Από τις πρώτες Οδηγίες της ΕΟΚ στην Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Π. Παναγιωτίδης ιευθυντής Ερευνών Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών
Από τους «Εθνικούς ρυµούς» στις Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης Στη διάρκεια του 20ου αιώνα η σχέση του ανθρώπου µε το περιβάλλον του άλλαξε δραµατικά Η ίδρυση των Εθνικών ρυµών στην δεκαετία του 60 σηµατοδοτεί την ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά έχει χαρακτήρα µουσείου Κατά τη δεκαετία του 70 η Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα (ΕΟΚ) βάζει και το φυσικό περιβάλλον στους κανόνες του οικονοµικού ανταγωνισµού
Οι Οδηγίες της περιόδου 1970-1990. Το ενδιαφέρον της Επιτροπής εστιάστηκε κατ αρχήν στην προστασία του πόσιµου νερού, µε την Οδηγία 75/440/ΕΟΚ και αµέσως µετά στην προστασία των νερών κολύµβησης, µε τηνοδηγία76/160/εοκ Ακολούθησαν οι Οδηγίες 78/659/ΕΟΚ και 79/923/ΕΟΚ για την προστασία νερών που προορίζονται για καλλιέργεια ψαριών και οστρακοειδών αντίστοιχα.
1980-1990 Κατά τη δεκαετία του 80 η Επιτροπή εκδηλώνει το ενδιαφέρον της για τα επιφανειακά νερά µε τις Οδηγίες 84/360/ΕΟΚ και 85/337/ΕΟΚ, περί µελετών «περιβαλλοντικών επιπτώσεων» καθώς και την Οδηγία 86/85/ΕΟΚ, για την προστασία από τα πετρελαιοειδή Βλέπουµε, ότι µέχρι το τέλος της δεκαετίας του 80, η Επιτροπή προσπαθεί να διασφαλίσει την ποιότητα των επιφανειακών νερών, ώστε αυτά να είναι κατάλληλα για ορισµένες χρήσεις
Νέες τάσεις Μια πρώτη αλλαγή οπτικής γωνίας του Ευρωπαίου νοµοθέτη διαφαίνεται στην Οδηγία 91/676/ΕΟΚ, για τον περιορισµό της χρήσης λιπασµάτων και της Οδηγίας 91/271/ΕΟΚ, για τον χαρακτηρισµό του βαθµού ευαισθησίας των υδάτινων αποδεκτών (ποταµών, λιµνών και θαλασσών) που πρόκειται να δεχθούν αστικά λύµατα Οι δυο αυτές Οδηγίες στοχεύουν στον περιορισµό των φαινοµένων του ευτροφισµού, τα οποία, κατά τα τέλη της δεκαετίας του 80, πήραν διαστάσεις οικολογικής καταστροφής στους υδάτινους αποδέκτες της Βόρειας Ευρώπης
Η Οδηγία των οικοτόπων Ακόµη τολµηρότερο βήµα αποτελεί η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, για την προστασία των Οικοτόπων (βιοτόπων), γνωστή και ως Οδηγία habitat, που περιλαµβάνει στα παραρτήµατά της, µεταξύ των άλλων, πλήθος ευαίσθητων υδροβιοτόπων και απειλούµενων υδρόβιων ειδών της Ευρωπαϊκής χλωρίδας και πανίδας. ΗΟδηγία habitat προτείνει ένα σύστηµα βαθµολόγησης της αντιπροσωπευτικότητας (representativity) των βιοτόπων, καθώς και του καθεστώτος διατήρησης (conservation status).
Είναι ο άνθρωπος χρήστης ήτµήµα του περιβάλλοντος ; Παρατηρούµε ότι στις αρχές της δεκαετίας του 90, σηµειώνεται µια αλλαγή: η νοµοθεσία δεν στοχεύει πλέον στην προστασία της χρήσης των επιφανειακών νερών για το συµφέρον του ανθρώπου-χρήστη, αλλά στην προστασία του υδατικού οικοσυστήµατος Βέβαια, επειδή το τελικό ζητούµενο αυτών των Οδηγιών είναι η διατήρηση της ποιότητας του φυσικού περιβάλλοντος, ο άνθρωπος επωφελείται έµµεσα
Η έννοια της «οικολογικής ποιότητας» Παρά την αλλαγή της αντίληψης του Ευρωπαίου νοµοθέτη, που σηµειώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 90, η πραγµατικά επαναστατική ιδέα ήρθε στο προσκήνιο µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ, γνωστής και ως Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (ΟΠΥ) Στο κείµενο αυτό για πρώτη φορά ορίζεται η οικολογική ποιότητα των επιφανειακών νερών, ως αξία αυτόνοµη και ανεξάρτητη από κάθε χρήση, οικονοµική εκµετάλλευση και αισθητική προσέγγιση
Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (ΟΠΥ) Οι τάσεις στην εξέλιξη της νοµοθεσίας µας επιτρέπουν να υποθέσουµε ότι στην ΟΠΥ, που θα διέπει την προστασία των επιφανειακών νερών της Ευρώπης τον 21ο αιώνα, η ιδέατου περιβάλλοντος - καταναλωτικού αγαθού θα αντικατασταθεί από την ιδέα του περιβάλλοντος - αυτόνοµης αξίας
Η οικολογική ποιότητα Πρόκειται για µιά συνολική έκφραση της δοµής και λειτουργίας των βιοκοινωνιών Συνυπολογίζονται οι φυσικοί γεωλογικοί κλιµατικοί παράγοντες και η επίδραση του ανθρώπου
Στόχοι της ΟΠΥ The overall objective (WFD) is that Member States should achieve "good ecological and chemical status" for all waters by Dec 2015 Ecological status is determined by biological, hydromorphological and physico-chemical quality elements a consistent classification of all European surface waters into status classes is necessary Natural surface water bodies: rivers, lakes, transitional waters and coastal waters ecological status + chemical status = Surface water status
Classification criteria for biological elements generally: taxonomic composition and abundance Ecological Quality Elements Rivers Lakes Transitional waters Coastal waters Phytoplancton x x x x Macroalgae and Angiosperms x x Macrophytes and phytobenthos x x Benthic invertebrate fauna x x x x Fish fauna x x x
Κατάταξη της ποιότητας Υψηλή = δεν υπάρχει διατάραξη των βιοκοινωνιών καλή = µικρή διατάραξη µέτρια = σηµαντική διατάραξη (κάποια ευαίσθητα είδη απουσιάζουν) φτωχή = µεγάλη διατάραξη κακή = υπάρχουν µόνο τα ανθεκτικά είδη
Νέες προκλήσεις για την έρευνα Overview of traditional indices-are they sufficient? Need for new metrics for coastal ecosystems Assessment of phytobenthos as a quality element
Τα µακροφύκη στη Μεσόγειο
Παράµετροι που χρησιµοποιούνται στη µελέτη των φυτών του βυθού Presence/absence of indicator species (but in which condition?) Shannon, Pielou (sample size dependence, non monotonic reaction to organic pollution) Bray-Curtis Similarity index (differenciation but cause?) EEI biotic index (quantitative, functional diversity)
The EEI index Orfanidis et al. (2001) Numerical value of ecological categories High = 10 Good = 8 Moderate = 6 Low = 4 Bad = 2 Mean abundance (%) of ESG II >60 >30-60 0-30 Bad Low Moderate ESG II Sheet filamentous coarsely branched groups High productivity Annuals Ruderals Ulva, Cladophora, Low Moderate Good Thick leathery, jointed calcareous, crustose group Low productivity Perennials Competitors Cystoseira, Corralina Moderate Good High 0-30 >30-60 >60 Mean abundance (%) of ESG I ESG I
Nutrient load Turbidity (Secchi disk) Nitrates (NO 3 -N) Winter Nitrates (NO 3 -N) Summer Chl-a Towards river mouth (A+B) 4.5-6.5 m 0.97 µg-at/l 1.43 µg-at/l 2.96 µg/l Towards Aegean Sea (D+E) 8-11.5m 0.19 µg-at/l 0.10 µg-at/l 0.16 µg/l
Bray-Curtis Similarity Index B2 B4 Stress: 0.09 A2 C2 A4 B3 B1 A3 A1 C3 C1 C4 D2 D4 D3 D1 E1 E3 E4 E2 1, 3 = winter 92, 93 2, 4 = summer 92, 93
Indices Species number H'(log2) 50 40 30 20 10 0 5 4 3 2 1 0 1 J' 0,5 ΕΕΙ 0 12 10 8 6 4 2 0 A B C D E Stations mean abundance relative abundance
Σαρωνικός - Ν. Ευβοϊκός 30 20 10 Species Number (2**) (5,6**) (1,4,5,6**) (2**) (2,3**) (2,3**) 300 Total Coverage (%) 200 100 4 3 2 1.0 1 0.8 Shannon-Weaver Diversity (2**) (5**) Pielou Evenness 0.6 0.4 12 Ecological Evaluation Index 8 4 1 2 3 4 5 6 Sites
Περιοχές δειγµατοληψίας 1998-2003 23 00' 23 10' 23 20' 23 30' 23 40' 23 50' 24 00' 24 10' 38 00' GREECE PS KV AK 37 50' AN 37 40' Depths in meters
Άγιος Νικόλαος Αναβύσσου: AN (περιοχή αναφοράς)
Άγιος Νικόλαος Αναβύσσου: AN (περιοχή αναφοράς) Μεγάλα Φαιοφύκη / Νιτρόφιλα Χλωροφύκη 180 Νιτρόφιλα Χλωροφύκη Μεγάλα Φαιοφύκη 160 140 Κάλυψη (%) 120 100 80 60 40 20 0 Aug- 98 Μαρ - Ιούν 99 Sep- 01 Μαρ - Ιούν 02 Sep- 02 Μαρ - Ιούν 03
Κακηβίγλα Σαλαµίνας: KV (ρυπασµένη περιοχή)
Κακηβίγλα Σαλαµίνας: KV (ρυπασµένη περιοχή) 160,00 Μεγάλα Φαιοφύκη / Νιτρόφιλα Χλωροφύκη Κάλυψη (%) 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 Μεγάλα Φαιοφύκη Νιτρόφιλα Χλωροφύκη 0,00 Αυγ- 98 Μαρ - Ιούν 99 Σεπ- 01 Μαρ - Ιουν- 02 Σεπ- 02 Μαρ - Ιουν- 03
Περιστέρια Σαλαµίνας: PS (µεταβατική περιοχή)
Περιστέρια Σαλαµίνας: PS (µεταβατική περιοχή) Μεγάλα Φαιοφύκη / Νιτρόφιλα Χλωροφύκη 160 140 120 Νιτρόφιλα Χλωροφύκη Μεγάλα Φαιοφύκη Κάλυψη (%) 100 80 60 40 20 0 Aug 98 Mar - jun 99 sep 01 mar - jun 02 sep 02 mar - jun 03
Άγιος Κοσµάς: AK (µεταβατική περιοχή)
Άγιος Κοσµάς: AK (µεταβατική περιοχή) Μεγάλα Φαιοφύκη / Νιτρόφιλα Χλωροφύκη 160 Μεγάλα Φαιοφύκη Νιτρόφιλα Χλωροφύκη 140 120 Κάλυψη (%) 100 80 60 40 20 0 Αυγ- 98 Μαρ - Ιουν- 99 Σεπ- 01 Μαρ - Ιουν- 02 Σεπ- 02 Μαρ - Ιούν 03
Σύνολο Σαρωνικού: είδη εν-δείκτες 140 Big Phaeophyta / Nitrofila Chlorophyta Nitrofila Chlorophyta Big Phaeophyta 120 100 Coverage % 80 60 40 20 0 1999 Peristeria 2001 2003 1999 Kaki Vigla 2001 2003 1999 Agios Kosmas 2001 2003 1999 Agios Nikolaos 2001 2003
Σύνολο Σαρωνικού: αριθµός ειδών 30 Species Number 1999 2001 2003 25 Species Number 20 15 10 5 0 Peristeria Kaki Vigla Agios Kosmas Agios Nikolaos
Σύνολο Σαρωνικού: κάλυψη υποστρώµατος 300 Total Coverage % 1999 2001 2003 250 Total Coverage % 200 150 100 50 0 Peristeria Kaki Vigla Agios Kosmas Agios Nikolaos
2,5 Σύνολο Σαρωνικού: ποικιλότητα Shannon-Weaver Diversity 1999 2001 2003 2 1,5 H' 1 0,5 0 Peristeria Kaki Vigla Agios Kosmas Agios Nikolaos
1 0,9 0,8 0,7 Σύνολο Σαρωνικού: τιµές δείκτη ΕΕΙ EEIEQR 1999 2001 2003 EEIEQR 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Peristeria Kaki Vigla Agios Kosmas Agios Nikolaos
Ecological quality of north coastal waters based on ΕΕΙ values 1999 38 00' 37 50' 37 40' 23 00' 23 10' 23 20' 23 30' 23 40' 23 50' 24 00' 24 10' 2 1 3 4 BAD LOW MODERATE GOOD HIGH 2001 Depths in meters 2003 23 00' 23 10' 23 20' 23 30' 23 40' 23 50' 24 00' 24 10' 23 00' 23 10' 23 20' 23 30' 23 40' 23 50' 24 00' 24 10' 38 00' 37 50' 1 2 3 38 00' 37 50' 1 2 3 37 40' 4 37 40' 4 Depths in meters Depths in meters
Τιµές του δείκτη ΕΕΙ 1999-2007 1 0,9 0,8 EEIEQR 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 1999 2001 2003 2005-2006 2006-2007 0 Peristeria Kaki Vigla Ampelakia Piraiki Agios Kosmas Reference
Συµπέρασµα (1) Εφαρµόζοντας τους κατάλληλους δείκτες είναι δυνατόν να διακρίνουµε 5 κλάσεις οικολογικής ποιότητας από την «κακή» στον Εσωτερικό Σαρωνικό στην εκβολή του ΚΑΑ µέχρι την υψηλή στον Εξωτερικό Σαρωνικό προς το Σούνιο
Συµπέρασµα (2) Στα δέκα χρόνια παρακολούθησης (1998-2008) καταγράφηκε τάση βελτίωσης της οικολογικής ποιότητας, από την κακή προς την µέτρια, που µπορεί να αποδοθεί στην επιτυχή επεξεργασία των αστικών αποβλήτων στην Ψυττάλεια
Συµπέρασµα (3) Αντίθετα, στον Εξωτερικό Σαρωνικό σε πολλές περιπτώσεις η υψηλή κλάση υποβαθµίστηκε σε «καλή», γεγονός που µπορεί να αποδοθεί στην επέκταση της µητροπολιτικής περιοχής των Αθηνών προς την ανατολική Αττική, χωρίς επέκταση των υποδοµών
τελικά πόσο ρεαλιστικός στόχος είναι η «καλή» ποιότητα για τον Σαρωνικό κόλπο; 1996 2006
Ευχαριστώ για την προσοχή σας