ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ (CITIZENSHIP) ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ Επιμέλεια Παρουσίασης: Άννα Κουμανταράκη
T.H. Marshall (1893-1981) Ο Τ.Η. Marshall, βρετανός κοινωνιολόγος αποτέλεσε βασικό μελετητή τόσο της ιδιότητας του πολίτη όσο και των δικαιωμάτων. Σύμφωνα με τον εν λόγω κοινωνικό επιστήμονα τα δικαιώματα μπορούν να χωρισθούν σε : ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά. και η αναγνώριση τους συνέβη σταδιακά σε διάστημα τριών αιώνων στη Μεγάλη Βρετανία. Τα ατομικά δικαιώματα αποτέλεσαν αντικείμενο νομικής προστασίας τον 18 ο αιώνα, τα πολιτικά τον 19 ο αιώνα και τα κοινωνικά τον 20 ο αιώνα.
Η εξέλιξη των δικαιωμάτων Κατά τον συγγραφέα η αναγνώριση της μιας κατηγορίας δικαιωμάτων δεν σήμαινε ότι δεν υπήρχε μια υποτυπώδης έστω προστασία άλλης κατηγορίας. Αυτό αφορά κυρίως τα πολιτικά δικαιώματα τα οποία αναγνωρίσθηκαν για την εργατική τάξη μόλις το 1918. Παρόλα αυτά τα ατομικά δικαιώματα τους προστασία ζωής και ελευθερίας ήταν κατοχυρωμένα τουλάχιστον τυπικά. Η εκπαίδευση και ή έλλειψη της αποτέλεσε ένα σημαντικό παράγοντα μη παραχώρησης δικαιώματος ψήφου στην εργατική τάξη. Βέβαια όταν κατοχυρώθηκαν οι εργάτες είχαν αποκτήσει την εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης ως αξιοπρεπείς και πολιτισμένοι άνδρες με επαρκή μόρφωση. Οι γυναίκες και τα παιδιά αποκλειόταν από τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Μπορούσαν να γίνουν αντικείμενο προστασίας μέσω ενός παραδοσιακού πατερναλιστικού εθιμικού δίκιου που εξακολουθούσε να ισχύει. Το ίδιο συνέβαινε και με τα κοινωνικά δικαιώματα των ανδρών μέχρι τον 20 ο αιώνα.
Καθηγητής T.H. Marshall
H προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων τον 19 ο αιώνα O νόμος για τη Φτώχια ήταν βοήθεια, όχι απειλή για τον καπιταλισμό, γιατί απάλλασσε τη βιομηχανία από κάθε κοινωνική ευθύνη, εκτός από τη σύμβαση εργασίας, ενώ ακόνιζε την αιχμή της ανταγωνιστικότητας στην αγορά εργασίας. Η βασική εκπαίδευση ήταν, επίσης, βοήθεια γιατί αύξανε την άξια του εργάτη χωρίς να τον μορφώνει πάνω από το κοινωνικό του επίπεδο» (Marshall: 1997: 69).
Βασικές θέσεις του Marshall O Marshall πιστεύει αντίθετα από τους Μαρξιστές και τον Πολάνυι, ότι: ο καπιταλισμός μπορεί να συνυπάρξει με την αναγνώριση της ιδιότητας του πολίτη στην εργατική τάξη και ότι η νομική ισότητα μπορεί να βοηθήσει την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής χωρίς να χρειάζεται να ανατραπεί η κοινωνικοοικονομική ανισότητα. Εκείνο βέβαια που κάνει φανερό ο Marshall είναι το πόσο δύσκολο ήταν να αναγνωρίσουν οι αστοί τους εργάτες ως νομικά ίσους και πόσο δύσκολο επίσης ήταν για αυτούς να βάλουν σαν προτεραιότητα την κοινωνική συνοχή σε βάρος του ατομικού τους κέρδους. Με άλλα λόγια για αυτούς έννοιες όπως κοινωνική δικαιοσύνη και προστασία των αδυνάτων δεν ήταν στις άμεσες προτεραιότητες τους.
Νεοφιλελευθερισμός και κοινωνικά δικαιώματα Όπως γράφει ο James Moore στο πρόλογο του βιβλίου του Marshall «Ιδιότητα του Πολίτη», «Για τη Νέα Δεξιά η ιδιότητα του πολίτη σημαίνει ένα σώμα δικαιωμάτων τα οποία υπερβαίνουν και τροποποιούν τις σχέσεις της αγοράς, μια κεντρική αρχή στο επιχείρημα του Marshall. Για τους φιλελεύθερους οπαδούς [της Νέας Δεξιάς], από το Ινστιτούτο Άνταμ Σμιθ μέχρι το Ινστιτούτο Οικονομικών υποθέσεων, το κράτος θα πρέπει να λειτουργεί μόνο για να διατηρεί την έννομη τάξη και την κυκλοφορία του χρήματος. Οι σχέσεις μεταξύ ατόμων θα έπρεπε να καθοδηγούνται από τη αγορά με δυνατότητα προσφυγής στους νόμους, όταν προκύπτει βλάβη στη λειτουργία της. Όλες οι μορφές συλλογικής ρύθμισης (κολεκτιβισμός) υπονομεύουν την αγορά και όταν το κράτος επιδιώκει να την καταργήσει προσπαθώντας να αθροίσει τα εκατομμύρια των ατομικών αναγκών που θα έπρεπε να διαμεσολαβούνται από την αγορά, το αποτέλεσμα είναι οικονομικό χάος και πολιτική τυραννία».(marshall: 1997:28).
Πολιτικά δικαιώματα: Λόγοι κατοχύρωσης τους Δύο λοιπόν παράγοντες συνετέλεσαν ώστε να παραμερισθεί αυτή η αντίληψη και να αναγνωρισθούν πολιτικά δικαιώματα στην εργατική τάξη στην Αγγλία το 1918: η διεύρυνση της εκπαίδευσης και η άνοδος του πνευματικού επιπέδου της εργατικής τάξης και η συγκρότηση εθνικής συνείδησης, δηλαδή «η αφυπνιζόμενη δημόσια γνώμη και τα πρώτα σκιρτήματα μιας αίσθησης συμμετοχής στη κοινότητα μιας κοινής κληρονομίας» (Marshall:1995: 76).
Συνέπειες κατοχύρωσης κοινωνικών δικαιωμάτων Η κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων στον 20 ο αιώνα δεν συμπεριέλαβε αποκλειστικά τους φτωχούς αλλά πήρε τη μορφή «υπηρεσίας» προς όλους τους πολίτες ανεξαρτήτου φύλου. Αυτό: Όξυνε την κοινωνική ανισότητα Δημιούργησε μια ομάδα προνομιούχων που ενώ δεν άνηκαν στην εργατική τάξη καρπώνονταν από τα παχυλά επιδόματα της προνοϊκής πολιτικής. Ακόμα και οι συνδικαλιστές απέκτησαν την δυνατότητα επιλογής των πιο εύκολα διαχειρίσιμων και κοινωνικά καταξιωμένων εργασιών, γεγονός που ο Marshall δεν παραλείπει να αναφέρει. H δράση των συνδικάτων ορισμένες στιγμές εμποδίζουν την αγορά να λειτουργήσει με αποτέλεσμα συμβάσεις και συμφωνίες που έχουν υπογραφεί να μην υλοποιούνται στο όνομα του κοινωνικού συμφέροντος.
Κυριαρχία Νεοφιλελευθερισμού Ο Marshall πέθανε το1981 δύο χρόνια μετά την άνοδο της Θάτσερ στην κυβέρνηση. Σίγουρα δεν μπόρεσε να δει την συρρίκνωση των κοινωνικών δικαιωμάτων και τη ποινικοποίηση τους από τις δυνάμεις του νεοφιλελευθερισμού. Ο Νεοφιλελευθερισμός που στις κυβερνήσεις Μάργκαρετ Θάτσερ και Ροναλντ Ρηγκαν βρήκε την ιδανική του έκφραση.
Τι είναι νεοφιλελευθερισμός; Μια θεωρία πολιτικοοικονομικών μεθόδων που πρεσβεύει ότι η ανθρώπινη ευημερία μπορεί να προαχθεί καλύτερα με την αποδέσμευση των ατομικών επιχειρηματικών ελευθεριών και ικανοτήτων, μέσα σε ένα θεσμικό πλαίσιο που χαρακτηρίζεται από ατομικοϊδιοκτησιακά δικαιώματα, ελεύθερες αγορές και ελεύθερο εμπόριο. Ο ρόλος του κράτους είναι να δημιουργήσει και να διατηρήσει ένα θεσμικό πλαίσιο κατάλληλο για αυτές τις μεθόδους. Το κράτος πρέπει να εγγυάται την ποσότητα και την ακεραιότητα του χρήματος. Πρέπει επίσης να δημιουργεί τις στρατιωτικές, αμυντικές, αστυνομικές και νομικές δομές και λειτουργίες που απαιτούνται, ώστε να διασφαλίζει τα δικαιώματα ατομικής ιδιοκτησίας και να εγγυάται, με τη βία αν χρειάζεται, την ορθή λειτουργία των αγορών.
Άν δεν υπάρχουν αγορές (σε τομείς όπως η γη, το νερό, η εκπαίδευση, η υγεία, η κοινωνική ασφάλιση ή η περιβαλλοντική ρύπανση) πρέπει να δημιουργηθούν, εάν είναι αναγκαίο με κρατική δράση. Οι κρατικές παρεμβάσεις στην αγορά (από τη στιγμή που έχει δημιουργηθεί) πρέπει να παραμείνουν στο ελάχιστο βαθμό, διότι, σύμφωνα με τη θεωρία, το κράτος δεν μπορεί να κατέχει επαρκή πληροφόρηση, ώστε να συλλαμβάνει τα σήματα που εκπέμπει η αγορά (τιμές) και διότι ισχυρές ομάδες συμφερόντων θα διαστρεβλώσουν αναπόφευκτα και θα επηρεάσουν αθέμιτα τις κρατικές παρεμβάσεις (ιδίως στις δημοκρατίες) προς όφελος τους» (Ντειβιντ Χάρβεϋ: 2007: 24 25).
Συνέπειες Νεοφιλελευθερισμού Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές οδήγησαν σε μεγάλο βαθμό σε αυτό που ονομάστηκε ύστερη νεωτερικότητα ή Μετανεωτερικότητα. Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την τελευταία ως μια κατάσταση κρίσης και ρευστότητας αντίστοιχή με αυτή της ανομίας που περιέγραψε πριν έναν αιώνα ο Εμίλ Ντυρκέμ, όπου παλιές αξίες και ταυτότητες έχουν χάσει πλέον την δύναμη τους και επικρατεί μια κατάσταση διακινδύνευσης και γενικευμένου φόβου. Έννοιες όπως κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα βρίσκονται χωρίς πεδίο εφαρμογής και καταστάσεις όπως μόνιμη εργασία πλήρους απασχόλησης δεν υφίστανται πλέον για τους περισσότερους. Σε πολλές περιπτώσεις έχουμε μια ενδυνάμωση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους και μια συρρίκνωση της δημοκρατικής λειτουργίας.
Margaret Thatcher Ronald Reagan
Anthony Giddens (1938 - ) Ο Anthony Giddens σημαντικός βρετανός κοινωνιολόγος με αξιόλογο θεωρητικό έργο πιστεύει ότι βρισκόμαστε σε μια φάση ύστερης Νεωτερικότητας που επικρατεί: η διακινδύνευση αλλά που βασικές αρχές της Νεωτερικότητας εξακολουθούν να ισχύουν όπως ο αναστοχασμός η επιδίωξη της ελευθερίας σκέψης και η διεκδίκηση των δικαιωμάτων όπως τα όρισε ο Marshall. Πιστεύει ότι η παγκοσμιοποίηση έχει στερήσει από τη Δύση την ευρωπαϊκή τοπικότητα της Νεωτερικότητας δεν έχει όμως χαθεί η πολιτισμική της κυριαρχία πάνω στην υφήλιο. Υπάρχουν κίνδυνοι από την τεχνολογική ανάπτυξη και τη δύναμη της αγοράς από τους οποίους θεωρεί πιο σημαντικό τον κίνδυνο της περιβαλλοντικής καταστροφής. Ο Giddens θεωρεί ότι πρέπει ο καπιταλισμός να αποκτήσει ένα ανθρώπινο πρόσωπο και αυτό μπορεί να γίνει αν ακολουθηθεί ένας εναλλακτικός δρόμος προς τον εκσυγχρονισμό που θα υπερβαίνει τις ακαμψίες της σοσιαλδημοκρατίας και την αγριότητα του νεοφιλελευθερισμού και θα προκαλεί κοινωνική συνοχή αντί για σύγκρουση.
Προτάσεις Giddens για καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο Σε σχέση με την εργασία πρέπει να υπάρξει μια εναλλακτική προσέγγιση όπου αυτό που νοείται εργασία θα μπορεί να είναι και εθελοντική απασχόληση σε κοινωνικούς φορείς η οποία όμως θα αμείβεται επαρκώς. Ένα μεγάλο μέρος των υπηρεσιών πρόνοιας θα τις αναλαμβάνουν μη κυβερνητικές οργανώσεις που είναι λιγότερο γραφειοκρατικές και για αυτό το λόγο περισσότερο αποτελεσματικές από το κράτος. Πρέπει να υπάρξει πλουραλισμός στα ΜΜΕ και περιβαλλοντική προστασία που θα στηρίζεται σε διεθνείς συμβάσεις. Η Ευρώπη πρέπει να προστατεύσει το δικό της μοντέλο ζωής και διακυβέρνησης και να λάβει μέτρα κατά της φτώχιας στον τρίτο κόσμο όπου θα συμμετέχουν όλοι οι πολίτες. Το σύμφωνο συμβίωσης θα μπορεί να οδηγήσει σε νομότυπες οικογένειες με ίσα δικαιώματα με εκείνες που έχουν τελέσει γάμο.
Μερικά κριτικά σχόλια για τις προτάσεις του Giddens Αν και η εμπλοκή του Giddens στο κόμμα του Tony Blair μάλλον του βγήκε σε κακό διότι ο Blair πολύ λίγο εφάρμοσε τις απόψεις του στην εξωτερική πολιτική της χώρας του, οι απόψεις αυτές έχουν μια αξία και σε πολλές περιπτώσεις όπως π.χ. μη κυβερνητικές οργανώσεις, σύμφωνα συμβίωσης έγιναν αντικείμενα προσοχής από την Ευρωπαϊκή νομολογία. Εκεί που μάλλον απέτυχε είναι στο να εμπνεύσει τους Ευρωπαίους πολιτικούς ηγέτες σε ένα πρόγραμμα που να είναι όντως εναλλακτικό στο νεοφιλελευθερισμό και στη συρρίκνωση των δικαιωμάτων που αυτός επιβάλλει. Αλλά σε αυτό δεν είναι ο Giddens υπεύθυνος.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Ντειβιντ Χάρβεϊ (2007) Νεοφιλελευθερισμός: Ιστορία και Παρόν. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Νίκος Μουζέλης (2001) Για ένα εναλλακτικό τρίτο δρόμο: Αναστοχαστικός εκσυγχρονισμός και τα αδιέξοδα της πολιτικής σκέψης του Anthony Giddens. Αθήνα: Θεμέλιο. T.H. Marshall and T.H. Bottomore (1995) Ιδιότητα του Πολίτη και Κοινωνική Τάξη. Αθήνα: Gutenberg. Ηρακλής Μαυρίδης (2010) «Αναστοχαστικότητα, Διακινδύνευση, Ταυτότητα: Για την Κοινωνιολογία της Νεωτερικότητας του Άντονυ Γκίντενς» στο Σωκράτης Κονιόρδος (επιμ.) (2010) Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα. Αθήνα: Gutenberg. Giddens Anthony (1998) The Third Way. Cambridge: Polity Press. (ελληνική μετάφραση: Εκδόσεις Πόλις). Giddens Anthony (1994) Beyond Left and Right. Cambridge: Polity Press. (ελληνική μετάφραση: Εκδόσεις Πόλις).