογραμμίζονται κάποιες γενικές τάσεις, που παρατηρούνται στις προσεγγίσεις και διερευνώνται ορισμένα τεχνάσματα, με τα οποία παράγει και ερμηνεύει κανείς αρχιτεκτονικές παρεμβολές. Από τις πρώτες αυτές παρατηρήσεις προκύπτουν ορισμένα κύρια θέματα, δηλαδή ορισμένοι συνθετικοί χειρισμοί, που εμφανίζονται κατ επανάληψη στα παραδείγματα παρεμβολής. Η διατριβή προχωρά με την ανάδειξη και εκτενέστερη ανάλυση αυτών των συνθετικών χειρισμών, τόσο στο επίπεδο του συντακτικού όσο και στο επίπεδο του νοήματος. Σύμφωνα με τις απόψεις των Hillier και Sakellaridou, τα κύρια θέματα προτείνονται ως κανόνες, των οποίων οι σχέσεις δομούν το αρχιτεκτονικό αντικείμενο. Η διερεύνησή τους οδηγεί στη σύγκριση της παρεμβολής και του ξενιστή με τη βοήθεια δύο μεταβλητών: (α) το μέγεθος της παρεμβολής (ποσότητα) (β) τον βαθμό διαφοροποίησης της παρεμβολής από τον ξενιστή (διαφορετικότητα, αντίθεση) οι οποίες προσεγγίζονται ποσοτικά και μετατρέπονται σε μετρήσιμα μεγέθη με τη βοήθεια κριτηρίων, που αναφέρονται στη μάζα, στην κάτοψη και στις όψεις των αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων. Στη συνέχεια τα παραδείγματα ομαδοποιούνται σε μοντέλα σύμφωνα με τη φύση και τη θέση της παρεμβολής στον ξενιστή και σύμφωνα με τη μορφή, τη δομή και τη χρήση τόσο της παρεμβολής όσο και του ξενιστή. Στα επόμενα τρία κεφάλαια ακολουθεί η συζήτηση των ευρημάτων της διατριβής. 3.3. ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΟΛΗΣ Στο πρώτο κεφάλαιο της συζήτησης αναζητείται το συντακτικό της παρεμβολής. Ειδικότερα, περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται κανείς την παρεμβολή σε σχέση με τον χώρο, ορίζεται η σύγκρουση ως αρχιτεκτονικός όρος, αναλύεται η μορφή και η δομή της παρεμβολής και προσδιορίζεται η σχέση παρεμβολής-ξενιστή. Περιγράφεται η άποψη ότι ο αρχιτεκτονικός χώρος γίνεται αντιληπτός είτε ως μια αυτοτελής ενότητα, άπειρη ή πεπερασμένη, ικανή να υποδέχεται πράγματα, είτε ως μια σχέση αντικειμένων. Με βάση την άποψη αυτή, ανιχνεύεται ο τρόπος, με τον οποίο γίνεται αντιληπτή η παρεμβολή στο αρχιτεκτονικό έργο, έτσι ώστε να κατανοηθεί η λογική, με την οποία σχεδιάζεται, δηλαδή η συνθετική λογική της. Παράλληλα, τονίζεται ότι η μορφή και ο χώρος, οι συνθετικές αρχές, ακόμη και το χρώμα ή οι υφές συμβάλλουν στον σχηματισμό της δομής μιας αρχιτεκτονικής παρεμβολής. Η σχέση παρεμβολής ξενιστή προσδιορίζεται μέσα από την ανάλυση των παραδειγμάτων της 2 ης κατηγορίας, σύμφωνα με τα κριτήρια που αναφέρθηκαν. Οι μετρήσεις που χρησιμοποιούνται, εξετάζουν συσχετίσεις μεταξύ των δύο μεταβλητών: του μεγέθους (α) και του βαθμού διαφοροποίησης (β). Φαίνεται πως το φαινόμενο της παρεμβολής δεν κρύβει μονάχα τη μαγεία της ιδιοφυΐας του αρχιτέκτονα. Η συνθετική της λογική έχει να κάνει με τις αναλογίες των όγκων, την αντίθεση, την κυριαρχία μέσα σε μια ενότητα, σε μια συνολική ατμόσφαιρα. Έχει να κάνει τόσο με το συντακτικό των αρχιτεκτονικών 13