Α. Τ. Ε. Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΤΜΗΜΑ: ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «Παιδαγωγική στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση :Μια ανάλυση παρουσίαση, όσον αφορά το διδακτικό τομέα παράδοσης, δεκτικότητας και αλληλεπίδρασης, όπως επίσης και τις ψυχολογικές επιδράσεις και αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους : διδάσκοντα, διδασκόμενο και το άμεσο επιδραστικό περιβάλλον τους.» ΚΑΡΑΓΙΩΤΑΣ ΣΩΤΗΡΗΣ ΚΥΜΠΑΡΗ ΕΦΗ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007
Περιεχόμενα Σελίδες 1) Πρόλογος...4-5 2) Εισαγωγή.....6-13 2.1) Αγωγή......6 11 2.1.1) Η έννοια της αγωγής...6 9 2.1.2) Ψυχολογία και αγωγή... 10 11 2.2) Παιδεία Παιδί Παιδαγωγός Δάσκαλος...12 13 2.2.1) Παιδεία στην Ελλάδα 11-12 2.2.2) Παιδί 12 2.2.3) Παιδαγωγός...12 2.2.4) Δάσκαλος 13 3.1) Παιδαγωγική Παιδαγωγική Επιστήμη Κλάδοι της Παιδαγωγικής 14 15 3.2) Ιστορική αναδρομή της Παιδαγωγικής Νέα Παιδεία Σύγχρονη Παιδεία.....16-59 3.2.1) Η Ιστορία της Παιδαγωγικής 16 3.2.2) Βασικοί σταθμοί.16-54 3.2.2.1) Άλλα παιδαγωγικά συστήματα 54-55 3.2.3) Αντικείμενο της παιδαγωγικής του σχολείου 55 3.2.4) Μορφές Διδασκαλίας 56-59 Βιβλιογραφία....60 4.1) Τι προωθεί η εκπαίδευση στις μέρες μας. 61-63 4.2) Η εκπαίδευση σήμερα. 63-65 4.3) Διαγνωστική έκθεση του τομέα της Εκπαίδευσης και προτάσεις του ΥΠΕΠΘ για το στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης 2007 2013. 65-86 4.4) Ποια είδη συμπεριφοράς προωθεί η σχολική τάξη 87-89 5) Ανάγκη επαναπροσδιορισμού της εκπαίδευσης..90 91 5.1) Το σχολείο, η κρίση και η προσπάθεια για την μεταρρύθμιση του.92-94 5.2) Η ανισότητα δεν είναι αναπόφευκτη 95 2
Βιβλιογραφία 96 6) Επιπτώσεις των εκπαιδευτικών συστημάτων και συμπεριφορών στα παιδιά..97-99 6.1) Πώς επηρεάζονται τα παιδιά από τη σχολική καθημερινότητα και ρουτίνα, το σχολικό πρόγραμμα δεν είναι πολύ δύσκολο για τα παιδιά;.99-100 6.2) Το ψυχολογικό κλίμα της σχολικής τάξης.100-102 6.3) Ανταγωνιστική συμπεριφορά και μετατροπή της σε συνεργασία με τη βοήθεια του δασκάλου.102 6.4) Οι συνέπειες των κακών βαθμών...103 104 Βιβλιογραφία 104 7) Ανάγκη για ένα καλύτερο σύστημα εκπαίδευσης προτάσεις, απόψεις, γνώμες...105-106 8) Προτάσεις για τη βελτίωση της Παιδαγωγικής για την εκπαίδευση, τον άνθρωπο και την κοινωνία..107-124 Βιβλιογραφία.124 9) Ερευνητικό μέρος 9.1) Έρευνα στα σχολεία με μορφή ερωτηματολογίου....125-132 9.2) Στατιστική παράθεση ερωτηματολογίων και σχολιασμός αποτελεσμάτων.133 157 9.3) Σχολιασμός αποτελεσμάτων...158-161 10) Επίλογος.162 11) Βιβλιογραφία.163 3
1. Πρόλογος Στην παρούσα πτυχιακή εργασία αναφέρονται διάφοροι ορισμοί όπως παιδαγωγική αγωγή, εκπαίδευση. Επίσης αναφέρονται ιστορικοί σταθμοί και καθοριστικά γεγονότα και φαινόμενα, όσον αφορά την παιδαγωγική και εκπαιδευτική πορεία από τότε που άρχισε να καταγράφεται τουλάχιστον. Υπάρχουν αναφορές και προσεγγίσεις σε πρόσωπα και φορείς όπου σύμφωνα με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κατείχαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της έως τώρα εκπαιδευτικής κατάστασης. Ορισμένοι είχαν αρνητική επίδραση και αποτέλεσαν κίνητρο αναθεώρησης και παραδείγματα προς αποφυγή. Σίγουρα και τα λάθη έχουν επιμορφωτικό χαρακτήρα, αρκεί να μη τα ξεχνάμε διότι είμαστε επιρρεπής στο να τα επαναλάβουμε. Βεβαίως άλλοι φυσικά πρόσωπα και φορείς είτε από θέληση για το καλύτερο, είτε λόγω δυσαρέσκειας και αγανάκτησης, έδρασαν σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο με το θετικότερο δυνατό τρόπο για τη βελτίωση και εναρμόνιση του σχολικού κοινωνικού φυσικού περιβάλλοντος. Ανέπτυξαν την συνειδητοποίηση και ανάπτυξη όσων το αποτελούν σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Ιδιαίτερη μνεία προσάγεται στους δεύτερους μιας και αποτέλεσαν λαμπρά παραδείγματα. Τα αίτια για τα οποία διαλέξαμε να ασχοληθούμε ιδιαίτερα με την πρωτοβάθμια εκπαίδευση είναι ότι εάν παρομοιάσουμε το παιδί με δέντρο, οι υγιή ρίζες του, προσφέρουν την καλύτερη δυνατή ανάπτυξη. Εάν από τα πρώτα στάδια της σχολικής σταδιοδρομίας ενός ατόμου του παρουσιαστούν και επεξηγηθούν αξιακά ορθολογιστικά ζητήματα, τότε διαφαίνεται η αφετηρία της προσωπικής του σκέψης και δράσης. Έπειτα είναι ελεύθερο το παιδί να επιλέξει την πορεία του και να βοηθηθεί, ώστε να αποκτήσει τα κατάλληλα εφόδια για την πραγματοποίηση αυτού που συνειδητά θέλει να επιτύχει. Εξάλλου τα πρώτα στάδια της εκπαιδευτικής παιδαγωγικής πορείας, είναι κρίσιμα, διότι παράλληλα είναι τα αρχικά στάδια κοινωνικοποίησης και συνειδητοποίησης του ατόμου σε έξω οικογενειακό περιβάλλον. 4
Μέσα από προσωπικές θεωρήσεις και συμπεράσματα, προσθέτοντας τις θετικές θεωρήσεις και δράσεις άλλων, καταλήγουμε στη συνειδητοποίηση, την ευαισθητοποίηση και την προτροπή της συνέχισης του εκπαιδευτικού θεσμού, μέσω του πρίσματος της θετικότητας και του ορθολογισμού. Σαφώς προσωπικές επιρροές, αντιλήψεις και γνώμες είναι αδύνατο να απουσιάζουν, ενέργεια θεμιτή καθώς διαθέτουμε όπως και κάθε ύπαρξη ξεχωριστή προσωπικότητα και θέληση να εφαρμόσουμε στην πράξη, ότι σε θεωρητικό πνευματικό επίπεδο μας είναι αρεστό. Συνειδητά αποφύγαμε προκαταλήψεις και στεγανά, τα οποία περιορίζουν τόσο εμάς όσο και τον αναγνώστη. Κάθε νοήμον ύπαρξη έχει το δικαίωμα της κριτικής διαδικασίας και κατ επέκταση την αποδοχή ή μη όσων βιωματικά αντιλαμβάνεται σε πνευματικό και υλικό επίπεδο. Ας γίνει τουλάχιστον σαφές η θετική μας πρόθεση στη δημιουργία και διατήρηση υγιών προσωπικοτήτων και κοινωνιών, όπου η διαφορετικότητα θα είναι σεβαστή και κάθε ενέργεια θεμιτή ως προοπτική βελτίωσης της βιωσιμότητας σε καθολικό επίπεδο. Η αλληλεπίδραση όντων μεταξύ τους και φυσικού περιβάλλοντος ας οδηγεί στην αναγέννηση, στην αναθεώρηση, στην δημιουργία, αποβάλλοντας καταπιεστικές επιδράσεις από κάθε ον που ζει και αναπτύσσεται. 5
Εισαγωγή 2.1Αγωγή 2.1.1 Η έννοια της αγωγής 1 Ο όρος γενικά αγωγή χαρακτηρίζει το σύνολο των επιδράσεων που ασκούνται στον άνθρωπο προκειμένου να φτάσει στους σκοπούς, οι οποίοι κατά κάποιο τρόπο βρίσκονται στην ίδια του τη φύση και για τους οποίους είναι ο ίδιος προορισμένος. Η αγωγή νοείται, κατά των Π. Ξωχέλλη, ως επίδραση του περιβάλλοντος γενικά και ειδικότερα των παιδαγωγών πάνω στο παιδί και τον έφηβο. Η επίδραση αυτή δεν είναι εντελώς μονοδιάστατη. Δεν έχουμε μόνο επίδραση του παιδαγωγού πάνω στον παιδαγωγούμενο, μέσω της αγωγής. Έχουμε και επίδραση του παιδαγωγούμενου πάνω στον παιδαγωγό. Με τον όρο αγωγή νοούμε μόνο το γεγονός της παροχής βοήθειας προς μάθηση και όχι το αποτέλεσμα. Η έννοια της αγωγής είναι μόνο η ενέργεια, το ερέθισμα που αποσκοπεί σε συγκεκριμένη αντίδραση. Οι έννοιες παιδεία αγωγή εκπαίδευση και διδασκαλία βρίσκονται σε ιεραρχική κλίμακα μεταξύ τους. Ο Πλάτων θεωρεί την παιδεία ως καλλιέργεια της ανθρώπινης ψυχής. Ο όρος αγωγή περιορίζεται στην παιδική ηλικία, ενώ ο όρος παιδεία θεωρήθηκε ότι δηλώνει την εν γένει μόρφωση, την οποί αποκτά κανείς και πέραν της παιδικής ηλικίας. Ο όρος παιδεία είναι ευρύτερος του όρου αγωγή. Η εκπαίδευση είναι η ειδικότερη διαδικασία αγωγής και μάθησης προς απόκτηση συγκεκριμένων γνώσεων, δεξιοτήτων, αξιών και η οποία γίνεται είτε από την πολιτεία, είτε από άλλο φορέα. Η διδασκαλία είναι κάθε μορφή συστηματικής διαδικασίας αγωγής, η οποία πραγματώνεται εντός ή εκτός του σχολείου, προς μετάδοση γνώσεων, δεξιοτήτων. Καλύπτει δε τις διάφορες ενέργειες του παιδαγωγού μέσω των οποίων βοηθιέται ο μαθητής στην οικειοποίηση των προσφερομένων μορφωτικών αγαθών. 6
Η αγωγή πραγματοποιείται κατ εξοχήν με τη διδασκαλία, αυτό όμως δε σημαίνει ότι κάθε διδασκαλία είναι συγχρόνως και αγωγή. Το αποτέλεσμα της αγωγής είναι η μόρφωση. Μόρφωση είναι το να προσλάβει η ψυχοσωματική ολότητα του ανθρώπου την πραγματική μορφή. Μορφωμένος άνθρωπος είναι ο ελεύθερος άνθρωπος, ο υπεύθυνος, ο δημιουργικός και συνεργατικός άνθρωπος, ο οποίος έχει αναπτύξει όλα και όχι μερικά από τα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν το είδος του. Η αγωγή δέχεται επιδράσεις κληρονομικές και από το περιβάλλον, αλλά είναι πράξη ελεύθερη και εξαρτάται άμεσα από τον ίδιο τον άνθρωπο. Η διαδικασία της αγωγής είναι δυνατή, όταν ο παιδαγωγούμενος είναι άτομο ελεύθερο. Αν δεχτεί κανείς το αντίθετο, εκμηδενίζει κάθε δυνατότητα αγωγής, αφού μέσω του εξαναγκασμού οδηγείται ο άνθρωπος στην αποκτήνωση. Επομένως κάθε είδος αγωγής πρέπει να έχει θεμέλιο την ελευθερία. Στόχος της αγωγής και της μάθησης στην πρώιμη παιδική ηλικία γενικά είναι να δώσει συναισθηματική εμπιστοσύνη και ασφάλεια στο παιδί και να αναπτύξει τις ικανότητες και δεξιότητες που αποτελούν προϋπόθεση για να γνωρίσει και να κατακτήσει το παιδί το γύρω του κόσμο. Οι παιδαγωγικοί χειρισμοί στο στάδιο αυτό πρέπει να ξεκινούν από την εξής βασική αρχή : αγωγή δε σημαίνει να καταπνίξουμε τις αυθόρμητες εκδηλώσεις της παιδικής κινητικότητας, περιέργειας και βούλησης αλλά, αντίθετα, να δώσουμε πεδίο δράσης στη δραστηριότητα του παιδιού και να κάνουμε ταυτόχρονα συνειδητά στο παιδί τα όρια των επιδιώξεών του. Έτσι θεμελιώνεται η αυτοτέλεια και η ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ο θεσμός του σχολείου είναι προϊόν κοινωνικής και πολιτιστικής εξέλιξης. Δύο είναι οι κύριοι σταθμοί στην ιστορία του σχολείου. Ο πρώτος χρονολογείται στο τέλος του 18 ου αιώνα και τις αρχές του 19 ου αιώνα και συνδέεται με την εκβιομηχάνιση της Ευρώπης και την ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού, που είχαν ως συνέπεια τη διεύρυνση των μορφωτικών αγαθών και γενικότερα των αρμοδιοτήτων του σχολείου. Ο δεύτερος σταθμός καλύπτει τη μετάβαση από το λεγόμενο παλαιό στο νέο σχολείο στις αρχές του 20 ου αιώνα και αποτελεί μια ιδιαίτερα αξιοσημείωτη τομή, γιατί επιφέρει ουσιαστικές αλλαγές στην εσωτερική μορφή του σχολείου, στο πρόγραμμα, τις μεθόδους διδασκαλίας και τη σχέση 7
εκπαιδευτικού και μαθητή. Στο παλαιό σχολείο επικρατούσε η πεποίθηση ότι το σχολείο πρέπει να συγκεντρώνει το ενδιαφέρων του στη μετάδοση γνώσεων, τη διεύρυνση του παραστατικού κύκλου των μαθητών, δηλαδή το προκαθορισμένο πρόγραμμα μαθημάτων και όχι οι συγκεκριμένες εμπειρίες των μαθητών αποτελούσαν το επίκεντρο της σχολικής εργασίας. Το νέο σχολείο έχει, αντίθετα, ως αφετηρία του τα ενδιαφέροντα και τις εμπειρίες των παιδιών, ως υπόβαθρο τη στενή σχέση σχολείου και ζωής και ως στόχο του μια ζωντανή αγωγή και μάθηση, προσανατολισμένη στα βιώματα των μαθητών. Με τη σύγχρονη Παιδαγωγική της Αυτενέργειας το σχολείο έγινε δηλαδή θεωρητικά τουλάχιστον - «παιδοκεντρικό», σε αντίθεση προς το «θεματοκεντρικό» σχολείο του περασμένου αιώνα. Σήμερα το σχολείο είναι η καθαυτό εστία προγραμματισμένης και μεθοδευμένης αγωγής και μάθησης σε όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες και επιτελεί 3 βασικές λειτουργίες : διδασκαλία, κοινωνικοποίηση και επιλογή. Σχετικά όμως με την αποστολή του και τη συγκεκριμένη σχολική πράξη, ασκείται έντονη κριτική στο θεσμό του σχολείου. Η παραδοσιακή θεωρία περί σχολείου θέτει ως στόχο της σχολικής αγωγής και μάθησης τη διάπλαση του ατόμου σε αρμονικά συγκροτούμενη προσωπικότητα, ικανή να οικειοποιηθεί και να πραγματώσει γενικά αποδεκτές και αμετάβλητες πολιτιστικές αξίες. Δηλαδή το σχολείο παίζει βασικά στατικό ρόλο και η στενή σχέση εκπαιδευτικού και μαθητή συνθέτει ένα κλειστό και αυτόνομο κύκλωμα επιδράσεων. Ο εκπαιδευτικός αποτελεί «φίλτρο» για όλες τις εξωτερικές επιδράσεις που δέχεται το παιδί από το κοινωνικό περιβάλλον και εγγύηση για την εξισορρόπηση της συγκεχυμένης ή και αντιφατικής εικόνας την οποία παρουσιάζει η κοινωνική πραγματικότητα. Επίσης ο εκπαιδευτικός και το σχολείο καταπιέζουν το μαθητή και περιορίζουν ή καταπνίγουν την πρωτοβουλία, φαντασία και κριτική του σκέψη. Η κριτική γίνεται οξύτερη κυρίως με το επιχείρημα ότι το σχολείο αποτελεί «ιδεολογικό μηχανισμό» στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης για συντήρηση και αναπαραγωγή της ιδεολογίας της, του συστήματος αξιών της. Με τον τρόπο αυτό δημιουργεί μειονότητες προνομιούχων ανθρώπων εκείνων που έχουν τη οικονομική δυνατότητα να εκμεταλλευτούν και να αξιοποιήσουν πλήρως τη σχολική μάθηση που καταπιέζουν και καταδυναστεύουν τους πολλούς και μεταδίδει παρωχημένες γνώσεις, αποσυνδέοντας τη μάθηση από τη ζωή. 8
Είναι γεγονός ότι η παραδοσιακή θεώρηση και πράξη του σχολείου τονίζει υπερβολικά τη διάπλαση του ανθρώπου ως ατόμου, δε λαμβάνει υπόψη της όσο πρέπει την πολυσύνθετη κοινωνική πραγματικότητα, τυποποιεί και στεγανοποιεί τη μάθηση. Από την κριτική που ασκείται σήμερα στο σχολείο προκύπτουν δυο χρήσιμα συμπεράσματα : 1) Σχολική μάθηση και κοινωνικοποίηση δε σημαίνουν απλή προσαρμογή της νέας γενιάς στις αξιώσεις και πεποιθήσεις της κοινωνικής ομάδας των ενηλίκων και το σχολείο δεν είναι το ίδρυμα που επιδιώκει αποκλειστικά και μόνο τη συντήρηση και μετάδοση των «παραδεδομένων», αλλά αποτελεί παράλληλα παράγοντα κοινωνικοπολιτιστικής ανανέωσης και προόδου. Το σχολείο βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινωνικό σύνολο, δέχεται δηλαδή την επίδραση της κοινωνίας, επιδρά όμως αντίθετα στην εξέλιξη του κοινωνικού συνόλου, εναποθέτοντας τη σφραγίδα του σ αυτό με τη διαδικασία της αγωγής και μάθησης. Δεν είναι συνεπώς το σχολείο ανεξάρτητο από την κοινωνική πραγματικότητα, ούτε χωρίζεται με στεγανά από αυτή. 2) Είναι τεκμηριωμένη γνώση ότι, παρόλο που στις δημοκρατικές κοινωνίες είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη η αρχή της εκπαιδευτικής ισότητας, με τη σχολική μάθηση και κοινωνικοποίηση διατηρείται και επιτείνεται η εκπαιδευτική ανισότητα, εις βάρος των μαθητών που προέρχονται από κατώτερα κοινωνικοοικονομικά και μορφωτικά στρώματα, και συνεπώς ότι το σχολείο προβαίνει σε κοινωνική επιλογή. Αυτό σημαίνει ότι το σημερινό σχολείο πρέπει να επιδοθεί στην πραγμάτωση της αρχής της εκπαιδευτικής ισότητας, αλλιώς ευσταθεί πράγματι το επιχείρημα των επικριτών του ότι εξυπηρετεί μειονότητες προνομιούχων. 9
2.1.2 Ψυχολογία και αγωγή 1 Παλιότερα η Παιδαγωγική αποτελούσε κυρίως άθροισμα παιδαγωγικών γνωμών χωρίς σχεδόν καμιά ψυχολογική κατοχύρωση, αφού θεωρούνταν τα παιδιά ως μεγάλοι σε μικρογραφία. Σήμερα, κάτω από την επίδραση των διάφορων κλάδων της ψυχολογίας και, κυρίως, κάτω από την επίδραση της ψυχολογίας της αναπτύξεως του παιδιού και του εφήβου, έπαψε να αντιμετωπίζεται το παιδί και ο έφηβος ως ενήλικος σε μικρογραφία. Τα πορίσματα της Γενικής Ψυχολογίας που αναφέρονται στον τρόπο της λειτουργίας της αντίληψης, της μνήμης του συναισθήματος, της φαντασίας κλπ. σχετίζονται κατά τρόπο άμεσο με την αγωγή και βοηθούν σημαντικά το παιδαγωγικό έργο. Οι ψυχολογικές έρευνες, που συντέλεσαν στην αποφυγή του βασικού σφάλματος να θεωρείται το παιδί και ο έφηβος ως «μικρογραφία του μεγάλου», βοήθησαν και στην καταπολέμηση της αντίληψης εκείνης που θεωρούσε την παιδική και την εφηβική ηλικία ως «αναγκαίο κακό» ή ως στάδια προορισμένα να ξεπεραστούν. Κάθε φάση βιολογικής και πνευματικής εξέλιξης έχει την αξία της και αποτελεί προπαρασκευή για την επόμενη φάση. Στην διάθεση του παιδαγωγού βρίσκονται σήμερα τα πορίσματα της ψυχολογίας. Επομένως η γνώση της παιδικής και εφηβικής πραγματικότητας βρίσκεται σε αμεσότατη εξάρτηση από τους τρόπους της δράσης που χρησιμοποιεί η αγωγή. Τα δεδομένα της Ψυχολογίας έδωσαν στην Παιδαγωγική Επιστήμη τη δυνατότητα καλύτερης αντιμετώπισης του προβλήματος, πώς και σε ποια ηλικία πρέπει και μπορεί να προσφερθεί το κάθε μορφωτικό αγαθό. Οι τρόποι όμως δράσης της αγωγής υποβοηθούν την ανακάλυψη νέων πτυχών της ψυχικής ζωής των παιδιών και των εφήβων. Έτσι, κατά τον Γ. Μιαλάρε, ο 10
παιδαγωγός δεν είναι ο κηπουρός που παρακολουθεί την ανάπτυξη των λουλουδιών προσφέροντας σ αυτά βοήθεια, αλλά ο βοτανολόγος που με τη χρήση λιπασμάτων και με διασταυρώσεις συμβάλλει στην παραγωγή νέων ανθέων. Στο σημείο αυτό βρίσκεται και ένα μεγάλο πρόβλημα της Παιδαγωγικής, η οποία από το ένα μέρος πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τις διάφορες φάσεις ανάπτυξης του παιδιού και του εφήβου, από το άλλο όμως μέρος πολλά από τα δεδομένα αυτά αποτελούν υποθέσεις. Εκτός από την Γενική Ψυχολογία και την Ψυχολογία της ανάπτυξης και άλλοι κλάδοι της ψυχολογίας βοηθούν σημαντικά το έργο της αγωγής και συντελούν στην κατοχύρωση των παιδαγωγικών γνωμών από ψυχολογική άποψη. Η Ψυχολογία της μάθησης ρίχνει αρκετό φως στις διαδικασίες της μάθησης με τις διάφορες θεωρίες που αναπτύχθηκαν στον τομέα αυτό. Η Κοινωνική Ψυχολογία παρατηρεί τον άνθρωπο ως κοινωνική ύπαρξη. Παράλληλα όμως και η αγωγή βοηθάει τον μορφούμενο στην κοινωνική ένταξη. Οι ορμές, για τις οποίες κάνει λόγο η Ψυχολογία του βάθους, μας ενδιαφέρει από παιδαγωγική άποψη, γιατί η αγωγή αρχίζει από τις ορμές και τις επιθυμίες. Κατά την Ψυχολογία του βάθους πολλές φορές οι ανάγκες, που προκαλούνται από τις ορμές, σε διάφορες περιόδους ζωής βρίσκονται σε αντίθεση με τις απαιτήσεις της πραγματικότητας, η οποία ζητάει προσαρμογές σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Παραδείγματος χάρη στη σχολική εργασία ή στην καταπίεση πολιτιστικά φτωχών ομάδων έχουμε υποταγή μερικών ορμών. Η Ψυχολογία του βάθους ωφέλησε την αγωγή, γιατί παρουσίασε την αταξία που υπάρχει στην ψυχή του παιδιού λόγω των πολλών προδιαθέσεων και την απάλλαξε από τις επιδράσεις των ρομαντικών αντιλήψεων περί αγγελικότητας του παιδιού. Από τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην Παιδαγωγικής και της Ψυχολογίας προήλθε ο κλάδος της Παιδαγωγικής ψυχολογίας. 11
2.2 Παιδεία Παιδί Παιδαγωγός Δάσκαλος 2.2.1 Παιδεία στην Ελλάδα 2 Σκοπός του Δημοτικού σχολείου είναι να θέσει τις βάσεις αγωγής των μαθημάτων της πρώτης σχολικής ηλικίας, δηλαδή να πλουτίσει τις σωματικές και διανοητικές τους ικανότητες, να τους εισάγει στη γνώση του φυσικού και ιστορικού κόσμου, να καλλιεργήσει την παρατηρητικότητα, το στοχασμό και την ευαισθησία, να αφυπνίσει την ηθική τους συνείδηση και να θέσει τις βάσεις της θρησκευτικής, εθνικής και ανθρωπιστικής αγωγής των πολιτών. 2.2.2 Παιδί 2 Παιδί είναι ο άνθρωπος από τη γέννησή του μέχρι το 13 ο ή 14 ο έτος της ηλικίας του. Τόσο η σωματική όσο και η πνευματική ανάπτυξη του παιδιού ακολουθούν μια νομοτέλεια. Ο Ελβετός ψυχολόγος Ζαν Πιαζέ διακρίνει στην ανάπτυξη της ευφυΐας τις ακόλουθες περιόδους : αισθητικοκινητική, εγωκεντρική, εξ ιδίας αντίληψη και υποθετικής συμπερασματικής λογικής. Η διάπλαση της προσωπικότητας του παιδιού εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις προσωπικές του σχέσεις, με αναρίθμητες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στο παιδί και στα άλλα άτομα. Παρόλα αυτά, το παιδί διατηρεί έναν πυρήνα ατομικότητας, που δεν αλλάζει από περιβαλλοντικούς λόγους ( γονείς, φίλους, σχολείο κ. λ. π. ). Αυτό το στάδιο της ζωής του ανθρώπου χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, γιατί τα βιώματα που καταγράφονται το συνοδεύουν σε όλη την υπόλοιπη ζωή του και αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. 2.2.3 Παιδαγωγός 2 λέγεται αυτός που ασχολείται με την επιστήμη της Παιδαγωγικής και όχι αυτός που εφαρμόζει της αρχές της στην καθημερινή πράξη, ασχολούμενος άμεσα με την διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Αυτός λέγεται δάσκαλος, εκπαιδευτικός, νηπιαγωγός κ. λ.π.. Ωστόσο, δεν παύει να είναι ουσιαστικά 12
«παιδαγωγός» όποιος συστηματικά και άμεσα ασχολείται με την καθοδήγηση, εκπαίδευση, φροντίδα ενός ή πολλών νέων. Εξίσου σημαντικό μέρος της διαπαιδαγώγησης, εκτός από τους γονείς, με την ευρύτερη έννοια, έχουν οι κατ επάγγελμα «παιδαγωγοί», δηλαδή οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμιδών. Πέρα από το καθαρό διδακτικό εκπαιδευτικό καθήκον τους έχουν τη σοβαρή αποστολή να χρησιμοποιούν και να εφαρμόζουν δοκιμασμένες παιδαγωγικές μεθόδους για τη σωστή ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών τους. Με νουθεσίες, υποδείξεις, επινόηση και δημιουργία ευκαιριών για έμπρακτη εφαρμογή τρόπων και αρχών σωστής συμπεριφοράς και, κυρίως, με το προσωπικό παράδειγμα του, ο εκπαιδευτικός εξυψώνεται σε βασικό φορέα αγωγής. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία στο έργο της αγωγής είναι η αγάπη προς το παιδί, αγάπη απροκάλυπτη, γνήσια και άδολη. 2.2.4 Ο δάσκαλος 2 υποκαθιστά το γονιό «στα μάτια» του παιδιού και η συναισθηματική σχέση που θα δημιουργηθεί ανάμεσα στο παιδί και το δάσκαλο έχει αποφασιστική σημασία για την παραπέρα σχολική ζωή του μαθητή. Έτσι είναι απαραίτητο ο δάσκαλος να προσέξει από την αρχή και να λάβει υπόψη του τις ιδιομορφίες της προσωπικότητας κάθε μαθητή του, ώστε να τοποθετηθεί ανάλογα. 13
3.1 Παιδαγωγική Παιδαγωγική Επιστήμη Κλάδοι της Παιδαγωγικής Επιστήμης Παιδαγωγική 2 είναι η επιστήμη που μελετά το πρόβλημα της εκπαίδευσης και της αγωγής. Από εμπειρική άποψη, ο όρος σημαίνει την πράξη της διδασκαλίας ως τέχνης. Ως επιστήμη, η παιδαγωγική εξελίχθηκε με την προοδευτική ανάπτυξη της οργάνωσης του ανθρώπου για τον εαυτό του. Η Παιδαγωγική Επιστήμη 2 εξετάζει τα προβλήματα εκείνα που σχετίζονται κυρίως με το νέο άνθρωπο που βρίσκεται σε εξέλιξη, δηλαδή με το παιδί με τον έφηβο. Προσπαθεί μέσα από το πρίσμα των επιδράσεων της αγωγής και της μάθησης να γνωρίσει τους παράγοντες εκείνους που επιδρούν κατά θετικό ή αρνητικό τρόπο στην ανάπτυξη και εξέλιξή του. Επίσης προσπαθεί να προσδιορίσει τις αρχές που διέπουν τις επιδράσεις της αγωγής και της μάθησης στην παιδική και εφηβική ηλικία και που ερμηνεύουν την αλλαγή ή τροποποίηση της συμπεριφοράς του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Κλάδοι της Παιδαγωγικής Επιστήμης Στον τρόπο έρευνας και αντιμετώπισης των προβλημάτων της Παιδαγωγικής Επιστήμης υπάρχουν τρεις τάσεις, η παλιά, η νεότερη και η σύγχρονη. Η παλιά Παιδαγωγική προσδιορίζεται κυρίως από την τάση ανάπτυξης του παιδιού σε ώριμο άτομο. Η νεότερη χαρακτηρίζεται από το σημείο αφετηρίας των παιδαγωγικών ενεργειών, που είναι το ίδιο το παιδί ή ο έφηβος. Η σύγχρονη Παιδαγωγική στρέφει το ενδιαφέρων της σε μια άλλη διάσταση που είναι η συνάρτηση των διαπροσωπικών σχέσεων του υποκειμένου της αγωγής, του παιδιού και του εφήβου, και του φορέα της αγωγής, του παιδαγωγού, σε σχέση με το περιβάλλον. Η διμορφία της Παιδαγωγικής Επιστήμης, η θεωρητική και η πρακτική πλευρά της δηλαδή, συνετέλεσε στη διαίρεσή της στη Θεωρητική και στην Εφαρμοσμένη Παιδαγωγική. 1 14
Η Θεωρητική Παιδαγωγική περιλαμβάνει : 1. την Ιστορική, 2. τη Συστηματική και 3. τη Συγκριτική Παιδαγωγική. Η Εφαρμοσμένη Παιδαγωγική περιλαμβάνει : 1. την Προσχολική Παιδαγωγική, 2. τη Σχολική και 3. την Ειδική (ή θεραπευτική) Παιδαγωγική. Η Ιστορική και Συστηματική Παιδαγωγική συνοψίζονται συνήθως στη Γενική Παιδαγωγική. Η Ιστορική Παιδαγωγική ερευνά την παιδαγωγική διαδικασία της εξέλιξης, ενώ η Συστηματική Παιδαγωγική ερευνά τα παιδαγωγικά προβλήματα του παρόντος κατά τρόπο συστηματικό και μεθοδικό. Τέτοια προβλήματα είναι η σχέση της Παιδαγωγικής με άλλες επιστήμες, οι μέθοδοι έρευνας, ο σκοπός της αγωγής, ο παιδαγωγός, ο παιδαγωγούμενος, τα μορφωτικά αγαθά, οι μορφωτικές κοινότητες και άλλα. Η Συγκριτική Παιδαγωγική αναπτύχθηκε κατ αντιστοιχία προς άλλους κλάδους της επιστήμης. Τα βασικότερα θέματα που περιλαμβάνει η Συγκριτική Παιδαγωγική είναι η σύγκριση και η αξιολόγηση των διάφορων παιδαγωγικών θεωριών σε διάφορες εποχές, η σύγκριση του τρόπου αντιμετώπισης των παιδαγωγικών και ειδικότερα των εκπαιδευτικών προβλημάτων σε διάφορες χώρες. Η Προσχολική Παιδαγωγική ασχολείται με τα προβλήματα αγωγής και μάθησης κατά την προσχολική ηλικία. Η Σχολική Παιδαγωγική ή Παιδαγωγική του Σχολείου ασχολείται με τα παραπάνω θέματα κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας. Η Ειδική (ή θεραπευτική) Παιδαγωγική ασχολείται με την αγωγή των παιδιών που λίγο ή πολύ αποκλίνουν από το κανονικό εξαιτίας της έλλειψης κάποιας αίσθησης ή όχι ομαλής ανάπτυξης του νευρικού συστήματος ή ακόμη λόγω ψυχοπαθητικών ασθενειών, σωματικών αναπηριών ή αντιπαιδαγωγικών ενεργειών του περιβάλλοντος. Στόχος της Ειδικής αγωγής είναι η υποβοήθηση των προβληματικών παιδιών για την ομαλή τους ένταξη στο κοινωνικό περιβάλλον. 15
3.2 Ιστορική αναδρομή της Παιδαγωγικής Νέα Παιδεία Σύγχρονη Παιδεία 3.2.1 Η Ιστορία της Παιδαγωγικής Η ιστορία της παιδαγωγικής 2 έχει τις ρίζες της στους αρχαίους ανατολικούς πολιτισμούς όπου εμφανίζεται στην Αίγυπτο η μυστικο ενορατική αγωγή των ιερατικών τάξεων (εκμηδένιση του «εγώ» μέσα στο όλο). Στην Κίνα η παιδαγωγική αναπτύχθηκε με την έννοια της φρόνιμης αγωγής που απέβλεπε στην εξασφάλιση της ισορροπίας ανάμεσα στην οικογένεια και στην κοινωνία, την εποχή που επικρατούσε κομφουκιανισμός. Αυτή η επιστήμη εμφανίστηκε επίσης ως εκδήλωση της θρησκευτικοπατριωτικής αγωγής των Εβραίων, των Φοινίκων και των Περσών. Σήμερα, η παιδαγωγική είναι μια σύνθετη επιστήμη με πολλούς επιμέρους κλάδους όπως η διδακτική, η συγκριτική παιδαγωγική, η ειδική παιδαγωγική και άλλα. Επικρατεί η τάση να καθιερωθεί ο όρος επιστήμη της αγωγής ή γενική παιδαγωγική. 3.2.2 Βασικοί σταθμοί για την κατανόηση του σημερινού παιδαγωγικού χώρου 1 1. Αγωγή στους πρωτόγονους και σε αρχαίους ανατολικούς λαούς Α) Το ότι ένα παιδί μαθαίνει να ζει αποτελεί σημείο συμφωνίας όλων των ανθρώπων, όλων των εποχών. 16
Στους πρωτόγονους η παράδοση διευθύνει τη ζωή. Τα παιδιά διαπαιδαγωγούνται μέσα στην οικογένεια. Το παιδί ανάλογα με το φύλο του είναι υποχρεωμένο να μάθει τους ρόλους του άνδρα ή της γυναίκας. Εάν μάλιστα δεν μπορούσε να ανταποκριθεί σ αυτό, ήταν δυνατό να απομακρυνθεί από την κοινωνική ομάδα. Έτσι το παιδί μιμείται τους ενήλικες, ενώ αργότερα συνεργάζεται και συμμετέχει στις εργασίες τους. Έχοντας κοινή ζωή με τους ενήλικες, στο στάδιο της ενηλικίωσής του εισάγεται με τη μύηση στις ιδέες, τις συνήθειες, τις πεποιθήσεις, τις συμπεριφορές, τις πίστεις, τις θρησκευτικές δοξασίες, καθώς και στις κοινές θρησκευτικές τελετές. Η αγωγή των παιδιών χαρακτηρίζεται από αυθορμητισμό (εισάγεται το παιδί στα ήθη, έθιμα και τις δοξασίες των ενηλίκων με απευθείας επαφή και σ αυτά), την πρακτικότητα (ότι βλέπει να κάνουν οι άλλοι το κάνει και αυτό για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις ανάγκες της ζωής), την ενεργητικότητα και την δραστηριότητα. Σκοπός λοιπόν αυτής της αγωγής είναι η άμεση προσαρμογή του ατόμου στην κοινωνική ομάδα που ζει, χωρίς να υπολογίζεται η προσωπικότητα και η ανεξαρτησία του. Η παράδοση της φυλής απορροφά και αφομοιώνει το άτομο, ενώ ταυτόχρονα η παράδοση αυτή αφομοιώνεται απ αυτό και καθίσταται κτήμα του. Στην Περσία έχουμε καθαρά αριστοκρατική και στρατιωτική παιδεία. Το παιδί σε ηλικία 7 χρονών παραλαμβανόταν από κρατικούς λειτουργούς για φυσική, στρατιωτική και ηθική εκπαίδευση. Μ αυτές τις προϋποθέσεις ο Πέρσης γινόταν ευθύς, τίμιος, δίκαιος, ειλικρινής. Αυτή όμως η αγωγή προοριζόταν για τους αριστοκράτες. Δεν υπήρχε θέση για σκλάβους, αιχμαλώτους πολέμου και γυναίκες. Στον ιουδαϊκό λαό βλέπουμε ότι η Βίβλος είναι γεμάτη παιδαγωγικές συμβουλές. Αυτό κάνει φανερή τη σημασία που έδινε αυτός ο λαός στην αγωγή των νέων. Η παιδεία αυτού του λαού είναι κυρίως θρησκευτική και ηθική. Όταν το παιδί βρισκόταν στην ηλικία που μπορούσε να μιλήσει, το πρώτο του περιβάλλον, η οικογένεια, του μάθαινε περικοπές από τη Βίβλο, έργο που γινόταν με μεγάλη αυστηρότητα. Έτσι μάθαινε την ιστορία του λαού του και τη σχέση του με το Θεό. Τα ανώτερα μαθήματα δινόταν από τους ιερείς και τους γραμματείς. Επίσης οι νέοι 17
βοηθούσαν τους γονείς τους στις βιοτεχνίες τους, μαθαίνοντας παράλληλα και τις τέχνες. Αργότερα, μετά την βαβυλώνεια αιχμαλωσία, δημιουργούνται σχολεία γύρω στο 64 μ.χ. ρίχνεται η ιδέα για υποχρεωτική εκπαίδευση. Πάντα όμως παραμένει ο θρησκευτικός χαρακτήρας της αγωγής. Στην Αίγυπτο η κοινωνική οργάνωση (ιερείς, στρατιωτικοί, λαός) λίγα περιθώρια άφηνε για αγωγή. Ο γιος γινόταν αυτό που ήταν ο πατέρας. Ο μόνος τρόπος να ξεφύγει κάποιος νέος από αυτήν την κατάσταση ήταν να γίνει γραφέας, πράγμα όμως που είχε μεγάλες δυσκολίες. Οι δούλοι δεν έπαιρναν καμία απολύτως παιδεία. Η εκπαίδευση στις τάξεις των εμπόρων, γραμματέων, γιατρών είναι επαγγελματική και γινόταν από τους γονείς. Περιλάμβανε ανάγνωση, γραφή, στοιχεία αριθμητικής και γεωμετρίας. Οι ανώτερες τάξεις (ευγενείς, πλούσιοι) διεύρυναν τη μάθηση στο χώρο της θρησκείας, των νόμων, της αστρονομίας, της μηχανικής, της ιατρικής κ.α. Οι ιερείς ήταν συνήθως ανώτεροι θεωρητικοί δάσκαλοι μιας όχι όμως οργανωμένης κρατικής εκπαίδευσης. Η διαδικασία της μάθησης βασιζόταν αποκλειστικά στη μνήμη. Η αγωγή επομένως δινόταν με μεγάλη αυστηρότητα χωρίς να παρέχεται ιδιαίτερη σημασία στην ατομικότητα. Στις Ινδίες, όπως και στην Αίγυπτο, η αγωγή ακολουθεί την κοινωνική διάρθρωση. Οι Σούδρα (δούλοι, δουλοπάροικοι, κατώτερες ομάδες) δεν λάμβαναν καμία παιδεία. Οι Βασύα (επαγγελματίες) έπαιρναν παιδεία υποτυπώδη ή γενική παιδεία για τις πρακτικές ανάγκες (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική). Οι Ξατρύα (ανώτερη τάξη, ιερείς, ευγενείς, στρατιωτικοί) λάμβαναν ανώτερη, ιδιωτική μόρφωση που κάλυπτε όλο το φάσμα της γνώσης. Εδώ ειδικότερα, έχουμε το φαινόμενο των Βραχμάνων (αποτελούσαν τα πιο αξιοσέβαστα πρόσωπα) που είναι ένα είδος πανεπιστημόνων, γιατί είναι υποχρεωμένοι για να ανέλθουν σε αυτό το βαθμό να υποστούν πολυετή και σκληρή εκπαίδευση. 18
2. Η αγωγή στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη Ο Όμηρος, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θεωρούνταν ο παιδαγωγός της Ελλάδας και πιστευόταν ότι με τα έπη του καλλιέργησε πολλές μορφές αγωγής. Τα ομηρικά ποιήματα αποτελούσαν το περιεχόμενο των σπουδών στην Ελλάδα. Στοιχείο της αγωγής του Ομήρου είναι το ηρωικό παράδειγμα. Έχουμε πρότυπα πολεμικών ηρώων, οικογενειαρχών και συζυγικής αγάπης, νοσταλγίας για την πατρίδα, αδελφικής εκτίμησης, σεβασμού και αγάπης προς τους γονείς, εκτίμηση κυρίων για τους υπηρέτες, φιλοξενίας, ταπεινοφροσύνης, δικαιοσύνης, φιλοτιμίας, τόλμης, ανδρείας, αγάπης για εργασία, νοικοκυροσύνης, πίστης, μητρότητας, σωματικής ευρωστίας, οπλικής τεχνικής, καλλιτεχνίας, ρητορικής. Δε δίνονταν όμως μόνο πρότυπα αλλά και μορφωτικά αγαθά, όπως γεωγραφία, ζωολογία, φυτολογία, ιατρική, αστρονομία, ιστορία. Ακόμα και πρότυπα παιδαγωγών: τον Χείρωνα και τον Φοίνικα. Ο πρώτος δίδασκε γυμναστική, μουσική, ιατρική φαρμακολογία. Ο άλλος είχε αναλάβει την ανατροφή του Αχιλλέα από τη βρεφική του ηλικία και τον ακολούθησε μέχρι την Τροία. Η Ομηρική αγωγή είχε διπλό χαρακτήρα. Από τη μια μεριά προβάλλεται η πολεμική αρετή και η σωματική ευρωστία και από την άλλη η ηθική και πνευματική ανάπτυξη συνοδευόμενη από την άνετη χρησιμοποίηση της γλώσσας. Ο Αίσωπος με τον παιδαγωγικό μύθο πρόσφερε υλικό αγωγής των παιδιών και των εφήβων. Η Σπαρτιατική αγωγή στόχευε στο να διαμορφώσει ανθρώπους ικανούς να υπερασπιστούν με γενναιότητα το έδαφος της πατρίδας. Αυτό μπορούσε να γίνει μόνο με την υπακοή στους άρχοντες, την καρτερικότητα και την ικανότητα στις μάχες. Και όλα αυτά γίνονταν από την παιδική ηλικία. Στην εφηβική ηλικία ειδικότερα, το ενδιαφέρον στρεφόταν στη σωματική αγωγή. Στη Σπάρτη η αγωγή θεωρούταν ως μονοπώλιο του κράτους και απευθυνόταν στα παιδιά των αριστοκρατικών οικογενειών. 19
Εδώ παρουσιάζεται η κρατική φροντίδα να παίζει κύριο ρόλο στην διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Μετά το 7 ο έτος της ηλικίας του παιδιού, ο παιδονόμος αναλάμβανε το έργο της διαπαιδαγώγησης μέχρι το 18 ο έτος. Ο ρόλος του παιδονόμου ήταν σημαντικός. Βοηθιόταν από τους μαστιγοφόρους. Βαρύτητα δινόταν στη γυμναστική και σκληραγώγηση του σώματος, ενώ η διανοητική μόρφωση περιορίζονταν σε ηρωικά ποιήματα, πατριωτικούς θούριους και στην ανάγνωση των επών του Ομήρου καθώς και στη μουσική. Εκπαιδευτικό μοντέλο ο λακωνισμός. Από το 18 ο μέχρι το 30 ο έτος συμπληρωνόταν η στρατιωτική αγωγή. Μόνο οι κοινές αξίες και το κοινό συμφέρον υπολογίζονται. Το συμφέρον της προσωπικότητας εξαφανίζεται τελείως σχεδόν μπροστά στο συμφέρον του κράτους. Η αγωγή αφορούσε και τις γυναίκες. Οι Σπαρτιάτισσες χειραφετήθηκαν περισσότερο από της άλλες Ελληνίδες, επειδή οι άνδρες τους βρίσκονταν συνέχεια σε εκστρατείες. Τον 5 ο π. Χ.αι. παρατηρείται μετατόπιση του ενδιαφέροντος της αγωγής από τη διαμόρφωση του σώματος στη διανοητική ανάπτυξη. Η Αθήνα με την ανάπτυξή της παίζει σοβαρό ρόλο σ αυτήν την εξέλιξη. Οι Σοφιστές είναι οι πρωτοπόροι αυτής της τάσης. Επαγγελματίες δάσκαλοι διδάσκουν την «ορθή σκέψη» για τις οικιακές υποθέσεις και για τα πράγματα της πόλης πώς θα γινόταν ικανός να συμμετέχει στα κοινά και να ομιλεί γι αυτά. Μπορούν να θεωρηθούν οι σοφιστές σαν θεμελιωτές της επιστήμης της αγωγής. Αυτοί συνέλαβαν την ιδέα του κράτους σχολείου μέσα στο οποίο ο πολίτης βάση αρχών, κανόνων και αγωγής εντάσσεται σταδιακά στην κοινωνική ομάδα, συμμορφούμενος βέβαια προς τις επιβαλλόμενες θέσεις της. Προϋπόθεση για τη θεμελίωση της παιδείας σε ισχυρή θεωρητική βάση, είναι η γνώση της ανθρώπινης φύσης, γιατί η φύση συνιστά το έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί το έργο της αγωγής μέσω της μάθησης, της διδασκαλίας και της άσκησης. 20
Ο Σωκράτης είναι εκείνος που αντικατέστησε την αυταρχική αγωγή και διδασκαλία, με την συνεργασία μεταξύ δασκάλου μαθητή. Η μαιευτική ως μεθοδολογία του Σωκράτη, γίνεται και σήμερα αντικείμενο ευρείας συζήτησης στον παιδαγωγικό χώρο. Ο πρώτος όμως που διατύπωσε μια συστηματική θεωρία της αγωγής και της παιδείας ήταν ο Πλάτων. Ο Πλάτων, συγκαταλέγεται στις φυσιογνωμίες εκείνες, που σημαδεύουν ολόκληρη την πνευματική πορεία της ανθρωπότητας. Κατά τον Πλάτωνα, η απόλυτα αλήθεια βρίσκεται σε ένα χώρο που δε μπορούμε να κατοικήσουμε με τα φυσικά μας σώματα. Αυτός ο χώρος είναι ο χώρος των «ιδεών». Ό, τι υπάρχει στον κόσμο είναι απομίμηση αυτών των τέλειων μοντέλων. Ο άνθρωπος μπορεί να πλησιάσει αυτόν τον τέλειο κόσμο με την ψυχή, που αποτελεί το πνευματικό και άυλο μέρος του ανθρώπου. Η ψυχή είναι αιώνια. Άρα όταν έζησε στον κόσμο των ιδεών δημιούργησε αναμνήσεις και όταν συνδέθηκε με το υλικό μέρος του ανθρώπου έφερε μαζί της και τέτοιες αναμνήσεις. Αυτές είναι που έχουμε στο νου και στη συνείδηση. Οι επιστημονικές λοιπόν γνώσεις είναι μια διαδικασία ανακλήσεως αυτών των ιδεών και όχι αποτέλεσμα επιστημονικού πειραματισμού. Ο Πλάτων αναφέρει τρεις τρόπους ανάκλασης της γνώσης από τη μνήμη. 1) Ανάκληση διάφορων εμπειριών που είχε η ψυχή όταν βρισκόταν στον κόσμο των ιδεών. 2) Ανάκληση διάφορων γνώσεων που επιτυγχάνεται με ερωτήσεις, που υποβάλλονται από ένα δάσκαλο. Αυτός ο τρόπος ονομάζεται «μαιευτικός». Είναι ένας τρόπος ανακάλυψης της αλήθειας μέσα από διαφωνίες, συμφωνίες και αντιθέσεις. Δεν είναι απλός διάλογος, αλλά διάλογος για τη διερεύνηση της αλήθειας. Δεν ενδιαφέρεται για τις γνώσεις, αλλά για τη χρησιμοποίηση των γνώσεων. 3) Ανάκληση των διάφορων γνώσεων με τη διανόηση. Η ψυχή απαλλάσσεται από τα αισθητικά και εμπειρικά δεδομένα και έτσι ελεύθερη μπορεί να ανακαλύψει την αλήθεια. Ο Πλάτων δέχεται την τριπλή υπόσταση της ψυχής δηλαδή το «επιθυμητικό», το «θυμοειδές» 21
και το «λογιστικό», αντίστοιχα προς τα οποία πρέπει και η αγωγή να πραγματοποιείται και η πολιτεία να διορθώνεται. Έτσι τριπλή δέχεται και την σύνθεση της πολιτείας, αποτελούμενη από τρεις τάξεις πολιτών : των «δημιουργών» (βιοτεχνών, γεωργών) που αντιστοιχεί στο «επιθυμητικό», των «φυλάκων» (στρατιωτικών), που αντιστοιχεί στο «θυμοειδές» και των «αρχόντων» (κυβερνητών της πολιτείας) που αντιστοιχεί στο «λογιστικό». Αντίστοιχη είναι και η μόρφωση. Οι «δημιουργοί» υστερούν κατά πολύ στη λήψη των γνώσεων σε σχέση με τις άλλες δυο τάξεις και κυρίως ως προς την τάξη των «αρχόντων» που όλη τους τη ζωή είναι μια συνεχής εκπαίδευση για να καλλιεργούν την ιδέα του «αγαθού», γιατί μόνο με την αγωγή μπορεί να επιτευχθεί η αρετή. Ο χαρακτήρας της πλατωνικής αγωγής πρόσκειται περισσότερο στο πολιτειακό ιδεώδες. Τα άτομα πρέπει να διαπαιδαγωγηθούν έτσι ώστε να βρίσκουν την ευτυχία τους στην ευτυχία του οργανωμένου κοινωνικού συνόλου. Η παιδεία πρέπει να οδηγεί στην αποκατάσταση της εσωτερικής αρμονίας της φύσης του ανθρώπου και της αποστολής του, ώστε η πρώτη να βρίσκει στη δεύτερη την τελείωση και την ευτυχία. Ο Νόμος καθορίζει την αποστολή και δεν δίνει στα άτομα ελευθερία και ασυδοσία ως προς προσανατολισμό τους, αλλά τα χρησιμοποιεί σαν συνδετικό κρίκο της ενότητας της πόλης. Κατά τον Πλάτωνα η παιδεία διαρκεί από τη γέννηση ως το θάνατο και παρέχεται στο σπίτι, στο παιχνίδι, στο σχολείο, στο γυμναστήριο, στην εκκλησία του Δήμου, στην αγορά, στα συμπόσια, στις γιορτές ακόμα και στους πολέμους. Η εκπαίδευση είναι υποχρεωτική γιατί τα παιδία ανήκουν περισσότερο στην πολιτεία παρά στους γονείς. Η εκπαίδευση στα σχολεία διαρκεί όλη μέρα και απευθύνεται και στα δυο φύλα. Τη διοίκηση και την εποπτεία της εκπαίδευσης ασκεί η Πολιτεία με τα αρμόδια όργανά της. Στην κορυφή της εκπαιδευτικής ιεραρχίας βρίσκεται ο επιμελητής της παιδείας. Η αυτενέργεια, η εποπτεία, η ευχάριστη ατμόσφαιρα του σχολείου, ο περιορισμός και η συγκέντρωση της ύλης, η προσωπικότητα του δασκάλου που είναι οι βάσεις της σύγχρονης παιδαγωγικής χαρακτηρίζουν την πλατωνική αγωγή. 22
Ο Πλατών μας έδωσε σαφείς περιγραφές για τη φύση και την πηγή της γνώσης και τη φυσιολογία του ανθρώπου, την ψυχολογία και το πρόγραμμα εκπαίδευσης των παιδιών και των νέων. Κυριότερος εκπαιδευτικός σκοπός του ήταν η ανάπτυξη του ανθρώπου, ώστε να ανακαλεί στη σκέψη του τις γνώσεις που είχε πάρει όταν η ψυχή του βρισκόταν στον κόσμο των ιδεών. Ενώ οι σοφιστές προσπαθούσαν να διδάξουν τη γνώση ως κάτι εξωτερικό, ο Πλάτων δίδασκε ότι η γνώση βρίσκεται μέσα μας και η εκπαίδευση πρέπει να μας οδηγήσει να την ανακαλύψουμε. Η εκπαίδευση πρέπει να αποβλέπει στη στροφή του μαθητή από τα φυσικά στα νοητά και την ανάπτυξη της αρμονίας και τάξης στην ψυχή, διότι αν δε βρίσκεται σε αρμονία πρέπει να ξαναρχίσουμε την προσπάθεια. Η εκπαίδευση δίνει την ευκαιρία στους ικανούς να προωθηθούν. Έτσι ο καθένας θα λάβει τη θέση που του αρμόζει για το καλό του και για το καλό της πολιτείας. Ο Πλάτων θεώρησε τη φιλοσοφία σαν πηγή εκπαίδευσης. Δημιούργησε ένα φιλοσοφικό σύστημα και μετά έβγαλε λογικά εκπαιδευτικά συμπεράσματα. Ο κόσμος χωρίζεται στο ιδεατό και αισθητικό. Το πρώτο είναι η απόλυτη αλήθεια, αυτό είναι που θα προσφέρει και την οργάνωση της πολιτείας. Η πολιτεία με τη σειρά της ψάχνει να βρίσκει και να εκπαιδεύει τους ικανούς για την διακυβέρνησή της. Για να πετύχουν αυτοί οι σκοποί, πρέπει η εκπαίδευση να αποβλέπει στη βοήθεια του μαθητή για εύρεση της «αρετής». Πρότυπο γι αυτή την προσπάθεια είναι ο Σωκράτης, με την επίμονη έρευνά του για την αλήθεια. Ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, έλεγε ότι η γνώση ανακαλύπτεται και δεν είναι ξεχωριστή από τον κόσμο των αισθήσεων και του λόγου. Βρίσκεται παντού και παντού πρέπει να ψάξουμε να τη βρούμε. Ο ίδιος είναι της γνώμης ότι πρέπει να αποφεύγονται όλες εκείνες οι γνώσεις και οι ενέργειες που μπορεί να κάνουν το παιδί ανελεύθερο και με δουλικά φρονήματα. Η αγωγή πρέπει να επιδιώκει τη μόρφωση των ανθρώπων και ατόμων ικανών προς το «ευ ζην». Και επειδή η ευτυχία, κατά τη γνώμη του, βρίσκεται στην ηθική και πνευματική τελειότητα του ανθρώπου καθώς και στην υποταγή του στη λογική, γι αυτό μπορούμε να πούμε ότι ο σκοπός της αγωγής, κατά τον Αριστοτέλη, 23
είναι η συνάντηση της αληθινής ευτυχίας με την πνευματική μόρφωση και την ηθική τελειοποίηση η οποία θα συντελέσει και στην ευτυχία της πολιτείας. Το έργο της αγωγής, κατά τον Αριστοτέλη, πρέπει να παρέχει στους μαθητές τις απαραίτητες πρακτικές γνώσεις για τη ζωή και όχι τόσες που να κάνουν τον εκπαιδευόμενο «βάναυσο». Η αγωγή οφείλει να κάνει τους πολίτες γνώστες των καθηκόντων και δικαιωμάτων τους καθώς και των αιτιών της ευτυχίας ή δυστυχίας τους. Επειδή ο άνθρωπος είναι «φύσει ζώον πολιτικόν» και επειδή «το κοινή συμφέρον συνάγει καθ όσον επιβάλλει μέρος εκάστω του ζην καλώς», γι αυτό ένα βασικό παράγοντά του αποτελεί «το επίσθασθαι και δύνασθαι και άρχεσθαι και άρχειν». Η μορφή της εκπαίδευσης πρέπει να είναι οικογενειακή μέχρι το 7 ο έτος και κοινή μετά το 7 ο έτος, οπότε το παιδί πρέπει να πηγαίνει σε δημόσια εκπαιδευτικά ιδρύματα, είτε είναι πλούσιο είτε είναι φτωχό. Πίστευε ότι η αγωγή είναι κατά κύριο λόγο έργο της πολιτείας και πρέπει να είναι νομοθετημένη. Από το 8 ο έτος ως το 14 ο έτος υποχρεωτική φοίτηση στα σχολεία, όπου διδάσκονται τα παιδιά ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, γυμναστική και μουσική. Από το 14 ο έτος ως το 21 ο έτος περιλαμβάνει διδασκαλία ρητορικής, πολιτικής, φιλοσοφίας, διαλεκτικής. Αυτή είναι η τελευταία φάση της αγωγής όπου ο νέος κατανοεί στη διάρκειά της τις υψηλές ιδέες (αλήθειες) του ηθικού, του ωραίου, της θρησκείας. Η αγωγή του Αριστοτέλη είναι παιδοκεντρική, γιατί σέβεται τη φύση του παιδιού. Τονίζει επίσης τη σημασία της εμπειρίας και της εποπτείας και κατά κάποιο τρόπο γίνεται πρόδρομος του σχολείου εργασίας. Τα παιδία πρέπει να μάθουν να συμπεριφέρονται σύμφωνα με την αρετή. Τις αρετές τις χωρίζει σε δύο είδη: I. Ηθικές που έχουν ως χαρακτηριστικά την προαίρεση, είναι θεληματικές, είναι το ορθό μέσο δύο άκρων. Η λογική δίνει τη δυνατότητα της διάκρισης. II. Διανοητικές που είναι η τέχνη, η φρόνηση, η επιστήμη, ο νους. Και επομένως πρέπει τα παιδιά να μάθουν να ανακαλύπτουν τη γνώση. Η άσκηση της αρετής θα φέρει την ευδαιμονία στους ίδιους και στην πολιτεία, άρα η πολιτεία έχει καθήκον να εκπαιδεύει τους πολίτες της. Δεν πρέπει όμως η παιδεία να 24
αναφέρεται μόνο στους ηγέτες, αλλά και στους απλούς πολίτες. Έτσι θα έχουμε μια ειρηνική και προοδευτική πολιτεία. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους η παιδεία γίνεται σιγά σιγά δημόσια, κάτω από το διακριτικό έλεγχο του κράτους. Γίνεται μια ουσιώδης διαφοροποίηση. Η εκπαίδευση αποβάλλει οριστικά τον παλαιότερο αριστοκρατικό χαρακτήρα της, τον φανερό ή λανθάνοντα εθνικό ολοκληρωτικό σκοπό και γίνεται κοινό κτήμα για όλους τους πολίτες. Το κράτος ιδρύει και χρηματοδοτεί τα σχολεία τα οποία εκτείνονται σε όλα τα κράτη των επιγόνων του Μ. Αλέξανδρου. Δημιουργείται η νέα γλώσσα, η «κοινή», το ιδεώδες της αγωγής παίρνει υπερεθνικό χαρακτήρα, έχουμε τη διδασκαλία της εγκυκλίου παιδείας και γενικότερα την ελεύθερη αρμονική ανάπτυξη του όλου ανθρώπου πέρα από την πολυμέρεια και τον κατακερματισμό των επί μέρους μαθήσεων. Κέντρο της εκπαιδευτικής αυτής κατάστασης αποτελούν τα «γυμνάσια» των πόλεων. Η εκπαίδευση διακρίνεται σε 3 βαθμίδες την κατώτερη, τη μέση και την ανώτερη, όπου επικράτησε επιστημονική μεθοδολογία. Η ρωμαϊκή αγωγή χαρακτηρίζεται σαν οικογενειακή, αγροτική, ωφελιμιστική και κύρια στραμμένη στο πολιτειακό ιδεώδες. Κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της εποχής είναι ο Κικέρων και ο Κουιντιλιανός. Οι παιδαγωγικές θεωρίες που ανέπτυξαν οι Ρωμαίοι φιλόσοφοι Κικέρωνας και Σενέκας, είναι φανερά επηρεασμένες από τους στωικούς φιλόσοφους και έχουν ηθικοθρησκευτικό περιεχόμενο. Ο Κικέρων διατυπώνει αρκετές παιδαγωγικές γνώμες. Δέχεται την προαγωγή των πνευματικών δυνάμεων του παιδιού, αφού σ αυτό υπάρχουν οι αγαθές καταβολές. Με την παιδεία οι καταβολές αυτές ενισχύονται, ενώ οι κακές εκριζώνονται. Ο Κουιντιλιανός γεννήθηκε στην Ισπανία αλλά έζησε και δίδαξε κυρίως στην Ρώμη. Σκοπός της αγωγής του είναι η μόρφωση του τέλειου ρήτορα, όχι όμως η ξερή ικανότητά του να πείθει. Η αγωγή πρέπει να στηρίζεται στη φύση, το λόφο και το έθνος. Φορείς της αγωγής είναι η οικογένεια και το σχολείο. Αντιτίθεται στις 25
σωματικές ποινές και τονίζει τον επιεική χαρακτήρα του δασκάλου. Τάσσεται υπέρ της εγκυκλίου παιδείας και της ερμηνείας των κλασικών ποιητών. Δέχεται ότι η συστηματική διδασκαλία πρέπει να αρχίσει σε πολύ μικρή ηλικία. Το παιδί φέρει μέσα του ορισμένες ικανότητες που μπορούν να αναπτυχθούν με την αγωγή, η οποία πρέπει να προσαρμόζεται στην ηλικία του παιδιού και στις ατομικές διαφορές. Στόχος του Πλούταρχου είναι η ηθική ζωή και πράξη. Για να φτάσουμε στην αρετή τρεις παράγοντες πρέπει να συνεργαστούν : η φύση, ο λόγος και η έξις. Φορείς της αγωγής είναι οι γονείς, η τροφός, οι συναναστροφές, ο παιδαγωγός και οι δάσκαλοι. Τονίζει τη διδασκαλία των εγκυκλίων μαθημάτων καθώς και την ποίηση, τη ρητορική, τη σωματική αγωγή. Ακόμα πιστεύει ότι η αγωγή πρέπει να είναι κτήμα όλων των ελεύθερων, αγοριών ή κοριτσιών, πλούσιων και φτωχών. 3. Η αγωγή στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους και τη Βυζαντινή περίοδο Ο χριστιανισμός απέβλεπε στην προώθηση της πνευματικής ζωής, κάτω από το πνεύμα του επουράνιου πατέρα. Η εκπαίδευση μέσα σε τέτοια πλαίσια τονίζει την αξία της «εσωτερικότητας» όπως παρατηρεί ο Αυγουστίνος. Μετά από αυτόν ο Θωμάς Ακινάτης, με το έργο του τόνισε τη σημασία του ρόλου του δασκάλου, στην προσπάθεια του να βοηθήσει τους ανθρώπους να φτάσουν στη γνώση της επιστήμης. Με το Χριστό και την ίδρυση της εκκλησίας δημιουργείται και στο χώρο της αγωγής μια καινούρια κατάσταση, η οποία θα επηρεάσει την παιδαγωγική σκέψη σε όλους τους μετέπειτα αιώνες. Στην Καινή Διαθήκη συναντούμε τη σχέση δασκάλου μαθητή. Ο ίδιος ο Χριστός είναι το πρότυπο του δασκάλου, ενώ οι ακολουθούντες και πιστεύοντες σ Αυτόν αποτελούν τον κύκλο των μαθητών Του. Σκοπός και αγώνας του κάθε χριστιανού είναι να μορφώσει τον κατά Χριστό καινό άνθρωπο, ο οποίος εγγυάται τη δημιουργία της καινής κτίσης. 26
Από το δεύτερο αιώνα καταβάλλεται προσπάθεια συμφιλίωσης της θύραθεν χριστιανικής αγωγής, η οποία και επιδιώκεται κυρίως μέσω των Κατηχητικών Σχολών και μέσω των διευθυντών των Σχολών αυτών. Σχετικά με τη Βυζαντινή περίοδο είναι γνωστό ότι για μας τους νεοέλληνες αποτελεί μια από τις δυο παραδόσεις, κάτω από τη σκιά των οποίων ζούμε. Στη βυζαντινή αγωγή συμβάλλουν τρεις παράγοντες, το κράτος, η ποιμαίνουσα Εκκλησία και ο λαός. Οι γονείς επιθυμούν να σπουδάσουν τα παιδιά τους, είτε σε επίσημες σχολές, είτε σε ιδιωτικούς δασκάλους. Το κράτος συγκεντρώνει το ενδιαφέρων του στην Ανώτερη βαθμίδα παιδείας. Από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου και του Θεοδοσίου, έχουμε την ίδρυση σχολών πανεπιστημιακού επιπέδου. Σκοπός της αυτοκρατορίας είναι, μαζί με την αύξηση γοήτρου, η παραγωγή για τη διοίκηση ικανών στελεχών. Μεγάλη άνθηση γνωρίζουν τα ιδρύματα αυτά στην εποχή των Κομνηνών και Παλαιολόγων. Η ποιμαίνουσα Εκκλησία στοχεύει στη χριστιανική μόρφωση των παιδιών και παράλληλα ενδιαφέρεται για την επαγγελματική και την ευρύτερη κατάρτισή τους. Οι βυζαντινοί νέοι στην αρχή μαθαίνουν ανάγνωση και γραφή με τη βοήθεια του δασκάλου. Στην ηλικία των 10 12 ετών, εισάγονται στη σχολή του γραμματικού και μαθαίνουν τα εγκύκλια γράμματα, γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία. Για σπουδές ανώτερου επιπέδου, υπήρχαν πανεπιστημιακές σχολές της Κωνσταντινούπολης, της Αλεξάνδρειας και της Βηρυτού για την θύραθεν παιδεία και η πατριαρχική σχολή στην Κωνσταντινούπολη για τη Θεολογική παιδεία. Η εκκλησιαστική γραμματεία είναι γεμάτη από παιδαγωγικές θέσεις, οι οποίες δεν έχουν μελετηθεί ακόμη ικανοποιητικά. Οι λίγες που έχουν επισημανθεί φανερώνουν ότι η μελέτη της εκκλησιαστικής γραμματείας κάτω από το πρίσμα της παιδαγωγικής θα μας προσφέρει αξιόλογο παιδαγωγικό υλικό. Για τη μόρφωση των γυναικών στο βυζάντιο, δεν έχουμε επαρκείς πληροφορίες. Όμως η ιστορία διέσωσε τα ονόματα αρκετών γυναικών με μεγάλη μόρφωση. Θα πρέπει όμως να υποθέσουμε ότι γυναίκες από πλούσιες οικογένειες 27
είχαν τη δυνατότητα να σπουδάσουν, όπως τα αδέρφια τους. Από την άλλη μεριά η έλλειψη σχολείων για κορίτσια, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως κύριες ασχολίες των γυναικών του λαού ήταν η χειροτεχνία και η μέριμνα του σπιτιού. Οι πατέρες και οι λοιποί εκκλησιαστικοί συγγραφείς μελέτησαν τις απόψεις των αρχαίων ελλήνων φιλόσοφων για το παιδί και την όλη ανάπτυξή του. Στα έργα τους συναντούμε βασικές αρχές της ψυχολογίας, όπως λόγου χάρη ότι το παιδί φέρει μέσα του ποικίλες καταβολές και προδιαθέσεις, ότι δεν είναι μεγάλος σε μικρογραφία αλλά εξελισσόμενος ψυχοφυσικός οργανισμός. Ακόμη συναντιέται συχνά η αρχή των ατομικών διαφορών. 4. Η αγωγή στην εποχή του Δυτικού Μεσαίωνα και την Αναγέννηση Το Μεσαίωνα η παιδαγωγική ήταν εξαρτημένη από τη θεολογία και απέβλεπε στη δημιουργία καλών χριστιανών. Την εποχή της Αναγέννησης ή του Ουμανισμού εκδηλώθηκε μια αντίδραση εναντίον του δογματισμού του Μεσαίωνα και μια στροφή προς τους κλασικούς φιλόσοφους. Οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι της εκπαίδευσης αυτής της εποχής ήταν ο Έρασμος, ο Ραμπελέ και ο Μοντέν. Με τη Μεταρρύθμιση των διαμαρτυρόμενων, η παιδαγωγική απέκτησε λαϊκό χαρακτήρα και τοποθετήθηκαν οι βάσεις της τεχνικής εκπαίδευσης. Στην περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης, από εκπαιδευτική άποψη, υπάρχει στασιμότητα στα κλασικιστικά πλαίσια. Η σχολαστική Θεολογία έδωσε στην αγωγή ένα νέο προσανατολισμό. Η εκπαίδευση είχε περισσότερο εκκλησιαστικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Η θεολογία αποτελούσε τη βάση της εκπαίδευσης. Περί το 13 ο αιώνα όμως με τη γνωριμία της Δύσης με τον Αριστοτέλη γίνεται μια προσπάθεια συμβιβασμού της λογικής με την πίστη. Κυριότερος εκπρόσωπος 28
αυτής της προσπάθειας είναι ο Θωμάς ο Ακινάτης. Η πίστη όμως κατέχει τα πρωτεία πάντα. Οι εκπαιδευτικές θεωρίες αυτής της εποχής συνοψίζονται στο ότι ο άνθρωπος πρέπει να καταβάλει νοητικές προσπάθειες για τη γνώση του Θεού και του εαυτού του. Αυτός είναι ο κύριος σκοπός της εκπαίδευσης. Σιγά σιγά παρατηρείται μια γενικότερη στροφή των ανθρώπων στους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς και στα ιδανικά τους. Ο άνθρωπος εξυψώνεται. Υπάρχουν οι παραδομένες αξίες των αρχαίων που αρχίζουν να γίνονται και εκπαιδευτικά αγαθά. Παρ όλα αυτά η εκπαίδευση δεν διαφέρει απ αυτήν των περασμένων χρόνων, γιατί οι θεωρίες είναι φιλοσοφικές και όχι εμπειρικές. Με τη Μεταρρύθμιση και το Λούθηρο παρατηρείται νέα εξέλιξη στην αγωγή, γιατί προτρέπεται το κράτος να αναλάβει το έργο της εκπαίδευσης, μιας εκπαίδευσης που απευθύνεται σε όλους (κοινή για άντρες και γυναίκες). Βάση του συστήματος του Λουθήρου αποτελεί το θρησκευτικό μάθημα. Στα 9 του χρόνια ο μαθητής πρέπει να είναι γνώστης του Ευαγγελίου. Συμπλήρωμα θεωρείται η μουσική που κάνει τον άνθρωπο πιο μαλακό. Μεγάλη σημασία δίνει στα γλωσσικά μαθήματα. Καινοτομεί επίσης, εισάγοντας στην εκπαίδευση τα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες. Κατά την Αναγέννηση, οι πολιτιστικές και κοινωνικές μεταδομήσεις δίνουν τη δυνατότητα για την ανάληψη αποφασιστικών πρωτοβουλιών στην περιοχή της εκπαίδευσης. Αρχίζει να υλοποιείται το αίτημα ότι η εκπαίδευση δεν είναι προνόμιο των λίγων, αλλά αγαθό όλων των τάξεων και διαμορφώνονται οι συνθήκες για τη μόρφωση των ατόμων σε όλες τις βαθμίδες. Έχουμε μια νέα στροφή προς τα κλασικά γράμματα και η ανθρωπιστική παιδεία (κατά το πρότυπο των κλασικών) αποβαίνει ο κεντρικός στόχος της αγωγής της Αναγέννησης. Σοβαρές μεταβολές δημιουργούνται και στο διδακτικό πρόγραμμα καθώς και στις διδακτικές μεθόδους. Δίνεται περισσότερη έμφαση στα φυσικομαθηματικά μαθήματα. Στις διάφορες χώρες διαμορφώνονται τα σχολεία με βάση αυτές τις αρχές και τον εθνικισμό. 29
Κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της εποχής είναι: Ο Έρασμος ο οποίος υποστήριξε ότι η αληθινή αγωγή και μόρφωση αρχίζει από την μελέτη της Ελληνικής και Λατινικής γλώσσας, αφού τα τελειότερα πράγματα είναι γραμμένα σ αυτές τις γλώσσες. Έγραψε πραγματείες για τη σημασία της αγωγής βάσει των προτύπων των παλιών ελληνικών και λατινικών κειμένων και προσπάθησε να συνταιριάξει με κατάλληλες ελληνικές και λατινικές εκδόσεις της Καινής Διαθήκης το Χριστιανισμό και τον Ανθρωπισμό. Ο Φίλιππος Μελάγχθων στράφηκε ενάντια στη σχολαστική μόρφωση και τη διδακτική μέθοδο της εποχής του και τόνιζε την αξία των ηθικών και θρησκευτικών ιδεών στα παλιά λατινικά και ελληνικά κείμενα προσπαθώντας να τα συνδυάσει με τις αρχές των Διαμαρτυρομένων. Η αγωγή για τον Ραμπελέ έρχεται από τα μέσα και δεν επιβάλλεται απέξω. Πίστευε ότι δεν επιτρέπεται να επενεργήσουμε εξωτερικά κατά τρόπο πιεστικό στη διαμόρφωση του παιδιού, γιατί έτσι θα συντελέσουμε στην αναστολή κάθε ελεύθερης ανάπτυξης των άπειρων δυνατοτήτων που διαθέτει το παιδί. Εισήγαγε την αρχή της εκκίνησης από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο, από τα πράγματα στη θεωρία και όχι από τη θεωρία στη φαινομενική εικόνα των πραγμάτων. 5. Η αγωγή την εποχή του Ρεαλισμού Η φιλοσοφία της ρεαλιστικής αγωγής πιστεύει ότι αποστολή των σχολείων είναι η μετάδοση μέσω των γνώσεων της συνολικής σοφίας των ανθρώπων. Έχουμε δύο μεγάλες σχολές, τον ορθολογικό και το φυσικό ρεαλισμό. Στον πρώτο διακρίνουμε τον κλασικό ρεαλισμό και τον θρησκευτικό, ενώ στον δεύτερο το ρομαντικό, τον κριτικό και το νεορεαλισμό. Επηρεασμένη και η φιλοσοφία της αγωγής από αυτό το διαχωρισμό, διακρίνεται στην φυσιοκρατική, ορθολογιστική και «πολυτεχνική». 30