«ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΑΠΟ ΝΙΤΡΙΚΑ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΜΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ «ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΑΠΟ ΝΙΤΡΙΚΑ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ» ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ (ΑΜ 145/200804) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Ν.Γ. ΔΑΝΑΛΑΤΟΣ Καθηγητής Τμήμα Περιβάλλοντος Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μυτιλήνη Οκτώβριος 2009

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή του Π.Μ.Σ «Γεωργία και Περιβάλλον» και υπεύθυνο της διατριβής μου κ. Δαναλάτο Νικόλαο για την άψογη συνεργασία, την πολύτιμη συμβολή του στη μελέτη, την βοήθεια του και την κατανόηση που έδειξε προκειμένου να ολοκληρωθεί η συγκεκριμένη μελέτη έγκαιρα. Επίσης για την βοήθειά του στην παροχή μέσων (GPS, φορητά ψυγεία κλπ) του εργαστηρίου Γεωργίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, του οποίου προΐσταται. Επίσης ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κ. Σιγούδη Δήμητρα για τις αναλύσεις των δειγμάτων. Χωρίς την πολύτιμη βοήθειά της η έρευνα δεν θα ολοκληρωνόταν σε εύλογο χρονικό διάστημα. Στους υποψήφιους διδάκτορες κ. Μπεσλεμέ Δημήτρη, Τίγκα Ευαγγελία και Γιαννούλη Κυριάκο για τις πολύτιμες συμβουλές τους και την καθοδήγησή τους σε όλη τη διάρκεια της έρευνας. Στον κ. Χριστοδούλου Ανδρέα, Γεωπόνο της Δ/νσης Αγροτικής Ανάπτυξης Τρικάλων του τμήματος γεωλογίας, υδρολογίας και υδάτινων πόρων για την παροχή στοιχείων παλαιότερων ερευνών και τις πολύτιμες γνώσεις του που μοιράστηκε μαζί μου. Στον κ. Κολοβό Κωνσταντίνο, γεωπόνο της Ν.Α. Τρικάλων, υπεύθυνου του προγράμματος μείωσης της νιτρορύπανσης της περιοχής, για την παροχή δεδομένων. Στους φίλους μου, Μέμτσα Παναγιώτη και Χατζούλη Έφη, για την πολύτιμη βοήθειά τους στο σχεδιασμό του χάρτη νιτρορύπανσης. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους παραγωγούς του Νομού Τρικάλων, καθώς επίσης και τους υπευθύνους των αρδευτικών γεωτρήσεων με τους οποίους συνεργάστηκα, για την άριστη συνεργασία τους κατά την περίοδο συλλογής των δειγμάτων. Τέλος θερμές ευχαριστίες στην οικογένειά μου και στους φίλους μου που μου συμπαραστάθηκαν καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής. I

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1.1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 3 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ... 5 2.1 Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΖΩΤΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΝΙΤΡΙΚΩΝ (ΝΟ ) 3 -... 5 2.2 Η «ΔΙΑΔΡΟΜΗ» ΤΟΥ ΑΖΩΤΟΥΧΟΥ ΛΙΠΑΣΜΑΤΟΣ... 6 2.3 ΕΚΠΛΥΣΗ ΑΖΩΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ... 6 2.4 ΥΔΡΟΦΟΡΕΙΣ-ΚΙΝΗΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ-ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΕΙΔΗ... 8 ΥΔΡΟΦΟΡΕΩΝ...8 2.5 ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ-ΠΗΓΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΜΕ ΝΙΤΡΙΚΑ ΙΟΝΤΑ... 9 2.6 ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΑΠΟ ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ... 9 2.7 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΑΠΟ ΝΙΤΡΙΚΑ... 10 2.7.2.2 ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΣΤΟ ΣΤΟΜΑΧΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΥΡΟΔΟΧΟ ΚΥΣΤΗ.... 12 2.8 ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΙΤΡΟΡΥΠΑΝΣΗ... 13 2.8.1 ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ «ΕΥΠΡΟΣΒΛΗΤΩΝ ΖΩΝΩΝ»... 15 2.8.2 ΚΩΔΙΚΑΣ ΟΡΘΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ... 15 2.9 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΝΙΤΡΟΡΥΠΑΝΣΗΣ ΣΤΗΝ... 22 ΘΕΣΣΑΛΙΑ... 22 2.9.1 ΜΕΤΡΟ 3.5 (Κ.Υ.Α. 570/125759/6-2-2004)... 23 2.9.1.1 ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΔΕΣΜΕΥΣΕΙΣ ΔΙΚΑΙΟΥΧΩΝ... 24 2.9.1.2 ΛΙΠΑΝΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΡΔΕΥΣΗΣ... 25 2.9.1.3 ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟΥ 3.5 ΕΛΕΓΧΟΙ ΚΥΡΩΣΕΙΣ... 25 2.10 ΕΥΠΡΟΣΒΛΗΤΕΣ ΖΩΝΕΣ ΝΟΜΟΥ ΤΡΙΚΑΛΩΝ... 26 2.11 ΕΝΤΑΓΜΕΝΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ... 27 ΜΕΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΝΙΤΡΟΡΥΠΑΝΣΗΣ... 27 2.12 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΙΠΑΝΣΕΙΣ ΣΕ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ... 28 ΤΡΙΚΑΛΩΝ... 28 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 30 3.1 ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ... 30 3.2 ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑ... 31 3.3 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ... 31 3.4 ΕΚΤΑΣΗ-ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ... 32 3.5 ΙΣΤΟΡΙΑ... 32 3.6 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 35 3.7 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 35 II

3.8 ΤΑ ΤΡΙΚΑΛΑ... 35 3.9 ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΕΙΔΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ... 36 3.10 ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ... 37 3.11 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ... 38 4. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ... 40 4.1 ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΘΕΣΗΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ... 40 4.2 ΤΡΟΠΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ... 42 4.3 ΜΕΘΟΔΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΝΙΤΡΙΚΩΝ... 45 4.4 ΜΕΘΟΔΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΜΜΩΝΙΑΚΩΝ... 45 4.5 ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ... 48 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 49 5.1 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ... 49 5.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 2009... 55 5.2.1 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΙΟΥΝΙΟΥ 2009... 55 5.2.1.1 PH / ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ ΑΓΩΓΙΜΟΤΗΤΑ / ΑΜΜΩΝΙΑΚΑ / ΝΙΤΡΙΚΟ ΑΖΩΤΟ... 55 5.2.1.2 ΝΙΤΡΙΚΑ (ΝΟ ) 3 -... 55 5.2.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2009... 59 5.2.2.1 PH / ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ ΑΓΩΓΙΜΟΤΗΤΑ / ΑΜΜΩΝΙΑΚΑ / ΝΙΤΡΙΚΟ ΑΖΩΤΟ... 59 5.2.2.2 ΝΙΤΡΙΚΑ (ΝΟ ) 3 -... 59 5.3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΡΩΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ... 62 ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ ΣΤΟ ΤΡΕΧΟΝ ΕΤΟΣ... 62 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 64 6.1 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 2009 ΜΕ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ... 65 ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ ΜΕΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΝΙΤΡΟΡΥΠΑΝΣΗΣ... 65 6.2 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ... 66 7. ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 69 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 73 9. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 78 III

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με τον όρο «νιτρορύπανση» εννοούμε την άμεση ή έμμεση απόρριψη στο υδάτινο περιβάλλον αζωτούχων ενώσεων γεωργικής προέλευσης, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία, βλάβες στους ζωντανούς οργανισμούς και τα υδάτινα οικοσυστήματα ή ζημιές στις εγκαταστάσεις αναψυχής και παρακώλυση άλλων θεμιτών χρήσεων του νερού. Σε πολλές χώρες, η δημόσια ανησυχία για την επιδείνωση της ποιότητας των υπογείων υδάτων από νιτρικά άλατα έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Αυτή η ανησυχία επικεντρώνεται όλο και περισσότερο στις ανθρωπογενείς πηγές, που είναι η βασική αιτία του προβλήματος. Στοιχεία δείχνουν ότι τα νιτρικά (NO3 - ) συνήθως υπερβαίνουν τα μέγιστα επιτρεπτά επίπεδα σε συστήματα που βασίζονται κυρίως στη γεωργία.. Η υποβάθμιση της ποιότητας των υπογείων υδάτων λόγω της ρύπανσης από νιτρικά άλατα μαζί με την αυξανόμενη ζήτηση για πόσιμο νερό, δίνει κίνητρο για την υιοθέτηση δράσεων αποκατάστασης του μολυσμένου υδροφόρου ορίζοντα. Οι προσπάθειες αποκατάστασης απαιτούν ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο διαχείρισης, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις περιβαλλοντικές, όσο και τις οικονομικές πτυχές. (Almasri, 2007). Η αρδευόμενη γεωργία ναι μεν διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην παραγωγικότητα, επηρεάζει όμως αρνητικά την ποιότητα των υπόγειων υδάτων και προκαλεί αύξηση των συγκεντρώσεων σε νιτρικά άλατα. Για το λόγο αυτό η διαχείριση εναλλακτικών λύσεων με στόχο τη μείωση αυτών των προβλημάτων κρίνεται επιβεβλημένη (Causape J., 2006). Ο μεγαλύτερος όγκος της παραγωγής γεωργικών προϊόντων παγκοσμίως επιτυγχάνεται κυρίως με βάση τη συμβατική γεωργία, η οποία είναι πλήρως εκμηχανισμένη μορφή γεωργίας και ταυτόχρονα υψηλών απαιτήσεων σε εισροές. Η μη ορθολογική χρήση όμως των φυσικών πόρων (έδαφος, νερό) σε συνδυασμό με τη μη ορθή χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων και των λιπασμάτων είχε ως συνέπεια την υποβάθμιση του περιβάλλοντος (Σιάρδος, 2002). Από τις αρχές της δεκαετίας του 80 παρατηρήθηκε ότι τα νιτρικά στα υπόγεια και επιφανειακά νερά σε αρκετές περιπτώσεις ξεπερνούσαν τα προβλεπόμενα όρια. Η κυριότερη αιτία ήταν η χρήση των αζωτούχων λιπασμάτων και των στερεών αποβλήτων (ζώων και 1

λάσπης βιολογικών σταθμών). Τα λιπάσματα όμως, είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των καλλιεργειών και την αύξηση των αποδόσεων, αλλά και τη βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων. Η αναγκαιότητα της χρήσης τους είναι αναμφισβήτητη μιας και η σιτάρκεια που επιτεύχθηκε τη δεκαετία του 50 στην Ελλάδα, η αύξηση της παραγωγής και η ταυτόχρονη αύξηση του γεωργικού εισοδήματος οφείλεται ως ένα βαθμό στην ευρεία χρήση ανόργανων αζωτούχων λιπασμάτων. Παράλληλα όμως δεν υπήρξε ορθολογική χρήση τους με στόχο την αύξηση του οικονομικού κέρδους, με αποτέλεσμα την περιβαλλοντική υποβάθμιση κάποιων γεωργικών περιοχών. Κατά συνέπεια, η χρήση τους στη γεωργία είναι ουσιώδους σημασίας διότι τα αποθέματα αζώτου και άλλων στοιχείων στο έδαφος δεν είναι από μόνα τους αρκετά ώστε να έχουμε επαρκή απορρόφηση τους από τα φυτά. Για να είναι αποτελεσματικά θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ορθολογικά, έτσι ώστε και τη γεωργία να ωφελούν, αλλά και να ελαχιστοποιούν τους κινδύνους σε βάρος των φυσικών πόρων και γενικότερα του περιβάλλοντος. Η αλόγιστη χρήση τους μπορεί να συμβάλει στην υποβάθμιση της γεωργικής παραγωγής π.χ. πλάγιασμα στα σιτηρά, υπερβολικό ύψος στο βαμβάκι κτλ και γενικότερα του περιβάλλοντος, όπως ρύπανση του υπόγειου υδροφορέα με νιτρικά, ευτροφισμό στις λίμνες και στα ποτάμια, μείωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου και όλων των οργανισμών, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι κάποιες ασθένειες του ανθρώπου οφείλονται στην συχνή κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων νιτρικών, που προέρχονται είτε από τα νωπά λαχανικά, είτε από το νερό. Έτσι, με την επί μακρό χρονικό διάστημα υπερλίπανση των καλλιεργειών με αζωτούχα, μπορεί να δημιουργηθούν σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα με όλες τις δυσμενείς συνέπειες σε βάρος των υπογείων και επιφανειακών νερών και γενικά του περιβάλλοντος. Όπως είναι γνωστό, τα νιτρικά προέρχονται σε μεγάλο ποσοστό από τα αζωτούχα λιπάσματα. Διαλύονται εύκολα στο νερό και καθώς δεν συγκρατούνται από το έδαφος, όπως συμβαίνει με άλλα θρεπτικά στοιχεία, συμπαρασύρονται προς τα βαθύτερα στρώματα του εδάφους και τελικά καταλήγουν στα υπόγεια νερά όπου συσσωρεύονται Επίσης, με δεδομένη την αξία του νερού, η επιβάρυνση του υπόγειου υδροφορέα με νιτρικά πιθανόν να έχει επιπτώσεις στην υγειά των πολιτών όταν αυτά εισχωρήσουν στο 2

πόσιμο νερό, με αποτέλεσμα να υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης ανίατων ασθενειών (καρκίνος στομάχου και ουροδόχου κύστης, παιδικές ασθένειες). Έτσι καθορίστηκε η ακαταλληλότητα του υπόγειου νερού για ύδρευση όταν οι συγκεντρώσεις των νιτρικών είναι πάνω από τα 50mg/l νερού. Όλα τα παραπάνω οδήγησαν την Ευρωπαϊκή Ένωση στη θέσπιση κανονισμών και οδηγιών, προκειμένου να επέλθει άμβλυνση του προβλήματος και μείωση της συγκέντρωσης των νιτρικών από γεωργικές δραστηριότητες. Κάθε κράτος μέλος συνέταξε σχέδιο δράσης μείωσης της νιτρορύπανσης, επιβάλλοντας αυστηρούς περιορισμούς στους ενταγμένους στο πρόγραμμα παραγωγούς. Καθορίστηκαν ευπρόσβλητες ζώνες σε κάθε χώρα και έμφαση δόθηκε στις υψηλής και μέσης ευαισθησίας, ως προς τη νιτρορύπανση, περιοχές. Στη χώρα μας από την καλλιεργητική περίοδο 2004 τέθηκε σε εφαρμογή το μέτρο 3.5 «Μείωσης της Νιτρορύπανσης Γεωργικής Προέλευσης» (Κ.Υ.Α. 570/125759/6-2-2004), βάσει του οποίου καθορίστηκε μείωση τουλάχιστον 20% των συνολικά εφαρμοζόμενων ποσοτήτων αζώτου, μείωση της κατανάλωσης αρδευτικού νερού και λήψη μέτρων για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση με τη διαδοχική καλλιέργεια φθινοπωρινών ψυχανθών σε επικλινή εδάφη. Μία από τις κυριότερες περιοχές παρέμβασης στην οποία πρωτοεφαρμόστηκε το μέτρο στην Ελλάδα ήταν η Θεσσαλία, και κατ επέκταση ο Νομός Τρικάλων, μια περιοχή κατεξοχήν αγροτική με αυξημένες μάλιστα εισροές. Οι δικαιούχοι παραγωγοί πέραν της πενταετούς δέσμευσης στο πρόγραμμα, οφείλουν να διατηρούν σταθερή και αμετάβλητη την έκταση των αγροτεμαχίων τους σε όλη τη διάρκεια της πενταετίας, να τηρούν πιστά το σχέδιο περιβαλλοντικής διαχείρισης και να εφαρμόζουν τους κώδικες ορθής γεωργικής πρακτικής, όπως αυτοί έχουν καθοριστεί. 1.1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να μελετηθούν τα επίπεδα των νιτρικών στον υπόγειο υδροφορέα αγροτικών περιοχών του Νομού Τρικάλων, κατά το έτος 2009, οι οποίες έχουν παρουσιάσει στο παρελθόν ενδείξεις ρύπανσης των νερών των γεωτρήσεών τους από νιτρικά. Παράλληλα διερευνάται η διαχρονική εξέλιξη της ρύπανσης των υπογείων υδάτων από νιτρικά γεωργικής προέλευσης καθώς και η πιθανότητα μελλοντικής περιβαλλοντικής 3

υποβάθμισης στην περιοχή μελέτης λόγω νιτρορύπανσης των υπογείων υδάτων από την κατείσδυση του αζώτου που περιέχεται στα λιπάσματα. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων του τρέχοντος έτους θα συγκριθούν με εκείνα των προηγουμένων ετών, για τα ποσοστά των νιτρικών σε αρδευτικές γεωτρήσεις της περιοχής μελέτης, ώστε να διαπιστωθεί η πορεία της επιβάρυνσης των υπογείων υδάτων από τα νιτρικά. Επίσης τα συγκεκριμένα αποτελέσματα θα συγκριθούν και με το σχέδιο δράσης που συντάχθηκε για το Θεσσαλικό πεδίο και κατ επέκταση για το Νομό Τρικάλων, καθώς η περιοχή χαρακτηρίστηκε ως ευπρόσβλητη ζώνη από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης. Επίσης ιδιαίτερη σημασία έχει να δούμε αν οι γεωργικές πρακτικές, ως προς την αζωτούχο λίπανση, ακολουθούν τους κώδικες ορθής γεωργικής πρακτικής, τους οποίους οι παραγωγοί είναι υποχρεωμένοι να τηρούν και ιδιαίτερα σε ζώνες υψηλής και μέσης επικινδυνότητας ως προς τα νιτρικά. Τέλος είναι σημαντικό να διερευνηθεί κατά πόσο το πρόγραμμα δράσης μείωσης της νιτρορύπανσης έχει επιφέρει θετικά αποτελέσματα στον υπόγειο υδροφορέα περιοχών του Νομού Τρικάλων. 4

2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 2.1 Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΖΩΤΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΝΙΤΡΙΚΩΝ (ΝΟ 3 - ) Το άζωτο είναι ένα από τα πλέον απαραίτητα θρεπτικά συστατικά και κρίνεται απολύτως αναγκαίο τόσο για τα φυτά, όσο και για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Η ονομασία ά- ζωτο χρησιμοποιήθηκε ακριβώς για να υποδηλώσει ότι χωρίς αυτό το χημικό στοιχείο δεν νοείται ζωή, ούτε ακόμη και σε στοιχειώδη μορφή, όπως είναι αυτή των ιών. Κατά μέσο όρο η περιεκτικότητα των φυτών σε άζωτο ανέρχεται περίπου σε 1,5-4,5% της ξηράς ουσίας ολόκληρου του φυτού (Forde and Clarkson, 1999). Η σημασία του αζώτου στην γεωργική παραγωγή είναι τεράστια, εξαιτίας της συμβολής του στις χημικές διεργασίες της αύξησης και της ανάπτυξης του φυτού, δίνοντας σε αυτό συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τα ζιζάνια. Η ανάπτυξη ριζικού συστήματος καθιστά το φυτό ικανό να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις μεγαλύτερης παραγωγής. Η αζωτούχος λίπανση τα τελευταία 50 χρόνια οδήγησε σε πολλαπλασιασμό των αποδόσεων στα περισσότερα καλλιεργούμενα είδη. Τα φυτά μπορούν να προσλάβουν το ανόργανο άζωτο που χρειάζονται σε μορφή νιτρικών (ΝΟ - 3 ) και αμμωνιακών (ΝΗ + 4 ) ιόντων. Τα νιτρικά είναι μια μορφή αζώτου εύκολα προσλήψιμη από τα φυτά, αποτελούν μέρος του κύκλου του αζώτου και είναι απαραίτητα για τη ζωή. Μέσω των ριζών επιτυγχάνεται η σύνθεση όλων των αμινοξέων, πρωτεϊνών, νουκλεοξέων, συνενζύμων και λοιπών αζωτούχων συστατικών που τους είναι αναγκαία για την επιβίωση και την ανάπτυξη τους (Σάββας, 2000). Παρόλο που το έδαφος περιέχει μεγάλα αποθέματα νιτρικών ιόντων αυτά δεν είναι πάντα εύκολα διαθέσιμα στα φυτά διότι δεν συγκρατούνται από τα φυλλίδια της αργίλλου και των συμπλοκών της στο έδαφος και εκπλύνονται προς τα βαθύτερα στρώματα του εδάφους. Μπορούν να "δεσμευθούν" στα αποθέματα του εδάφους ως οργανικό άζωτο. Το άζωτο ενώνεται με τον άνθρακα στον χούμο και προστατεύεται έτσι, έως ότου απελευθερωθεί από τους οργανισμούς ως "διαθέσιμο" νιτρικό. Οι απαιτήσεις για διαθέσιμες μορφές αζώτου όμως συνήθως είναι μεγαλύτερες από τις παροχές. Έτσι, για να διατηρήσουν τα φυτά το πλήρες δυναμικό τους για παραγωγή τροφής 5

στο επιθυμητό επίπεδο και να αναπτυχθούν σωστά, είναι απαραίτητη η προσθήκη αζωτούχου λιπάσματος που συμπληρώνει τα ανεπαρκή αποθέματα αζώτου. 2.2 Η «ΔΙΑΔΡΟΜΗ» ΤΟΥ ΑΖΩΤΟΥΧΟΥ ΛΙΠΑΣΜΑΤΟΣ Οι μικροοργανισμοί του εδάφους είναι υπεύθυνοι για την μετατροπή του αζώτου που εισρέει μέσω της λίπανσης σε νιτρικά ιόντα. Τα νιτρικά κατά την προσθήκη τους στην καλλιέργεια ακολουθούν τέσσερις οδούς: 1. Πρόσληψη από τα φυτά: το άζωτο που βρίσκεται στο έδαφος γίνεται διαθέσιμο στα φυτά μέσω της διαδικασίας της ανοργανοποίησης. Κάθε χρόνο και ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες και το είδος του εδάφους, ανοργανοποιείται από τους μικροοργανισμούς ένα ποσοστό 1-3% του οργανικού αζώτου, το οποίο μετατρέπεται κατ' αρχήν σε αμμωνιακά ιόντα και μετά οξειδώνεται σε νιτρικά με τη βοήθεια νιτροποιητικών μικροοργανισμών του εδάφους. 2. Ενσωμάτωση στην οργανική ουσία: Τα νιτρικά μπορούν να ενσωματωθούν στην οργανική ουσία του εδάφους, όπου δεν δημιουργούν πρόβλημα έως ότου ανοργανοποιηθούν από τους μικροοργανισμούς του εδάφους. 3. Έκπλυση: Τα νιτρικά ιόντα επειδή έχουν αρνητικό φορτίο απωθούνται από τα σωματίδια του εδάφους που είναι επίσης αρνητικά φορτισμένα και επομένως μετακινούνται πολύ εύκολα διαμέσου των εδαφικών στρώσεων με το νερό έκπλυσης. Για το λόγο αυτό καταλήγουν να συσσωρεύονται σε διάφορους υδάτινους αποδέκτες και σε υψηλές συγκεντρώσεις να αποτελούν πρόβλημα για την ποιότητα του νερού. Με τη διαδικασία αυτή εντείνεται το πρόβλημα της νιτρορύπανσης. 4. Απονιτροποίηση: Τα νιτρικά μπορούν να διαφύγουν στην ατμόσφαιρα με τη διαδικασία της βιολογικής απονιτροποίησης. Οι αέριες μορφές αζώτου είναι το μοριακό άζωτο (Ν 2 ), οξείδια του αζώτου και αμμωνία. 2.3 ΕΚΠΛΥΣΗ ΑΖΩΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ Ένα μέρος του νιτρικού αζώτου που σχηματίζεται στο έδαφος μέσω του κύκλου του αζώτου, δεν απορροφάται από τα φυτά, αλλά εκπλύνεται από το νερό των κατακρημνισμάτων και των αρδεύσεων και περνάει στον υπόγειο υδροφορέα. Κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου δεν υπάρχουν μεγάλες απώλειες νιτρικών επειδή τα φυτά προσλαμβάνουν το άζωτο με πολύ αργούς ρυθμούς. Το χειμώνα λόγω των βροχοπτώσεων μπορεί να αυξηθεί ο ρυθμός 6

έκπλυσης. Επομένως όσο μεγαλύτερη είναι η ένταση και το ύψος της βροχόπτωσης τόσο πιο μεγάλος είναι ο κίνδυνος απώλειας θρεπτικών στοιχείων από βαθιά διήθηση και επιφανειακή απορροή. Σε μεγάλο βαθμό οι απώλειες αζώτου λόγω έκπλυσης εξαρτώνται από εποχικές επιδράσεις σχετιζόμενες με τη θερμοκρασία, την υγρασία και το καλλιεργητικό στάδιο (Μυλώνη, 2004). Ο βαθμός εδαφοκάλυψης είναι ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει τις απώλειες αζώτου. Διάφορα πειράματα (Γκαντίδης κ.α., 1989) αποδεικνύουν ότι η μεγαλύτερη έκπλυση νιτρικών προέρχεται από εδάφη που βρίσκονται σε αγρανάπαυση. Η έκπλυση μειώνεται σημαντικά στις λιβαδικές εκτάσεις και τα δάση. Η κτηνοτροφία, επίσης, μέσω της υπερβόσκησης διευκολύνει την έκπλυση, καθώς μειώνει την φυτική κάλυψη. Σε ότι αφορά τη μηχανική σύσταση του εδάφους η διήθηση του νερού είναι μικρότερη στα βαριά από ότι στα ελαφρά εδάφη, γεγονός που έχει επίπτωση στην έκπλυση νιτρικών. Κατά μέσο όρο οι απώλειες από τα αμμώδη εδάφη φτάνουν τα 3-4kg.N/στρέμμα ενώ από τα πηλώδη 2-3kg.N/στρέμμα (Σιμώνης και Σετάτου, 1995). Κρίσιμος παράγοντας είναι η χρονική διάρκεια παραμονής του νερού στους εδαφικούς πόρους σε επαφή με τα χημικώς ενεργά συστατικά του εδάφους. Τα οργανικά εδάφη, με περιεκτικότητα έως και 1500kg/στρέμμα, κατά κανόνα ορυκτοποιούν και χάνουν με έκπλυση πολύ μεγαλύτερες ποσότητες ΝΟ - 3 σε σύγκριση με τα συνήθη μη οργανικά εδάφη. Οι απώλειες του αζώτου με έκπλυση κυμαίνονται από 1-10 kg ανά στρέμμα το έτος ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες, τη μηχανική σύσταση του εδάφους, το είδος των καλλιεργειών και - τη χρησιμοποιούμενη ποσότητα λιπάσματος. Η καθοδική μετακίνηση των ΝΟ 3 είναι από 0,3-3m κατά έτος, εξαρτώμενη από τη φύση του εδάφους, το κλίμα και τον τύπο της καλλιέργειας (Juergens-Gschwind, 1989). Η υπερβολική χρήση λιπασμάτων αυξάνει και την έκπλυση νιτρικών στο έδαφος. Για το λόγο αυτό έχει μεγάλη σημασία ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η λίπανση των καλλιεργειών καθώς και ο χρόνος εφαρμογής τους, κατά πόσο δηλαδή είναι ορθολογική η χρήση των λιπασμάτων. Η προσοχή στις ποσότητες λιπασμάτων που εισρέουν στο γεωργικό σύστημα και στο χρόνο προσθήκης, ώστε να δίνεται όταν το έχουν πραγματική ανάγκη τα φυτά, μπορούν να 7

- βελτιώσουν την κατάσταση (Μέλφου, 2000). Τα ΝΟ 3 που εκπλύνονται από την περιοχή του ριζοστρώματος των φυτών, τελικά καταλήγουν είτε στα επιφανειακά νερά είτε στον υπόγειο υδροφορέα (Σάββας, 2000). Πειράματα στις ΗΠΑ έδειξαν ότι κάθε ποσότητα αζωτούχου λίπανσης πάνω από τις πραγματικές ανάγκες των φυτών μπορεί να διαφύγει με έκπλυση σε ποσοστό πάνω από 50%. 2.4 ΥΔΡΟΦΟΡΕΙΣ-ΚΙΝΗΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ-ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΕΙΔΗ ΥΔΡΟΦΟΡΕΩΝ Οι κυριότερες πηγές πόσιμου νερού θεωρούνται οι υπόγειες ποσότητες αυτού. Το υπόγειο νερό βρίσκεται στην κατάσταση αυτή μετά από κίνηση διαμέσου των υπαρχόντων πετρωμάτων μέσω διεργασιών κατείσδυσης ή διήθησης των επιφανειακών υδάτων και του νερού των βροχοπτώσεων. Γενικά τα γεωλογικά στρώματα στα οποία κινείται και αλληλεπιδρά το υπόγειο νερό καλούνται υδροφορείς (aquifers). Οι υδροφορείς αποτελούν γεωλογικούς σχηματισμούς που περιέχουν διαφόρων μεγεθών διάκενα μεταξύ των πετρωμάτων, μέσω των οποίων μπορούν να κινηθούν τα υπόγεια νερά. Αυτοί οι κενοί όγκοι ανάμεσα στα τμήματα που οικοδομούν τους γεωλογικούς σχηματισμούς, παρουσιάζουν πορώδη χαρακτηριστικά και είναι η κύρια οδός κίνησης των υπόγειων υδάτων, ενώ οι φυσικοχημικές αλληλεπιδράσεις (τριχοειδή φαινόμενα, προσρόφηση και διάλυση συστατικών των πετρωμάτων στην υδατική φάση) παίζουν καθοριστικό ρόλο στην τελική σύσταση των υπόγειων υδάτων (Βουτσά,1993). Το υπόγειο νερό σχηματίζει δυο κύριες ζώνες ανάλογα με το ύψος της στάθμης του υδάτινου όγκου και τη θέση του: α) Ζώνη αερισμού ή κατείσδυσης: αποτελεί την ανώτερη περιοχή του υδάτινου όγκου, όπου στον υδροφορέα συνυπάρχουν νερό και αέρας, ενώ η κίνηση του νερού είναι κατακόρυφη β) Ζώνη κορεσμού ή υπόγειου νερού: αποτελείται μόνο από νερό και η κίνηση του νερού είναι οριζόντια (Μάλλιος,1996). Ακόμη μια διαίρεση των υδροφορέων γίνεται ανάλογα με την ελεύθερη επιφάνεια του νερού. Έτσι χωρίζουμε τους υδροφορείς σε: Φρεάτιους: υδροφορείς με ελεύθερη επιφάνεια, η στάθμη της οποίας 8

κυμαίνεται ανάλογα με τους γειτονικούς υδροφορείς, τη βροχόπτωση και τη γενικότερη κίνηση των υπόγειων υδάτων. Περιορισμένους: είναι οι κλειστοί υδροφορείς υπό πίεση. Ειδική περίπτωση αυτών είναι οι καρτεσιανοί υδροφορείς η στάθμη των οποίων είναι ανώτερη τις στάθμης του εδάφους. Ημίκλειστους: κλειστοί υδροφορείς υπό πίεση στους οποίους παρουσιάζεται διαρροή. Πρέπει να αναφερθεί η έννοια της μεταφορικότητας του υδροφορέα, που ορίζει την ευκολία κίνησης της υδάτινης μάζας διαμέσω ενός υδροφορέα και είναι συνάρτηση βασικών φυσικοχημικών παραμέτρων όπως το πορώδες του υδροφορέα και η υδατοπερατότητα. Το πορώδες είναι παράγοντας σχετικός με το μέγεθος των διάκενων του εδάφους και είναι μέτρο της συγκράτησης του ύδατος, ενώ η υδατοπερατότητα είναι η ταχύτητα διέλευσης του νερού διαμέσω του συγκεκριμένου υδροφορέα (Βουτσά, 1993). 2.5 ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ-ΠΗΓΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΜΕ ΝΙΤΡΙΚΑ ΙΟΝΤΑ Η ποιότητα των υπογείων νερών καθορίζεται από τη χημική τους σύσταση, η οποία εξαρτάται από φυσικές ή ανθρωπογενεις διεργασίες που έχουν ως αποτέλεσμα τη μεταβολή αυτής της σύστασης. Η κύρια πηγή ρύπανσης των υπογείων υδάτων οφείλεται σε ανθρωπογενείς διεργασίες που αποτέλεσμα έχουν την εισροή ρύπων έμμεσα ή άμεσα στον υδάτινο αποδέκτη. Οι κυριότερες πηγές ρύπανσης των υπογείων υδάτων προέρχονται από: 1. Βιομηχανικές μονάδες. 2. Αστικές μονάδες 3. Γεωργικές πρακτικές 2.6 ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΑΠΟ ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Οι υπόγειοι υδροφορείς που βρίσκονται σε περιοχές με καλλιέργειες ρυπαίνονται εξαιτίας της μεταφοράς στο υπόγειο νερό χημικών ενώσεων που βρίσκονται στους επιφανειακούς ρυπαντές μέσω του διηθούμενου νερού. Οι βασικές μορφές ρυπαντών είναι τα λιπάσματα και τα ζωικά λύματα, τα οποία είναι κυρίως αζωτούχες ενώσεις. Η χρήση μεγαλύτερων ποσοτήτων λιπάσματος οδηγεί σε παραμονή των ρύπων στο έδαφος και διήθηση της 9

περίσσειας ποσότητας στους υπόγειους υδροφορείς (Patni, et al. 1998). Αυτή η πολύ σημαντική και επίκαιρη μορφή ρύπανσης οδηγεί σε εμφάνιση αυξημένων συγκεντρώσεων αζωτούχων ενώσεων στα υπόγεια νερά των αγροτικών περιοχών (Wendland F. and Bach. M., 1998). Οι αυξημένες συγκεντρώσεις των νιτρικών έρχονται σαν απάντηση στην αύξηση της χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων από το 1950 και μετά (Michael G. Rupert, 2007). Από την άλλη, σε καλλιέργειες που δεν χρησιμοποιήθηκαν τεχνητά, αλλά φυσικής μορφής λιπάσματα, όπου τα υπόλοιπα θρεπτικά στοιχεία ήταν περιορισμένα, παρατηρήθηκε ότι το επιπλέον άζωτο κατέληξε μέσω του διηθούμενου νερού στους υπόγειους υδροφορείς. Σύμφωνα με μελέτη, η συγκέντρωση νιτρικών σε περιοχές του Καναδά παρουσιάστηκε συγκριτικά αυξημένη σε ρηχούς υπόγειους υδροφορείς, ακόμα και κάτω από αγροτεμάχια χωρίς καλλιέργειες. Τα χωράφια αυτά, εξαιτίας της μακράς περιόδου ακαλλιέργειας, περιείχαν μακροπόρους και μικρά κανάλια που ευνοούσαν την έκπλυση και των ελάχιστων ποσοτήτων φυσικού ή πρόσθετου αζώτου προς τον υδροφορέα. Η έλλειψη λιπασμάτων δεν ήταν αρκετή για την προστασία του υπόγειου υδροφορέα από την ρύπανση (Patni, et al. 1998). Έχει παρατηρηθεί πως τα νιτρικά στα υπόγεια ύδατα μειώνονται αποτελεσματικά με συνδυασμό ανασταλτικών μέτρων (Meinardi, 1995) όπως καθορίζονται και από τους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής. Η διαδρομή μέσω της οποίας καταλήγουν τα νιτρικά στα υπόγεια νερά είναι απλή, αλλά όχι απόλυτα προβλέψιμη. Για την προσέγγιση της περιγραφής της πορείας των ρύπων στους υπόγειους υδροφορείς, έχουν αναπτυχθεί μαθηματικά μοντέλα (Wendland, F. and Albert, H., 1994). 2.7 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΑΠΟ ΝΙΤΡΙΚΑ 2.7.1 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ. Η χρήση λιπασμάτων και κτηνοτροφικών αποβλήτων στις γεωργικές περιοχές αυξάνει την πιθανότητα της κατάληξης των θρεπτικών στοιχείων σε διάφορες υδατοσυλλογές. Τα δύο κύρια θρεπτικά στοιχεία άζωτο και φώσφορος είναι αυτά που μπορεί να προξενήσουν προβλήματα. ρύπανσης (Σιμώνης και Κουκουλάκης, 1991). Μεγάλη συγκέντρωση αζώτου 10

στα επιφανειακά νερά μπορεί να δημιουργήσει φαινόμενα ευτροφισμού. Ευτροφισμός ονομάζεται το φαινόμενο κατά το οποίο παρατηρείται εκθετική ανάπτυξη των φυτικών οργανισμών των υδάτινων αποδεκτών ως συνέπεια του εμπλουτισμού τους με θρεπτικά στοιχεία, κυρίως άζωτο και φώσφορο, τα άλατα των οποίων, αποτελούν άριστη τροφή για το φυτοπλαγκτόν και τα υδρόβια φυτά. Οι πληθυσμοί των αλγών αυξάνονται υπέρμετρα και τα νερά θολώνουν, εμποδίζοντας τα υδρόβια φυτά να φωτοσυνθέσουν. Η αιτία για αυτό είναι η δυσκολία διέλευσης του ηλιακού φωτός στα ευτροφικά νερά. Η αποσύνθεση των αλγών γίνεται από αερόβια βακτήρια τα οποία και εξαντλούν το διαλυμένο οξυγόνο στα νερά. Το φαινόμενο αυτό έχει αρνητικές επιπτώσεις στους πληθυσμούς των ψαριών και στην αξία των υδατοσυλλογών για ψυχαγωγία (Μέλφου, 2000). Παράλληλα το νερό είναι επικίνδυνο για την υγεία και ακατάλληλο για χρήση, ενώ καταστρέφεται η βιολογική και αισθητική αξία του οικοσυστήματος (Μυλώνη, 2004). 2.7.2 ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΝΙΤΡΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΓΕΙΑ. Εκτός από τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει το φαινόμενο του ευτροφισμού στην ανθρώπινη υγεία, μπορούν να δημιουργηθούν προβλήματα και από μεγάλες συγκεντρώσεις αζώτου στον ανθρώπινο οργανισμό. Τις πιο πολλές φορές το άζωτο εισέρχεται στον οργανισμό από τις τροφές και λιγότερο από το νερό, κυρίως μέσω των συντηρητικών που περιέχουν ή των φυλλωδών λαχανικών. Όταν στο πόσιμο νερό η συγκέντρωση των νιτρικών είναι πολύ μεγάλη (>50mg/l) τότε οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία είναι σημαντικές. Τα νιτρικά συνιστούν τον πρώτο κρίκο μιας αλυσίδας από βιοχημικές μεταβολές που καταλήγουν στο σχηματισμό τοξικών ουσιών μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό. Η καθημερινή διατροφή περιέχει όλο και περισσότερες ποσότητες νιτρικών, ενώ οι μικροοργανισμοί που περιέχονται στο σάλιο μετατρέπουν τα νιτρικά σε νιτρώδη (ΝΟ - 2 ), ουσίες οι οποίες σε υψηλές συγκεντρώσεις μέσα στο αίμα μπορούν να αποβούν θανατηφόρες. Τα νιτρώδη αντιδρώντας με διάφορες ουσίες που βρίσκονται στον ανθρώπινο οργανισμό ή στα τρόφιμα σχηματίζουν τις λεγόμενες νιτροζαμίνες, των οποίων η καρκινογόνος δράση έχει αποδειχθεί προ πολλών ετών. 11

2.7.2.1 ΜΕΘΑΙΜΟΓΛΟΒΙΝΑΙΜΙΑ Η ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΚΥΑΝΩΝ ΒΡΕΦΩΝ. Τα νιτρικά από μόνα τους δεν είναι τοξικά για τον ανθρώπινο οργανισμό (Howard, Nancy,1994) όμως ιδιαίτερα ευαίσθητα στην παρουσία νιτρικών στον οργανισμό είναι τα βρέφη, μικρότερα των έξι μηνών που μπορεί να παρουσιάσουν το «σύνδρομο των μπλε μωρών» (blue baby) ή μεθαιμογλοβιναιμία. Η ασθένεια προκαλείται από βακτήρια που βρίσκονται στο στομάχι των βρεφών ή μη αποστειρωμένα σκεύη και μπορούν να ανάγουν ενζυμικά, στο όξινο περιβάλλον του στομάχου, τα νιτρικά ιόντα σε νιτρώδη, τα οποία οξειδώνουν την αιμογλοβίνη του αίματος μετατρέποντάς την σε μεθαιμογλοβίνη. Η μεθαιμογλοβίνη αποτελεί κανονικά λιγότερο από το 2% της συνολικής αιμογλοβίνης, όταν όμως υπερβεί το 10% εμποδίζεται η ροή οξυγόνου στους ιστούς (Ο Riordan, Bentham,1993). Η ελλιπής μεταφορά οξυγόνου στα διάφορα μέλη του ανθρώπινου σώματος προκαλεί μελάνιασμα στα μωρά (ασφυξία), λόγω συσσώρευσης μεθαιμοσφαιρίνης. Υπάρχουν αποδείξεις ότι μωρά με γαστρεντερικά προβλήματα είναι ακόμα πιο ευαίσθητα να παρουσιάσουν μεθαιμογλοβιναιμία (Ο Riordan, Bentham,1993). Θάνατος επέρχεται όταν η συγκέντρωση της μεθαιμοσφαιρίνης υπερβεί το 50%. Σε έναν ενήλικα, οι ποσότητες νιτρικών που προσλαμβάνονται μέσω της τροφής ή του νερού δεν είναι ικανές να προκαλέσουν τέτοια φαινόμενα στην πράξη. Αν βρέφη καταναλώσουν νερό με συγκέντρωση νιτρικών μεγαλύτερη των 50mg/l υπάρχουν 17-20% πιθανότητες να παρουσιάσουν την ασθένεια (Howard, Nancy,1994). 2.7.2.2 ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΣΤΟ ΣΤΟΜΑΧΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΥΡΟΔΟΧΟ ΚΥΣΤΗ. Τα νιτρικά στο όξινο περιβάλλον του στομάχου ανάγονται σε νιτρώδη, τα οποία μπορούν να αντιδράσουν με αμίνες και να παράγουν νιτροζαμίνες, ενώσεις καρκινογόνες σε πειραματόζωα (Duncan et al., 1997) Οι νιτροζαμίνες θεωρούνται ύποπτες για καρκινογενέσεις στον άνθρωπο, αλλά δεν έχει αποδειχθεί ακόμα η σχέση μεταξύ νιτρικών και κρουσμάτων καρκίνου. Στις προηγμένες χώρες οι πληθυσμοί είναι εκτεθειμένοι σε μεγαλύτερες ποσότητες νιτρικών σύμφωνα με την τάση για κατανάλωση φυλλωδών λαχανικών σε συνδυασμό με νερό αρκετά ρυπασμένο. Κλινικές έρευνες, όμως, αποδεικνύουν μικρότερη συχνότητα γαστροεντερικού καρκίνου 12

(Duncan et al., 1997), ενώ παρατηρείται σαφής τάση μείωσης των κρουσμάτων γαστρικού καρκίνου (Douthwaite, 1999). Σε έρευνα του πανεπιστημίου της Iowa σε 22.000 γυναίκες ηλικίας 55-69 ετών που άρχισε το 1986 (Epidemiology, 2001) η αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης καρκίνου της ουροδόχου κύστης σχετίζεται με αυξημένες συγκεντρώσεις νιτρικών στο πόσιμο νερό, ενώ και η χρόνια κατανάλωση νερού με χαμηλή περιεκτικότητα μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα. Οι ερευνητές προτείνουν να συνεχιστούν οι έρευνες, αλλά και συνιστούν τη μείωση του ορίου παρουσίας νιτρικών στο πόσιμο νερό (Weyer, Gerham, 2001). Σύμφωνα με τον WHO, η μέγιστη ασφαλής ποσότητα νιτρικών πρέπει να λαμβάνει ένας - ενήλικας ανέρχεται στα 220mg/l ΝΟ 3 την ημέρα κατανεμημένα κατά 70% από λαχανικά, 15% από άλλα τρόφιμα και 15% από το νερό (Σάββας, 2000). Κατά τον Tinker (1991), η υπέρβαση του καθαρά συμβατικού ορίου περιεκτικότητας νιτρικών στο πόσιμο νερό, δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι προκαλεί προβλήματα στη δημόσια υγεία. 2.8 ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΙΤΡΟΡΥΠΑΝΣΗ Το 1991 η Ευρωπαϊκή Ένωση εξέδωσε την οδηγία 91/676 Ε.Ο.Κ. για την προστασία των υδάτων από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης. Η οδηγία αποβλέπει στη μείωση της ρύπανσης των υδάτων που προκαλείται άμεσα ή έμμεσα από νιτρικά ιόντα γεωργικής προελεύσεως και στην πρόληψη της περαιτέρω ρύπανσης. Η οδηγία εναρμονίστηκε στη χώρα μας με το Νόμο 1650/1986, που αποτέλεσε σημαντικό βήμα για την ένταξη περιβαλλοντικών θεμάτων στον γεωργικό τομέα. H Κοινοτική Οδηγία 60/2000/ΕΚ επιβάλλει στα κράτη-μέλη να προσδιορίσουν τα ύδατα που υφίστανται ρύπανση, καθώς και αυτά που ενδέχεται να υποστούν εάν δεν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα. Ταυτόχρονα υποχρεούνται να παρακολουθούν τις συγκεντρώσεις νιτρικών στα νερά για να αξιολογούν την αποτελεσματικότητα των μέτρων που λαμβάνουν. Τέλος οφείλουν να χαρακτηρίσουν ως ευπρόσβλητες ζώνες όλες τις περιοχές ξηράς που βρίσκονται στο έδαφος του και τα ύδατά τους απορρέουν σε υδάτινους αποδέκτες που υφίστανται ρύπανση ή ενδέχεται να παρουσιάσουν στο μέλλον. Ακόμα τα κράτη πρέπει να 13

συντάξουν και να εφαρμόσουν προγράμματα δράσης για τις ευπρόσβλητες περιοχές, τα οποία να ενημερώνουν-συμπληρώνουν εφόσον κρίνεται αναγκαίο. Τα κράτη μέλη πρέπει να θεσπίσουν έναν ή περισσότερους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής, που θα εφαρμόζονται προαιρετικά από τους αγρότες. Οι κώδικές αυτοί λαμβάνοντας υπόψη τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της κάθε περιοχής περιλαμβάνουν κανόνες σχετικούς με το χρόνο, τη μέθοδο και τη διασπορά των λιπασμάτων σε συνάρτηση με τη μηχανική σύσταση του εδάφους, την κλίση και τις καιρικές συνθήκες. Παράλληλα ορίζεται τακτική παρακολούθηση των υδάτων με δειγματοληψίες.το αργότερο ανά τετραετία Σε πολλά σημεία της Ελλάδας το πρόβλημα της νιτρορύπανσης εμφανίζεται εποχιακά, με υπερβάσεις των ανώτατων ορίων που έχουν τεθεί από την Ε.Ε. και οφείλονται στην χρήση αζωτούχων λιπασμάτων σε μεγαλύτερες ποσότητες από τις αναγκαίες. Σύμφωνα με την οδηγία 91/676 Ε.Ο.Κ., για τον προσδιορισμό των υδάτων που υφίστανται ρύπανση και εκείνων που ενδεχομένως παρουσιάσουν χρησιμοποιούνται μεταξύ άλλων και τα εξής κριτήρια: Κατά πόσον η περιεκτικότητα σε νιτρικά ιόντα των γλυκών επιφανειακών υδάτων, ιδιαίτερα εκείνων που χρησιμοποιούνται ή προορίζονται για τη λήψη πόσιμου ύδατος, υπερβαίνει ή θα μπορούσε να υπερβαίνει, εάν δεν ληφθούν μέτρα σύμφωνα με το άρθρο 5, την περιεκτικότητα που καθορίζεται στην οδηγία 75/4401 της E.O.K. (επιφανειακά νερά). Κατά πόσον τα υπόγεια ύδατα περιέχουν ή θα μπορούσαν να περιέχουν περισσότερο από 50mg/l νιτρικών ιόντων εάν δεν ληφθούν μέτρα σύμφωνα με το άρθρο 5. Κατά πόσο οι φυσικές λίμνες γλυκού νερού, εκβολές ποταμών, παράκτια και θαλάσσια ύδατα διαπιστώνεται ότι είναι ή ότι μπορεί να γίνουν ευτροφικά στο μέλλον, εάν δεν ληφθούν μέτρα σύμφωνα με το άρθρο 5. Η οδηγία 91/676 Ε.Ο.Κ. θέτει επιπλέον και ορισμένες απαιτήσεις παρακολούθησης της περιεκτικότητας των νερών σε νιτρικά ιόντα σε επιλεγμένα σημεία ελέγχου, ώστε να προσδιορίζεται η έκταση της γεωργικής νιτρορύπανσης (άρθρα 5,6). 14

2.8.1 ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ «ΕΥΠΡΟΣΒΛΗΤΩΝ ΖΩΝΩΝ» Η εφαρμογή της οδηγίας 91/676 Ε.Ο.Κ. ανατέθηκε στο Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., σε εφαρμογή της οδηγίας, την κύρωσε, με την υπ' αριθμό 16190/1335/25-6-1997 (ΦΕΚ 519Β) Κοινή Υπουργική Απόφαση και εξέδωσε τον πρώτο κατάλογο ευπρόσβλητων ζωνών με την υπ' αριθμό 19652/1906/5-8- 1999 (ΦΕΚ 1575Β) Κοινή Υπουργική Απόφαση και λίγο αργότερα εξέδωσε και τον δεύτερο και τελευταίο μέχρις στιγμής, κατάλογο ευπρόσβλητων ζωνών με την υπ' αριθμό 20419/2522/18-9-2001 (ΦΕΚ 1212Β) Κοινή Υπουργική Απόφαση. Επίσης, ενήργησε για τη σύνταξη από το Υπουργείο Γεωργίας του «Κώδικα Ορθής Γεωργικής Πρακτικής» για την προστασία των νερών από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης. Το Υπουργείο Γεωργίας με την υπ' αριθμό. 85167/820/6-4-2000 (ΦΕΚ 477Β) Υπουργική Απόφαση ενέκρινε τον «Κώδικα Ορθής Γεωργικής Πρακτικής». Αρχικά ως ευπρόσβλητες ζώνες ορίστηκαν η Θεσσαλία και περιοχή του Ν. Φθιώτιδας, το Κωπαΐδικό Πεδίο, το Αργολικό Πεδίο και η λεκάνη του Πηνειού Ηλίας. Εν συνεχεία και νέες περιοχές χαρακτηριστήκαν ως ευπρόσβλητες ζώνες, οι οποές είναι: i. Η λεκάνη του Στρυμόνα, περιοχή του κάμπου των Σερρών και λίμνης Κερκίνης. ii. Η περιοχή Άρτας Πρέβεζας με τμήμα του Ν. Ιωαννίνων. iii. Ο κάμπος της Θεσσαλονίκης και του Κιλκίς, με τις λεκάνες απορροής των ποταμών Αλιάκμονα, Λουδία, Αξιού και Γαλλικού και τις λίμνες Κορώνεια και Βόλβη (περιοχή μελέτης). iv. Η πεδιάδα Πέλλας Ημαθίας. 2.8.2 ΚΩΔΙΚΑΣ ΟΡΘΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ Το Υπουργείο Γεωργίας με την υπ' αριθμό. 85167/820/6-4-2000 (ΦΕΚ 477Β) Υπουργική Απόφαση ενέκρινε τον «Κώδικα Ορθής Γεωργικής Πρακτικής» ο οποίος είναι γενικός, ενώ οι ειδικοί Κ.Ο.Γ.Π. ανά ευαίσθητη περιοχή καθορίζονται με νέα Κ.Υ.Α. Ο κώδικας χωρίζεται σε τέσσερα μέρη στα οποία αναλύονται: α) τα λιπάσματα, β) τα κτηνοτροφικά απόβλητα, γ) η εφαρμογή αρδεύσεων και δ) τα γεωργικά φάρμακα. 15

Ο σκοπός του κώδικα σε ότι αφορά τα λιπάσματα, είναι να βοηθήσει τους γεωργούς να εφαρμόσουν πρακτικές φιλικές προς το περιβάλλον σε τρόπο ώστε, αφενός μεν να διασφαλίσουν το εισόδημα τους και αφ ετέρου, να προστατεύσουν το περιβάλλον. Ιδιαίτερα όμως ο κώδικας στοχεύει στην αποτροπή της ρύπανσης των υπογείων και επιφανειακών νερών από τη συσσώρευση νιτρικών λόγω διήθησης ή επιφανειακής απορροής. Οι γεωργοί πρέπει να κατανοήσουν και να συνειδητοποιήσουν τους κινδύνους που συνδέονται με τη λίπανση και ως εκ τούτου να επιδείξουν ιδιαίτερη προσοχή κατά την εφαρμογή των λιπασμάτων, ειδικότερα των αζωτούχων, τα οποία σχετίζονται άμεσα με τη νιτρορύπανση των υπογείων και επιφανειακών νερών, στον αγρό. Η χρήση τους θα πρέπει να είναι ορθολογική, έτσι ώστε να είναι αποτελεσματικά για τη γεωργία, αλλά και να ελαχιστοποιούν τους κινδύνους σε βάρος των φυσικών πόρων. Σύμφωνα με τον κώδικα οι γεωργοί για την αποθήκευση των λιπασμάτων θα πρέπει να φροντίζουν ώστε: 1) Να αποθηκεύονται σε χώρους που να απέχουν τουλάχιστον 50m από τις επιφάνειες των νερών (ποτάμια, τάφροι στράγγιση ς, τεχνητές λίμνες, δεξαμενές κ.λ.π.) 2) Να εξασφαλίζεται η ασφαλής τοποθέτηση των λιπασμάτων τα οποία θα είναι κλεισμένα σε σάκους ώστε να μη σχίζονται εύκολα κατά τη μεταφορά ή το χειρισμό τους. 3) Να λαμβάνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα προς αποφυγή των ατυχημάτων και του κινδύνου διασποράς κατά τη μεταφορά στο χώρο αποθήκευσης ή από το χώρο αποθήκευσης στο χωράφι. Ειδικότερα, όσον αφορά τα υγρά λιπάσματα: Η δεξαμενή αποθήκευσης θα πρέπει να είναι κατασκευασμένη από υλικό ανθεκτικό στη διάβρωση που μπορεί να προκαλέσει το υγρό λίπασμα. Η βάση της θα πρέπει να υπολογιστεί ώστε να αντέχει το βάρος του λιπάσματος όταν η δεξαμενή θα είναι γεμάτη, Για την αποφυγή εσωτερικής διάβρωσης από τα αζωτούχα λιπάσματα, η δεξαμενή θα πρέπει πρώτα να χρησιμοποιηθεί για λίπασμα που περιέχει και φώσφορο, οποίος σχηματίζει ένα προστατευτικό αντιδιαβρωτικό στρώμα στην εσωτερική επιφάνεια της. Σωληνώσεις, βαλβίδες και αρμοί για την πλήρωση ή εκκένωση της δεξαμενής θα πρέπει να είναι κατασκευασμένα από υλικά ανθεκτικά στη διάβρωση. 16

Δεξαμενή, σωληνώσεις, βαλβίδες κλπ. θα πρέπει να ελέγχονται για τυχόν διαρροές και διάβρωση. Το γύρω από τη δεξαμενή έδαφος πρέπει να είναι στερεό ώστε να αντέχει στο βάρος των οχημάτων που προσεγγίζουν για φόρτωμα ή ξεφόρτωμα (Κ.Ο.Γ.Π.., 2000). Τα αζωτούχα λιπάσματα είναι πολύ διαλυτά στο νερό και τα νιτρικά ιόντα είναι πολύ ευκίνητα στο έδαφος, επομένως κρίνεται αναγκαίο κατά τη χρήση τους να λαμβάνεται μέριμνα ώστε να ελέγχονται οι ποσότητες νιτρικών που προστίθενται στο έδαφος καθώς και ο τρόπος και ο χρόνος εφαρμογής τους. Στις ευαίσθητες κυρίως περιοχές θα πρέπει η χρήση των αζωτούχων λιπασμάτων να γίνεται κατά τρόπο ελεγχόμενο ούτως ώστε οι συνολικά προστιθέμενες ποσότητες αζώτου να μην υπερβαίνουν τις απαιτήσεις των καλλιεργειών. Σύμφωνα με τον κώδικα θα πρέπει να εκτιμηθεί με προσοχή η ποσότητα των αζωτούχων λιπασμάτων που πρόκειται να εφαρμοστεί στη συγκεκριμένη καλλιέργεια. Για το σκοπό αυτό ο γεωργός θα πρέπει να έχει υπόψη του: 1) τα δεδομένα ανάλυσης του εδάφους, 2) το είδος της καλλιέργειας, 3) το είδος του εδάφους (ελαφρύ-μέσο-βαρύ), 4) τις κλιματικές συνθήκες και ιδιαίτερα της βροχόπτωσης, 5) την ιστορία λίπανσης του χωραφιού 6) την άριστη τιμή λίπανσης έτσι όπως δίνεται από έρευνες στη χώρα μας. Η συνεκτίμηση όλων αυτών των παραμέτρων θα πρέπει να γίνει σε συνεργασία με τους γεωπόνους προκειμένου να ορισθεί η ανάλογη αζωτούχος λίπανση για κάθε περίπτωση. Επίσης θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ο χρόνος εφαρμογής του αζωτoύχoυ λιπάσματος. Το λίπασμα πρέπει να προστεθεί στο φυτό όταν το έχει ανάγκη, δηλαδή την άνοιξη ή το καλοκαίρι όταν τα φυτά αναπτύσσονται με μεγάλους ρυθμούς. Η ανάλυση του εδάφους μπορεί να συμβάλει θετικά στην ορθολογική χρήση των αζωτούχων λιπασμάτων και στην αποφυγή κατά το δυνατό της νιτρορύπανσης. Επίσης ο κώδικας δίνει και κάποιες επιπλέον συμβουλές για την εφαρμογή ανόργανης ή οργανικής αζωτούχου λίπανσης. Έτσι θα πρέπει: 1) Να αποφεύγεται η χρήση ή διασπορά των λιπασμάτων σε τοποθεσίες όπου ο κίνδυνος 17

της επιφανειακής απορροής είναι μεγάλος και ιδιαίτερα σε εδάφη που συγκρατούν το νερό. 2) Να αποφεύγεται η λίπανση σε παγωμένες ή καλυμμένες με χιόνια επιφάνειες. 3) Να αποφεύγεται γενικά η διάθεση υγρών κτηνοτροφικών αποβλήτων σε εδαφικές εκτάσεις με σημαντική κλίση (άνω του 8%). Η διάθεση είναι δυνατή μόνο εφόσον το επιτρέπει η διηθητικότητα του εδάφους και λαμβάνονται τα απαραίτητα μέτρα (άροση κατά τις ισοϋψείς, μείωση της παροχής κ.λ.π.) ώστε να αποφεύγεται η επιφανειακή απορροή. 4) Να αποφεύγεται η χρήση αζωτούχων λιπασμάτων σε απόσταση μικρότερη των 2 μέτρων από όχθες υδάτινων όγκων (ποταμών, λιμνών, διωρύγων ή καναλιών άρδευσης ή στράγγισης) σε περίπτωση επίπεδης έκτασης και των 6 μέτρων σε παρόχθιες εκτάσεις που παρουσιάζουν σημαντική κλίση (μεγαλύτερη από 8%). 5) Να ενσωματώνονται τα λιπάσματα σε μικρές ποσότητες, σε επικλινείς και ακάλυπτες από βλάστηση επιφάνειες. 6) Κατά την προετοιμασία για σπορά και τις άλλες καλλιεργητικές φροντίδες επικλινών εκτάσεων οι αρόσεις να γίνονται κατά τις ισοϋψείς καμπύλες του εδάφους. 7) Όπου είναι δυνατό, να εφαρμόζεται η μέθοδος της διαδοχικής καλλιέργειας χειμερινών ψυχανθών στις επικλινείς εκτάσεις, για περιορισμό της ποσότητας των αζωτούχων λιπασμάτων και της εδαφικής διάβρωσης, που οδηγεί το αχρησιμοποίητο άζωτο στα υπόγεια και επιφανειακά νερά. 8) Να αποφεύγεται η γεωργική αξιοποίηση καλλιεργήσιμων εκτάσεων, που αποκαλύπτονται από την υποχώρηση της επιφάνειας υδάτινων αποδεκτών (κυρίως λιμνών) σε περιπτώσεις παρατεταμένης ανομβρίας. Σε περίπτωση καλλιέργειας των εκτάσεων αυτών δεν πρέπει να γίνεται χρήση χημικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων (Κ.Ο.Γ.Π.., 2000). Η φυτοκάλυψη κατά την περίοδο του φθινοπώρου και του χειμώνα, όταν οι βροχοπτώσεις είναι έντονες, είναι αναγκαία μια και συμβάλλει σημαντικά στη μείωση των απωλειών των νιτρικών και στην ελαχιστοποίηση της νιτρορύπανσης λόγω περιορισμού της επιφανειακής απορροής και έκπλυσης, αλλά και λόγω πρόσληψης των νιτρικών από τα φυτά μειώνει σημαντικά τον κίνδυνο της νιτρορύπανσης. Ο κώδικας περιέχει επίσης λεπτομερείς οδηγίες για τα κτηνοτροφικά απόβλητα. Η μορφή των ζωικών αποβλήτων εξαρτάται από το είδος σταβλισμού, το είδος των εκτρεφόμενων ζώων, 18

τον τρόπο συλλογής και απομάκρυνσης των αποβλήτων από τους χώρους εκτροφής, τον τρόπο αποθήκευσης και την περιεκτικότητα τους σε ολικά στερεά. Ο κώδικας αναλύει κάθε περίπτωση από αυτές χωριστά, ορίζοντας σαφείς ρυθμίσεις. Γενικά διαπιστώνεται ότι ο χειρισμός των στερεών αποβλήτων είναι πολύ ευκολότερος από τον χειρισμό των υγρών τόσο από πλευράς κατασκευής των εγκαταστάσεων όσο και από πλευράς λειτουργίας τους. Για το λόγο αυτό πρέπει να αποφεύγεται κάθε προσθήκη νερού στα μη υγρά απόβλητα έτσι ώστε να είναι δυνατός ο χειρισμός τους σαν στερεών και παράλληλα να παραμένει η μικρότερη δυνατή ποσότητα υγρών για επεξεργασία. Έτσι πρέπει να αποφεύγεται η αποστράγγιση του νερού της,βροχής, των στεγών, των προαυλίων κλπ. στις δεξαμενές αποβλήτων. Ο κώδικας ορίζει αναλυτικά τον τρόπο διαχείρισης στερεών και υγρών αποβλήτων. Αρχικά γίνεται διαχωρισμός τους με στράγγιση των στερεών αποβλήτων και καθορίζεται ο τρόπος ζύμωσης και αποθήκευσης αυτών. Έτσι, η κοπριά στρωμνής που δεν περιέχει υγρά στράγγισης μπορεί να αποθηκευτεί και επί του εδάφους εφόσον βέβαια προβλεφθεί απομάκρυνση των υγρών από βροχοπτώσεις με την κατασκευή ενός μικρού καναλιού περιμετρικά του σωρού. Εάν τα στερεά δεν έχουν ζυμωθεί τότε παραμένουν στον κοπροσωρό για ένα διάστημα 90-180 ημερών περίπου, μέχρι να γίνει η ζύμωση. Όσον αφορά στα υγρά απόβλητα, ορίζεται λεπτομερώς η διαδικασία συγκέντρωσης, διαχωρισμού- καθίζησης, ζύμωσης και αποθήκευσης. Επίσης περιγράφεται ο τρόπος διαχείρισης αποβλήτων, ανά είδος κτηνοτροφικών μονάδων (βουστάσια, πτηνοτροφεία, αιγοπροβατοστάσια και χοιροστάσια) καθώς και γίνονται υπολογισμοί και προσδιορισμός του τρόπου λίπανσης με επεξεργασμένα απόβλητα. Τέλος δίνονται και κάποιες γενικές οδηγίες για την εφαρμογή των πτηνοτροφικών αποβλήτων: α) Η συνολική ετήσια ποσότητα αζώτου με το οποίο εφοδιάζεται το έδαφος των λιβαδιών από τη χρήση επεξεργασμένων κτηνοτροφικών αποβλήτων δεν θα πρέπει α υπερβαίνει τα 25χλγ/στρ. στα καλυμμένα με βλάστηση εδάφη και τα 20 kg/στρ. στα ακάλυπτα. Τα όρια αυτά περιλαμβάνουν το σύνολο των οργανικών αποβλήτων, συμπεριλαμβανομένων και των αποβλήτων από τα ζώα που πιθανόν να βόσκουν στις εκτάσεις αυτές. β) Η ίδια παραπάνω οριακή ποσότητα ισχύει και για καλλιεργούμενες εκτάσεις μια περίοδο 12 μηνών. 19

γ) Δεν πρέπει να εφαρμόζεται, μέσω των οργανικών αποβλήτων, άζωτο περισσότερο από το ποσό που χρειάζεται η συγκεκριμένη καλλιέργεια. δ) Σε αμμώδη ή ρηχά εδάφη δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται υγρά απόβλητα και απόβλητα πτηνοτροφείων το δίμηνο Σεπτεμβρίου - Οκτωβρίου.Αυτοί οι τύποι οργανικής κόπρου περιέχουν υψηλότερο ποσοστό διαθέσιμου αζώτου και ως εκ τούτου η χρησιμοποίηση του εμπεριέχει μεγάλους κινδύνους απορροής ή διήθησης σε βαθύτερα στρώματα, τους συγκεκριμένους μήνες, που είναι κρίσιμοι για τη νιτρορύπανση. ε) Για τον περιορισμό του κινδύνου απορροής δεν πρέπει να γίνεται εφαρμογή κτηνοτροφικών αποβλήτων όταν το έδαφος είναι πλημμυρισμένο, έντονα παγωμένο ή καλυμμένο με χιόνι. στ) Δεν πρέπει να γίνεται εφαρμογή οργανικής κόπρου σε έντονα κεκλιμένα εδάφη, όπου ο κίνδυνος απορροής είναι μεγάλος και αυξάνεται ανάλογα με το βαθμό κλίσης. ζ) Δεν πρέπει να γίνεται εφαρμογή κτηνοτροφικών αποβλήτων σε ζώνη πλάτους τουλάχιστον 10 μέτρων από επιφανειακά νερά (λίμνες, ποτάμια, ρέματα, αποστραγγιστικές τάφροι κλπ.). Για την προστασία των υπόγειων νερών, τα κτηνοτροφικά απόβλητα δεν πρέπει να εφαρμόζονται σε ζώνη τουλάχιστον 50 μέτρων από πηγές, πηγάδια ή γεωτρήσεις που χρησιμοποιούνται για ύδρευση ανθρώπων ή κτηνοτροφικών μονάδων (Κ.Ο.Γ.Π., 2000). Στο τρίτο μέρος του κώδικα δίδονται πρακτικές οδηγίες για την σωστή εφαρμογή των διαφόρων μεθόδων άρδευσης ώστε να περιοριστεί στο ελάχιστο η βαθιά διήθηση του νερού καθώς και η επιφανειακή απορροή, παράγοντες που συντελούν στην έκπλυση των νιτρικών. Έτσι, μία επιτυχημένη άρδευση πρέπει να εφοδιάζει το. Έδαφος με τόσο νερό όσο χρειάζεται για την κανονική ανάπτυξη της καλλιέργειας, η δε εφαρμογή του να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχουν όσο το δυνατό μικρότερες απώλειες νερού και θρεπτικών από βαθιά διήθηση και επιφανειακή απορροή. Περιγράφονται επίσης οι διάφορες μέθοδοι άρδευσης (επιφανειακή, με τεχνητή βροχή ή στάγδην άρδευση) και εντοπίζονται τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα κάθε μιας. Σύμφωνα με τον κώδικα η βαθιά διήθηση και η επιφανειακή απορροή μπορούν να περιοριστούν με τον κατάλληλο έλεγχο μιας σειράς παραγόντων από τους οποίους επηρεάζονται, όπως είναι: α) Η παροχή αρδεύσεως, 20

β) Ο χρόνος εφαρμογής, γ) Η κλίση του εδάφους, δ) Το μήκος διαδρομής του νερού στον αγρό, ε) Η διηθητικότητα του εδάφους και στ) Η μέθοδος άρδευσης (Κ.Ο.Γ.Π., 2000). Το τέταρτο μέρος του κώδικα αναφέρεται στα γεωργικά φάρμακα και συνιστάται η εφαρμογή του Συστήματος της Ολοκληρωμένης Καταπολέμησης, η οποία περιλαμβάνει: ί. την πρόληψη για την αποτροπή εγκατάστασης των επιβλαβών οργανισμών στις καλλιέργειες, ii. τα μέτρα αποφυγής πληθυσμιακής έξαρσης των εχθρών, ζιζανίων και ασθενειών που ήδη βρίσκονται στην καλλιέργεια σε μικρούς πληθυσμούς, ίίί. την παρακολούθηση της εξέλιξης των εχθρών, ζιζανίων και ασθενειών των φυτών στην καλλιέργεια και στην περιοχή, ώστε να καταστεί δυνατή η έγκαιρη λήψη και εφαρμογή των κατάλληλων κατασταλτικών μέτρων, ίν. τα μέσα μείωσης του πληθυσμού των εχθρών, ζιζανίων και ασθενειών. Ο κώδικας αναφέρεται επίσης στην αποθήκευση και μεταφορά των γεωργικών φαρμάκων ώστε να αποφεύγονται ατυχήματα ή διαρροές. Δίνονται οδηγίες για τον τρόπο χρήσης των γεωργικών φαρμάκων για να προστατεύεται το περιβάλλον, αλλά και o χρήστης αυτών (χρόνος εφαρμογής, μέτρα και προφυλάξεις). Επίσης, συνιστώνται τρόποι συλλογής των αποβλήτων των γεωργικών φαρμάκων και καταστροφής των δοχείων συσκευασίας. Τέλος, τα προγράμματα δράσης που προβλέπονται για την εφαρμογή της οδηγίας 91/676 ΕΟΚ έχουν σχεδιαστεί για τις τέσσερις ευπρόσβλητες ζώνες, ενώ για την περιοχή μελέτης, αν και έχει γίνει ανάλογη μελέτη από το ΕΘΙΑΓΕ το 2002, δεν έχει προχωρήσει η εφαρμογή της και εναι επιτακτική η ανάγκη ενημέρωσής της με σύγχρονα δεδομένα. Οι δυσκολίες εφαρμογής του κώδικα ορθής γεωργικής πρακτικής είναι οι ακόλουθες: 1. Απαιτείται η σύσταση ελεγκτικού μηχανισμού από τις Υπηρεσίες 2. Πολυπλοκότητα των μέτρων 3. Χρειάζονται λεπτομερείς χάρτες (εδαφολογικοί, vulnerability, ομαδοποίησης των Χ.Μ., καθώς και θεματικοί χάρτες) 4. Τροποποίηση και περαιτέρω εξειδίκευση των μέτρων ανά περιοχή 21

5. Οργάνωση εργαστηρίων ή συνεργασία με άλλα ιδρύματα και φορείς της περιοχής (π.χ. ΠΕΓΕΑΛ, Δ/νσεις Αγροτ. Ανάπτυξης, Α.Ε.Ι., Τ.Ε.Ι., Ενώσεις Αγροτικών Συν/σμών κ.λ.π.) 6. Θα πρέπει να εκτιμηθούν οι επιπτώσεις στο αγροτικό εισόδημα 7. Απαιτείται εκτίμηση των κοινωνικών επιπτώσεων 2.9 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΝΙΤΡΟΡΥΠΑΝΣΗΣ ΣΤΗΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Ο έλεγχος της νιτρορύπανσης σε αγροτεμάχια της Θεσσαλίας, σύμφωνα με τον ΚΑΝ. 2078/92, άρχισε το 1996. Στα πλαίσια σύνταξης προγραμμάτων δράσης εγκρίθηκε το πρόγραμμα πιλότος για την Θεσσαλία. Πρόκειται για τη γεωγραφική περιοχή της Κεντρκής Ελλάδας με τη μεγαλύτερη αναλογικά καλλιεργούμενη έκταση. Καταλαμβάνει επιφάνεια περίπου 14.000 km 2. δηλαδή το 11% της ελληνικής επικράτειας. Από αυτήν οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αντιπροσωπεύουν το 36% (Καρυώτης Θ., 2002). Οι αρδεύσιμες εκτάσεις στη Θεσσαλία αυξήθηκαν σημαντικά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, παράλληλα με την εκμηχάνιση, την εισαγωγή νέων παραγωγικών ποικιλιών και την αύξηση της χρήσης λιπασμάτων. Ωστόσο η ένταση της γεωργικής εκμετάλλευσης, σε συνδυασμό με την έλλειψη ορθολογικού συστήματος διαχείρισης των υδατικών πόρων, οδήγησε στην υπεράντληση των υπόγειων υδάτων, με επακόλουθο την πτώση του υδροφόρου ορίζοντα. Ταυτόχρονα, η παράλληλη αύξηση αζωτούχων και όχι μόνο λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και ζιζανιοκτόνων προκάλεσαν σταδιακή υποβάθμιση των υπογείων υδάτων (π.χ. Αλμυρός) και ευτροφισμό στο δέλτα του ποταμού Πηνειού. Θεσπίστηκε σχέδιο δράσης το οποίο προβλέπει την μείωση της διασποράς των αζωτούχων λιπασμάτων. Η μείωση αυτή μπορεί να επιτευχθεί με σειρά μέτρων μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται τα εξής: Βελτίωση της αποδοτικότητας στη χρήση του αζώτου. Εισαγωγή νέων αρδευτικών τεχνικών. Καλλιέργεια καταλλήλων ποικιλιών. 22

Τα αποτελέσματα του πρότυπου εγχειρήματος σχετικά με τη νιτρορύπανση στη Θεσσαλία, το οποίο εντάσσεται στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου δράσης, υποδηλώνουν, ότι οι αγρότες άρχισαν να αλλάζουν στάση όσον αφορά την λίπανση των καλλιεργειών, προσανατολιζόμενοι σε μια ορθολογικότερη και επιστημονικότερη προσέγγιση. Μέχρι στιγμής, διαπίστωσαν ότι η μείωση των ποσοτήτων αζώτου δεν συνεπάγεται κατ' ανάγκην αντίστοιχη απώλεια παραγωγής, ιδίως για το βαμβάκι. Η πρόσληψη αζώτου είναι χαμηλή κατά τα αρχικά στάδια ανάπτυξης και οι απώλειες αζώτου μπορούν να περιοριστούν σημαντικά με τη μείωση της χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων στο προ της σποράς στάδιο. Οι αγρότες που γνωρίζουν τα παραπάνω αρχίζουν να πείθονται, ότι η αποδοτικότητα της χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων αυξάνεται και μπορεί να επιτευχθεί με την κατάτμηση της συνιστώμενης ποσότητας. 2.9.1 ΜΕΤΡΟ 3.5 (Κ.Υ.Α. 570/125759/6-2-2004) Στα πλαίσια του σχεδίου Αγροτικής Ανάπτυξης στη Θεσσαλία από την καλλιεργητική περίοδο 2004 με τη δημοσίευση της παραπάνω απόφασης τέθηκε σε εφαρμογή το μέτρο 3.5 «Μείωσης της Νιτρορύπανσης Γεωργικής Προέλευσης». Οι βασικότερες κατευθύνεις ήταν οι παρακάτω: Μείωση τουλάχιστον κατά 20% των συνολικά εφαρμοζόμενων ποσοτήτων αζώτου για τις επιλέξιμες καλλιέργειες βαμβακιού, αραβοσίτου, βιομηχανικής τομάτας και ζαχαροτεύτλων. Μείωση της κατανάλωσης αρδευτικού νερού (35%) στις περιοχές εξαντλήσεως των υπόγειων υδροφορέων (εφαρμογή στάγδην άρδευσης, ξηρικές καλλιέργειες). Λήψη μέτρων για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση με τη διαδοχική καλλιέργεια φθινοπωρινών ψυχανθών σε επικλινή εδάφη. Κατά την εφαρμογή του μέτρου δόθηκε προτεραιότητα στις ζώνες Ι (Υψηλής ευαισθησίας) και ΙΙ (Μέσης ευαισθησίας), με βάση την ευκολία εισαγωγής και διακίνησης των ρύπων εντός αυτών καθώς και τα επίπεδα συγκέντρωσης νιτρικών στα υπόγεια νερά και εφαρμόζεται στις εδαφικές κλάσεις Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, VI, VII, VIII, όπως αυτές έχουν προσδιοριστεί και οριοθετηθεί για το Θεσσαλικό πεδίο (πίνακας 2.1). 23