ΠΛΑΣΩΝΟ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ (ΕΝΟΣΗΣΑ 1ε) ΕΡΩΣΗΕΙ ΑΠΑΝΣΗΕΙ

ΠΛΑΣΩΝΟ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ (ΕΝΟΣΗΣΑ 1ε) ΕΡΩΣΗΕΙ ΑΠΑΝΣΗΕΙ 1. «Σν κάζεκα... ηζρπξίδνκαη πσο δηδάζθσ»; Πνην γλσζηηθφ αληηθείκελν ππνζηεξίδεη ν Πξσηαγφξαο φηη δηδάζθεη θαη ζε ηη απνζθνπεί κε ηε δηδαζθαιία ηνπ; 1. Ο Πξσηαγφξαο, ηθαλνπνηψληαο ζρεηηθφ αίηεκα ηνπ σθξάηε, πνπ είρε δηαηππσζεί ζε πξνγελέζηεξν ηκήκα ηνπ θηινζνθηθνχ δηαιφγνπ (318a), αλαθέξεηαη ζην αθξηβέο πεξηερφκελν ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ. Τπνζηεξίδεη φηη απηή ζπλίζηαηαη ζηελ θαιιηέξγεηα θαη αλάπηπμε ησλ λνεηηθψλ ηθαλνηήησλ ησλ καζεηψλ ηνπ («εὐβουλία», δει. επζπθξηζία, νξζνθξνζχλε, ηθαλφηεηα νξζήο ζθέςεο θαη ιήςεο απνθάζεσλ), ψζηε λα ρεηξίδνληαη κε ζχλεζε, απνηειεζκαηηθφηεηα θαη επηηπρία ηφζν ηηο ηδησηηθέο (πξνζσπηθέο θαη νηθνγελεηαθέο) φζν θαη ηηο δεκφζηεο (θξαηηθέο) ππνζέζεηο. Δπνκέλσο, ε δηδαζθαιία ηνπ Πξσηαγφξα απνζθνπεί πξσηίζησο ζηελ ελεξγνπνίεζε ηεο λφεζεο, ψζηε ν καζεηήο, αμηνπνηψληαο ηηο λνεηηθέο ηνπ δπλαηφηεηεο, λα γίλεη ζσζηφο νηθνγελεηάξρεο θαη επαγγεικαηίαο θαη ζπλάκα ελεξγφο πνιίηεο θαη δηαθεθξηκέλνο πνιηηηθφο, εμίζνπ ηθαλφο ζην ρεηξηζκφ ηνπ ιφγνπ φζν θαη ζηελ αλάιεςε πνιηηηθήο δξάζεο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε ηθαλφηεηα απηή («ηθαλφο λα πξάμεη θαη λα κηιήζεη γηα ηα πνιηηηθά ζέκαηα») ζπληζηνχζε ηε βαζηθφηεξε έθθξαζε ηνπ αξραηνειιεληθνχ ηδεψδνπο γηα ηνλ άλζξσπν, ήδε απφ ηελ νκεξηθή επνρή (Ὁμήρου Ἰλιάς «μύθων τε ῥητήρ' ἔμεναι πρηκτήρά τε έργων»). Ζ απφθηεζή ηεο, ηδηαίηεξα ζε δεκνθξαηηθέο θνηλσλίεο, φπσο ε αζελατθή ηνπ 5νπ π.υ. αη., απνηεινχζε θαζνιηθφ ζρεδφλ αίηεκα ησλ πνιηηψλ, θαζψο ζεσξνχζαλ φηη θαηαμηψλνληαλ θαη νινθιεξψλνληαλ σο άηνκα θαη πξνζσπηθφηεηεο κφλν κέζα απφ ηελ άζθεζε πνιηηηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Παξάιιεια, νη ζεζκνί θαη νη αξρέο ηεο δεκνθξαηίαο (ηζνλνκία, ηζεγνξία, ηζνπνιηηεία) επέβαιιαλ ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή φισλ ησλ πνιηηψλ ζηε δηνίθεζε ηεο «πφιεσο», απαηηψληαο απφ απηνχο θαη αλάινγα πξνζφληα. 2. «Αιιά ην ζσζηό εθ κέξνπο κνπ... νύηε από ηνπο μέλνπο»; Πνηα επηρεηξήκαηα πξνζθνκίδεη ν σθξάηεο πξνθεηκέλνπ λα ηεθκεξηψζεη ηε ζέζε ηνπ φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη; 2. Σηο επηθπιάμεηο ηνπ σο πξνο ην δηδαθηφ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο ν σθξάηεο επηρεηξεί λα ηηο ηεθκεξηψζεη κε ηα αθφινπζα επηρεηξήκαηα, ηα νπνία αληιεί απφ ηε ζχγρξνλή ηνπ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα; 1ν επηρείξεκα Οη Αζελαίνη, νη νπνίνη ζεσξνχληαη ζνθνί απφ ηνπο ππφινηπνπο Έιιελεο, φηαλ ζπδεηνχλ ζηελ εθθιεζία ηνπ δήκνπ γηα ηερληθήο θχζεσο δεηήκαηα (π.ρ. γηα ηελ εθηέιεζε νηθνδνκηθψλ ή λαππεγηθψλ έξγσλ), ζπκβνπιεχνληαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν ηνπο εηδηθνχο, ηνπο εηδήκνλεο ζηα ζέκαηα απηά (ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, ηνπο θαηφρνπο ηεο νηθνδνκηθήο θαη ηεο λαππεγηθήο αληίζηνηρα ηέρλεο). Σελ ίδηα ζηηγκή, απνδνθηκάδνπλ ή θαη εκπνδίδνπλ κε δηαθφξνπο ηξφπνπο - αθφκε θαη κε ηε ρξήζε βίαο - νπνηνλδήπνηε άιινλ, άζρεην κε απηά, ζειήζεη λα κηιήζεη. Αληίζεηα, φηαλ ζπδεηνχλ ζην ίδην ζπιινγηθφ φξγαλν γηα πνιηηηθήο θχζεσο δεηήκαηα, πνπ αθνξνχλ ηελ πνιηηηθή ηέρλε, επηηξέπνπλ ζε θάζε πνιίηε λα εθθξάζεη ηελ άπνςή ηνπ (ηζεγνξία), αλεμάξηεηα απφ ηελ θνηλσληθή ηνπ ζέζε, ηελ νηθνλνκηθή ηνπ θαηάζηαζε, ην κνξθσηηθφ ηνπ επίπεδν ή ην επάγγεικα πνπ αζθεί. Ζ ζηάζε ηνπο απηή δείρλεη, θαηά ηνλ σθξάηε, φηη νη Αζελαίνη δελ αλαγλσξίδνπλ ηελ χπαξμε εηδηθψλ ζηελ πνιηηηθή ηέρλε, δειαδή αλζξψπσλ πνπ έρνπλ απνθηήζεη ηδηαίηεξεο γλψζεηο ζην ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν κέζσ ηεο δηδαζθαιίαο. Δπνκέλσο, νη Αζελαίνη δελ ζεσξνχλ ηελ πνιηηηθή αξεηή ηδηφηεηα ή δεμηφηεηα πνπ κπνξεί λα δηδαρζεί θαη, εθφζνλ αλαγλσξίδνληαη απφ φινπο σο ζνθνί, ε ζπγθεθξηκέλε ζέζε ηνπο πξέπεη λα εθιεθζεί σο νξζή. 2ν επηρείξεκα Όρη κφλν νη απινί Αζελαίνη πνιίηεο αιιά θαη νη επηθαλείο Αζελαίνη πνιηηηθνί, νη θαηεμνρήλ θάηνρνη ηεο πνιηηηθήο αξεηήο, θαίλεηαη πσο ζεσξνχλ αδχλαηε ηε κεηάδνζή ηεο αθφκε θαη ζε ζπγγε- 1

ληθά ηνπο πξφζσπα ή ζηα ίδηα ηα παηδηά ηνπο. Μηα ηέηνηα πεξίπησζε είλαη ν Πεξηθιήο, ν αδηακθηζβήηεηνο ηελ επνρή εθείλε πνιηηηθφο εγέηεο ηεο Αζήλαο. Δθείλνο, ελψ θξφληηζε λα παξάζρεη ζηνπο δπν γηνπο ηνπ θάζε είδνπο κφξθσζε πνπ κπνξνχζε λα πξνζθέξεη έλαο δάζθαινο, ηελ πνιηηηθή αξεηή νχηε ν ίδηνο ηνπο ηε δίδαμε νχηε αλέζεζε ζε θάπνην άιιν άηνκν λα ην πξάμεη. Αληίζεηα, ελαπέζεζε ζηελ ηχρε θαη ζηηο πξνζσπηθέο ηνπο ηθαλφηεηεο ην δήηεκα ηεο απφθηεζήο ηεο (α' κέξνο ηνπ επηρεηξήκαηνο). Σν ίδην αθξηβψο ζπλέβε θαη κε ηνλ Κιεηλία, αδειθφ ηνπ Αιθηβηάδε θαη αληςηφ ηνπ Πεξηθιή. Ο ηειεπηαίνο, ζέινληαο λα ηνλ απνκαθξχλεη απφ ηε θζνξνπνηφ επίδξαζε ηνπ αδειθνχ ηνπ, ηνλ παξέδσζε ζηνλ άιιν ζείν ηνπ, ηνλ Αξίθξνλα, γηα λα ηνλ εθπαηδεχζεη εθείλνο ζηελ πνιηηηθή ηέρλε. Όκσο θαη απηφο απέηπρε λα ηνπ κεηαδψζεη ηε ζπγθεθξηκέλε ηδηφηεηα θη έηζη ν Κιεηλίαο επέζηξεςε χζηεξα απφ έμη κήλεο ζην ζπίηη ηνπ Αζελαίνπ πνιηηηθνχ (β κέξνο ηνπ επηρεηξήκαηνο). Οη πεξηπηψζεηο απηέο, φπσο θαη πνιιέο άιιεο παξφκνηεο, απνδεηθλχνπλ, θαηά ηνλ σθξάηε, φηη νχηε νη πην αμηφινγνη πνιηηηθνί άλδξεο κπνξνχλ λα δηδάμνπλ ηελ πνιηηηθή ηέρλε πνπ νη ίδηνη αλακθηζβήηεηα θαηέρνπλ. 3. ην απφζπαζκα ηεο παξαπάλσ ελφηεηαο ππάξρεη έλα επηρείξεκα ηνπ σθξάηε κέζσ ηνπ νπνίνπ ν θηιφζνθνο πξνζπαζεί λα απνδείμεη ην κε δηδαθηφ ηεο πνιηηηθήο ηέρλεο. Να ην αλαθέξεηε. 3. απηφ αθξηβψο ην θνκκάηη ηεο ελφηεηαο βξίζθεηαη ην πξψην επηρείξεκα ηνπ σθξάηε γηα ην κε δηδαθηφ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο. Απηφ είλαη ην εμήο: Οη Αζελαίνη πνπ θαηά γεληθή νκνινγία είλαη ζνθνί άλζξσπνη - φηαλ ζπδεηνχλ ζηελ Δθθιεζία ηνπ δήκνπ γηα έλα ζέκα πνπ απαηηεί ζπγθεθξηκέλεο ηερληθέο γλψζεηο, επηηξέπνπλ κφλν ζε εηδηθνχο λα κηιήζνπλ π.ρ. φηαλ κηινχλ γηα ζέκαηα λαππεγηθήο, αξρηηεθηνληθήο δελ επηηξέπνπλ ζε θάπνηνλ πνπ δελ είλαη λαππεγφο ή αξρηηέθησλ λα κηιήζεη, έζησ θη αλ είλαη πινχζηνο, ή απφ ζπνπδαία νηθνγέλεηα. Όηαλ φκσο πξφθεηηαη λα ζπδεηήζνπλ γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηε δηνίθεζε-δηαθπβέξλεζε ηεο πφιεο, ηφηε ν θάζε πνιίηεο άζρεηα κε ην επάγγεικα, ηελ θαηαγσγή ή ηελ νηθνλνκηθή ηνπ θαηάζηαζε κπνξεί λα δηαηππψζεη ηε γλψκε ηνπ γη απηά ρσξίο λα ηνπ έρεη γίλεη πξνεγνπκέλσο δηδαζθαιία. Σν ζπκπέξαζκα ινηπφλ, είλαη φηη ε πνιηηηθή αξεηή (ή ηέρλε) δελ κπνξεί λα δηδαρζεί φπσο νη άιιεο εηδηθέο γλψζεηο θαη γη απηφ νη Αζελαίνη επηηξέπνπλ ζε φινπο λα εθθέξνπλ γλψκε γηα ηα δεηήκαηα ηεο πφιεο. Ο σθξάηεο ζηεξίδεη ην πξψην ηνπ επηρείξεκα ζηελ άπνςε φηη νη Αζελαίνη είλαη ζνθνί, θαη ζηελ απηνλφεηε πξνέθηαζε ηεο πσο φ,ηη θάλνπλ θαη πηζηεχνπλ νη Αζελαίνη είλαη αιεζηλφ θαη νξζφ. ηελ πεξίπησζε φκσο ηεο Αζήλαο δελ κπνξνχκε λα παξαδερηνχκε φηη φινη νη Αζελαίνη θαηείραλ ηελ πνιηηηθή ηέρλε θαη φηη έπαηξλαλ κέξνο ζηηο ζπδεηήζεηο κε πιήξε επίγλσζε ηεο ζνβαξφηεηαο ησλ ζεκάησλ. Απφδεημε απηνχ είλαη ην γεγνλφο φηη πνιιέο θνξέο παξαζχξνληαη απφ ηνπο δεκαγσγνχο θαη έπαηξλαλ ιαλζαζκέλεο απνθάζεηο. Φαίλεηαη αθφκε φηη ππεξαπινπζηεχεη ηα πξάγκαηα αλ ζθεθηεί θαλείο φηη αθφκε θαη ζηα ηερληθά ζέκαηα ζπνπδαίν ξφιν παίδνπλ θαη νη άιινη παξάγνληεο πνπ ζπλεπάγνληαη πνιηηηθή βνχιεζε. Γηα λα θαηαζθεπαζηεί ιφγνπ ράξε έλα ζέαηξν δε ρξεηάδνληαλ κνλάρα ηερληθέο γλψζεηο αιιά θαη απνθάζεηο ζρεηηθά κε ην ηφπν πνπ απηφ ζα ρηηδφηαλ, ηηο δαπάλεο, ηα πιηθά θ.η.ι. 4. «Εγώ ινηπόλ ζεσξώ, όπσο θαη νη άιινη Έιιελεο, πσο νη Αζελαίνη είλαη ζνθνί». Να ζρνιηάζεηε ηελ ζπγθεθξηκέλε θξάζε. 4. ην ζεκείν απηφ αλαθέξεηαη κία άπνςε πνπ ήηαλ επξέσο γλσζηή θαη απνδεθηή θαη αθνξνύζε ηελ πλεπκαηηθή αλσηεξόηεηα ησλ Αζελαίσλ. Πνιινί ζεκαληηθνί θηιφζνθνη θαη ηζηνξηθνί αλαθέξζεθαλ κε παξεκθεξή ηξφπν ζην ίδην ζέκα. Γηα παξάδεηγκα ν Ηππίαο είρε απνθαιέζεη ηελ Αζήλα «τό πρυτανεῖον τῆς σοφίας» ελψ ν Θνπθπδίδεο ζηνλ Δπηηάθην ιέεη «λέγω τήν πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι». Γε γλσξίδνπκε βέβαηα θαηά πφζν είλαη εηιηθξηλήο ν σθξάηεο ζηε δηαηχπσζή ηνπ απηή, αθνχ πίζηεπε φηη φηαλ καδεχνληαη νη Αζελαίνη είλαη έλα αζπιιφγηζην θαη ζνξπβνπνηφ πιήζνο. Αιιά θαη ζηελ «Απνινγία» ηνπ ν θηιφζνθνο δελ είρε κηιήζεη κε ηδηαηηέξσο θνιαθεπηηθά ιφγηα γηα ηνπο ζπκπνιίηεο ηνπ. Δπνκέλσο, ε δηαηύπσζε απηή (πνπ κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί θαη εηξσληθή) είλαη ίζσο κηα πξνζπάζεηα λα νδεγήζεη ηνλ Πξσηαγόξα εθεί πνπ απηόο επηζπκεί. Έηζη, θάλεη ιφγν γηα ηε ζνθία ησλ Αζελαίσλ, επεηδή γλσξίδεη φηη απηφ δε ζα ακθηζβεηεζεί απφ ηνλ Πξσηαγφξα θαη έηζη ζα νδεγήζεη ην ζπιινγηζκφ ηνπ εθεί πνπ επηζπκεί. 2

5. Να αμηνινγήζεηε ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ησλ επηρεηξεκάησλ πνπ παξαζέηεη ν σθξάηεο ζηελ 1ε ελφηεηα, πξνθεηκέλνπ λα ηεθκεξηψζεη ηε ζέζε ηνπ φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ είλαη δηδαθηή. 5. Ο σθξάηεο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα απνδείμεη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ είλαη δηδαθηή, αλαθέξεηαη αξρηθά ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ Αζελαίσλ πνιηηψλ, πνπ ζεσξνχληαη απφ φινπο ηνπο Έιιελεο ζνθνί, ζηελ εθθιεζία ην δήκνπ. Οη άλζξσπνη απηνί, φηαλ ζπδεηείηαη ηερληθήο θχζεσο δήηεκα, ζπκβνπιεχνληαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν ηνπο εηδηθνχο ζηα ζέκαηα απηά, ελψ φηαλ ζπδεηείηαη ζην ίδην ζπιινγηθφ φξγαλν πνιηηηθήο θχζεσο δήηεκα, παξέρνπλ ην δηθαίσκα ηεο ἰσηγορίας ζε φινπο αλεμαηξέησο ηνπο πνιίηεο. Δπνκέλσο, ε πνιηηηθή αξεηή, ζε αληίζεζε κε ηηο άιιεο τέχνες, δελ είλαη δηδαθηή, αθνχ δελ ππάξρνπλ εηδηθνί ζε απηήλ (1ν επηρείξεκα). Αθνινχζσο, ν θηιφζνθνο επηζεκαίλεη φηη θαη νη επηθαλείο Αζελαίνη πνιηηηθνί, φπσο ν Πεξηθιήο, αδπλαηνχλ λα δηδάμνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή αθφκε θαη ζε ζπγγεληθά ηνπο πξφζσπα ή θαη ζηα ίδηα ηα παηδηά ηνπο (2ν επηρείξεκα). Όζνλ αθνξά ηελ αμηνιφγεζε ηνπ 1νπ επηρεηξήκαηνο, κπνξεί λα επηζεκάλεη θαλείο ηα εμήο: α. Σν γεγνλφο φηη ε αζελατθή πνιηηεία επηηξέπεη ζε θάζε πνιίηε λα εθθξάζεη ηελ πξνζσπηθή ηνπ άπνςε γηα πνιηηηθά δεηήκαηα δελ απνδεηθλχεη θαη αλάγθε ηελ αλππαξμία εηδεκφλσλ ζηελ πνιηηηθή αξεηή- θη απηφ γηαηί δελ κπνξεί λα απνθιεηζηεί εθ πξννηκίνπ ην ελδερφκελν λα είλαη φινη νη πνιίηεο εηδηθνί ζηε ζπγθεθξηκέλε ηδηφηεηα θαη άξα αξκφδηνη λα εθθέξνπλ άπνςε γηα ζέκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε απηή. β. Σν επηρείξεκα ηνπ σθξάηε ζηεξίδεηαη ζε κηα αξρηθή παξαδνρή (νη Αζελαίνη είλαη ζνθνί θαη, επνκέλσο, νη απφςεηο ηνπο νξζέο ζε θάζε δήηεκα), ηελ νπνία ν θηιφζνθνο δελ έρεη ηεθκεξηψζεη. Καηά ζπλέπεηα, ην ζπκπέξαζκα πνπ ζπλάγεηαη ζην ηέινο ηεο ζπιινγηζηηθήο πνξείαο, δελ έρεη απνδεηθηηθή ηζρχ. Όζνλ αθνξά ην 2ν επηρείξεκα, παξαηεξνχληαη ηα αθφινπζα: 1. Ζ θαηνρή κηαο νπνηαζδήπνηε τέχνης, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο πνιηηηθήο, δε ζπκπίπηεη απαξαίηεηα κε ηελ ηθαλφηεηα κεηάδνζήο ηεο ζε άιινπο αλζξψπνπο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε νη ηδηφηεηεο ηνπ πνιηηηθνχ θαη ηνπ δαζθάινπ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο δε ζπλππάξρνπλ θαη αλάγθε ζην ίδην πξφζσπν: ν Πεξηθιήο κπνξεί λα θαηέρεη ηελ πνιηηηθή αξεηή, δελ είλαη φκσο απηνλφεην φηη κπνξεί θαη λα ηε δηδάμεη. 2. Ο βαζκφο θαηάθηεζεο κηαο ηέρλεο πνηθίιιεη απφ άηνκν ζε άηνκν θαη εμαξηάηαη φρη κφλν απφ ηελ έκθπηε θιίζε ηνπ ζε απηή, αιιά θαη απφ ηε δηάζεζή ηνπ λα αζθεζεί κε ηελ απαηηνχκελε επηκέιεηα. Σν φηη ηα παηδηά ηνπ Πεξηθιή δελ έγηλαλ πνιηηηθνί ηνπ δηακεηξήκαηνο ηνπ παηέξα ηνπο δε ζεκαίλεη φηη δελ απέθηεζαλ -ηνπιάρηζηνλ έσο έλα βαζκφ- ηελ αληίζηνηρε ηδηφηεηα. ΠΛΑΣΩΝΟ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ (ΕΝΟΣΗΣΑ 2ε) 1. Πνηα ήηαλ θαη πνχ απνζθνπνχζαλ ηα θξηηήξηα πνπ ρξεζηκνπνίεζε ν Δπηκεζέαο σο πξνο ηε «δηαλνκή» ησλ ηθαλνηήησλ ζηα έκβηα φληα; 1. Ο Δπηκεζέαο είλαη απηφο πνπ ηειηθά αλαιακβάλεη ηε, δηαλνκή ησλ ηδηνηήησλ ζηα έκβηα φληα. Σα θξηηήξηα ηνπ είλαη ε δηαηήξεζε ηεο λνκνηέιεηαο θαη ε ηήξεζε ησλ ζπκκεηξηθψλ αλαινγηψλ ζηε θχζε κε ζηφρν ηελ πξνζηαζία φισλ ησλ νξγαληζκψλ απφ ηελ αιιεινθζνξά θαη απφ ηα θαηξηθά θαηλφκελα, ηελ εμαζθάιηζε ηεο ηξνθήο ηνπο θαη ηε δηαηψληζή ηνπο. πγθεθξηκέλα ζε άιια δψα δίλεη κηθξή ζσκαηηθή δηάπιαζε θαη ηελ ηαρχηεηα σο κέζν πξνζηαζίαο, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα ν ιαγφο, ελψ ζε θάπνηα άιια πξνζθέξεη κεγάιε ζσκαηηθή δηάπιαζε ρσξίο φκσο ηελ χπαξμε ηαρχηεηαο (π.ρ. ν ειέθαληαο). ηα ηειεπηαία ην ίδην ην ζψκα ηνπο απνηειεί θαη ηελ αζπίδα πξνζηαζίαο ηνπο. Κάπνηνπο νξγαληζκνχο ηνπο εθνδηάδεη κε θπζηθφ νπιηζκφ φπσο θέξαηα, λχρηα, δφληηα, δειεηήξην, νπιέο ( π.ρ. θξηάξη, θίδη, άινγν) ελψ ηνπο άνπινπο ηνπο θαιχπηεη δίλνληάο ηνπο είηε θπγή κε πέηαγκα (πηελά) είηε ππφγεηα θαηνηθία (εξπεηά, ηξσθηηθά). Αθνχ εμάιεηςε ηε δπλαηφηεηα ηεο θζνξάο κεηαμχ ηνπο θαη εμαζθάιηζε ηελ εμηζνξξφπεζε φισλ ησλ ζηνηρείσλ, πξνρψξεζε ζηελ πξνζηαζία ηνπο απφ ηηο θαηξηθέο κεηαβνιέο πνπ επηθέξεη ν Γίαο. Έηζη θάπνηα δψα ηα πεξηέβαιε κε ηξίρσκα πινχζην, θάπνηα άιια κε ζθιεξφ δέξκα θαη ζε θάπνηα φξηζε ην ζψκα ηνπο λα είλαη θαη ην θπζηθφ ηνπο ζηξψκα (π.ρ. ή ρειψλα). Αθφκα θαη γηα ηελ πξνζηαζία ησλ πνδηψλ ηνπο θξφληηζε ν Δπηκεζέαο δίλνληαο ζε άιια νπιέο, ζε άιια ηξίρσκα θαη δέξκα ζθιεξφ πνπ δε καηψλεη. Όζνλ α- 3

θνξά ηελ ηξνθή θαη πάιη ν ηηηάλαο δξα κε ζχλεζε θαη ινγηθή. Κάπνηνπο νξγαληζκνχο ηνπο νξίδεη θπηνθάγνπο, ψζηε λα ηξέθνληαη κε βνηάληα, θαξπνχο θαη ξίδεο. Καη θάπνηνπο άιινπο ηνπο νξίδεη ζαξθνθάγνπο, ψζηε ηελ ηξνθή ηνπο λα απνηειεί ε ζάξθα άιισλ δψσλ. Γηα λα κε δηαηαξαρηεί φκσο ε ηζνξξνπία παξεκβαίλεη θαη πάιη θαη δίλεη πινχζηα γνληκφηεηα ζηα θπηνθάγα δψα ελψ πην πεξηνξηζκέλε γνληκφηεηα ζηα ζαξθνθάγα. Με ηνλ ηξφπν απηφ εμαζθαιίδεη ηελ επηβίσζε θαη ηε δηαηψληζε φισλ ησλ νξγαληζκψλ. 2. Να ζρνιηαζηεί ε αξρηθή θξάζε ηνπ απνζπάζκαηνο «Ην γάρ ποτε χρόνος ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν θνητὰ δὲ γένη οὐκ ἦν». 2. Ο Πξσηαγφξαο απφ ηελ αξρή ηεο αθήγεζήο ηνπ πξνζδηνξίδεη ην ρξφλν ζηνλ νπνίν αλαθέξνληαη ηα γεγνλφηα πνπ εμηζηνξεί. Φαηλνκεληθά ν ρξφλνο δελ πξνζδηνξίδεηαη κε αθξίβεηα, θαζψο εκθαλίδεηαη θάπσο αφξηζηνο (Τπήξμε θάπνηε κηα επνρή...). Όκσο ν ρξφλνο εδψ δελ είλαη ηφζν γεληθφο θαη απξνζδηφξηζηνο, θαζψο ν ζνθηζηήο αλαθέξεηαη ζε ζπγθεθξηκέλε επνρή θαη κάιηζηα ζηελ επνρή φπνπ ππήξραλ νη ζενί θαη αθφκα δελ είρε δεκηνπξγεζεί ην δσηθφ βαζίιεην. Πξφθεηηαη δειαδή γηα ηελ επνρή ηεο αξρήο ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ θφζκνπ. Δπηπιένλ, ε εηζαγσγηθή απηή θξάζε ηνπ Πξσηαγφξα καο θέξλεη ζην λνπ ηνλ ηππηθφ ηξφπν έλαξμεο ησλ παξακπζηψλ ηνπ ιάνπ καο (Μηα θνξά θαη έλαλ θαηξφ...). Με ηνλ ηξφπν απηφ ν ζνθηζηήο καο πξντδεάδεη γηα ην απιφ θαη ιηηφ χθνο ηνπ κχζνπ πνπ ζα αθνινπζήζεη. 3. Με πνηνλ ηξφπν εμφπιηζε ηα άινγα φληα ν Δπηκεζέαο, ζχκθσλα κε ηα δεδνκέλα ηεο 2εο ελφηεηαο, θαη ηη επηδίσμε λα επηηχρεη; 3. χκθσλα κε ηνλ πξσηαγφξεην κχζν (ΔΝΟΣΖΣΑ 2), ν Δπηκεζέαο κνίξαδε αξρηθά κε ζσζηφ ηξφπν ηηο βηνινγηθέο ηδηφηεηεο ζηα δηάθνξα είδε ηνπ δσηθνχ βαζηιείνπ. Φξφληηδε ζε θάζε πεξίπησζε λα εμηζνξξνπεί ηα πιενλεθηήκαηα θαη ηηο αδπλακίεο ηνπο («ἐπανισῶν ἔνεμεν»), ψζηε λα θαηαζηεί εθηθηή ε επηβίσζε θαη δηαηψληζε φισλ (κέξηκλα γηα εμαζθάιηζε ηζνξξνπίαο ζην νηθνζχζηεκα). Πην ζπγθεθξηκέλα, κε ηε ζχκκεηξε θαηαλνκή ησλ βηνινγηθψλ ηδηνηήησλ, ν Σηηάλαο απνζθνπνχζε ζηα αθφινπζα: Απνθπγή εμφλησζεο ησλ ζσκαηηθά αζζελέζηεξσλ εηδψλ απφ ηα ηζρπξφηεξα είδε («νέμων δέ... μή τι γένος ἀϊστωθείη»). Γηα ηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ παξείρε ζηα πξψηα δηάθνξνπο κεραληζκνχο άκπλαο θαη πξνζηαζίαο, θαζψο θαη κεγαιχηεξε αλαπαξαγσγηθή ηθαλφηεηα («τοῖς μέν ὀλιγογονίαν προσῆψε, τοῖς δέ ἀναλισκομένοις ὑπό τούτων πολυγονίαν»). Παξνρή ηνπ αλαγθαίνπ βηνινγηθνχ εμνπιηζκνχ, πξνθεηκέλνπ θάζε έκβην νλ λα έρεη ηε δπλαηφηεηα επηβίσζεο ζηηο θιηκαηνινγηθέο ζπλζήθεο ηνπ νηθνζπζηήκαηνο ζην νπνίν είλαη εληαγκέλν («πρός τάς ἐκ Διός ὥρας... δέρμασιν στερεοῖς καί ἀναίμοις»). Δμαζθάιηζε επαξθψλ πφξσλ δηαηξνθήο γηα θάζε δσηθφ είδνο κε ηαπηφρξνλε δηάθξηζε ηνπ θαζελφο απφ απηά ζε ζαξθνθάγα θαη θπηνθάγα («Τοὐντευθεν... σωτηρίαν τ γένει πορίζων»). 4. χκθσλα κε ηνλ πξσηαγφξεην κχζν, ε δεκηνπξγία ησλ έκβησλ φλησλ ζπληειείηαη ζην εζσηεξηθφ ηεο γεο. Πνηα παξαδνζηαθή αξραηνειιεληθή αληίιεςε απερεί ε ζπγθεθξηκέλε ζέζε; Πνηα ζηνηρεία, ζχκθσλα κε ηνλ πξναλαθεξζέληα κχζν, ρξεζηκνπνίεζαλ νη ζενί γηα λα ζρεκαηίζνπλ ηελ εμσηεξηθή κνξθή ησλ έκβησλ φλησλ; Πνηεο πξνγελέζηεξεο θνζκνινγηθέο αληηιήςεηο ζρεηηθά κε ηε γέλεζε ησλ δσηθψλ εηδψλ αλαπαξάγεη ζην ζεκείν απηφ ν ζνθηζηήο; 4. χκθσλα κε ηνλ πξσηαγφξεην κχζν, ε δεκηνπξγία ησλ έκβησλ φλησλ, θαη ζπγθεθξηκέλα ν ζρεκαηηζκφο ηεο εμσηεξηθήο κνξθήο ηνπο, έγηλε απφ ηνπο ζενχο ζην εζσηεξηθφ ηεο γεο («τυποῦσιν αὐτά θεοί γῆς ἔνδον»). Πξφθεηηαη γηα άπνςε ε νπνία απερεί ηελ επξέσο δηαδεδνκέλε ζηελ αξραηφηεηα αληίιεςε γηα ηνλ απηνρζνληζκφ ησλ αλζξψπσλ. Με βάζε απηή, νη πξψηνη άλζξσπνη γελλήζεθαλ, βγήθαλ κέζα απφ ηε γε, ηε κεηέξα φισλ ησλ έκβησλ φλησλ (Δημήτηρ < 4

Γη - μήτηρ= ε κάλα γε, ε ζεά ηεο βιάζηεζεο θαη ηεο θαξπνθνξίαο). Οξηζκέλνη κάιηζηα απφ απηνχο -φπσο νη Αζελαίνη-ηελ έθαλαλ ζηε ζπλέρεηα παηξίδα ηνπο. Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ν κχζνο ζρεηηθά κε ηνλ απηνρζνληζκφ ησλ Αζελαίσλ ήηαλ ηδηαίηεξα πξνζθηιήο ζ' εθείλνπο θαη ε κλεία ζ' απηφλ αξθεηά ζπρλή ζηελ αηηηθή γξακκαηεία. Οη αξραίνη Έιιελεο ζεσξνχζαλ φηη ην λα είλαη θάπνηνο γέλλεκα θαη ζξέκκα ηεο γεο ζηελ νπνία δνχζε, απνηειεί ζεκάδη επγεληθήο θαηαγσγήο, ζηνηρείν ππεξνρήο έλαληη ησλ ππνινίπσλ. Πίζηεπαλ αθφκε φηη αλάκεζα ζηνλ άλζξσπν θαη ζηε γε πνπ ηνλ γέλλεζε πθίζηαηαη κηα ηδηαίηεξε ζρέζε, αλάινγε κε εθείλε ηεο κεηέξαο θαη ησλ παηδηψλ ηεο. (Βι. ζρεηηθά: Πιάησλνο Μενέξενορ, επηηάθηνη ιφγνη ησλ Λπζία, Γεκνζζέλε, Τπεξείδε, Ηζνθξάηνπο Πανηγςπικόρ θαη Παναθηναϊκόρ, Δπξηπίδνπ Μήδεια, Αξηζηνθάλνπο Σθήκερ, Ζξνδφηνπ Ίζηοπίη θαη Θνπθπδίδνπ Ιζηοπία). Δπίζεο, ζχκθσλα πάληα κε ηνλ ίδην κχζν, ην πιηθφ πνπ νη ζενί ρξεζηκνπνίεζαλ γηα ην ζρεκαηηζκφ ησλ έκβησλ φλησλ, πξνήιζε απφ ηελ αλάκεημε ησλ ζηνηρείσλ εθείλσλ, ηα νπνία απνηέιεζαλ θαηά ηνπο θπζηθνχο θηινζφθνπο (Παξκελίδεο, Δκπεδνθιήο, Γεκφθξηηνο) ηελ αξρηθή χιε γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ ζχκπαληνο. Πξφθεηηαη γηα ηε θσηηά θαη ην ρψκα θαη γηα φζα παξάγνληαη απφ ηελ πξφζκεημή ηνπο, δειαδή ην λεξφ θαη ν αέξαο («ἐκ γῆς καί πυρός μείξαντες καί τῶν ὅσα πυρί καί γῇ κεράννυται»). 5. ηελ αξρή ηεο ελφηεηαο ν Πξσηαγφξαο αλαθέξεηαη ζηελ χπαξμε ζεψλ θαη ζηε δεκηνπξγία απφ απηνχο ησλ έκβησλ φλησλ. Πψο ζπκβηβάδεηαη ε άπνςε απηή κε ηνλ εθπεθξαζκέλν ζξεζθεπηηθφ αγλσζηηθηζκφ ηνπ ζνθηζηή; 5. Όπσο είλαη γλσζηφ απφ δηαζσζέληα απνζπάζκαηα ησλ έξγσλ ηνπ Πξσηαγφξα, ν ζνθηζηήο ήηαλ αγλσζηηθηζηήο ζε ζέκαηα ζξεζθείαο («Περί μέν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι, οὔθ' ὡς εἰσιν οὔθ' ὡς οὔκ εἰσιν ὁποῖοί τινες ἰδέαν πολλά γάρ τά κωλύοντα εἰδέναι ἡ τ' ἀδηλότης καί βραχύς ὤν ὁ βίος τοῦ ἀλζξψπνπ»). Αξληφηαλ δειαδή λα εθθέξεη άπνςε ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε ή ηε κε χπαξμε ζεψλ, κε ην επηρείξεκα φηη ν πεξηνξηζκέλνο ρξνληθά αλζξψπηλνο βίνο θαη νη αλζξψπηλεο αηζζήζεηο δελ επαξθνχλ γηα ηε δηεξεχλεζε ελφο ηέηνηνπ δεηήκαηνο. Καηά ζπλέπεηα, ε παξνπζία ζετθψλ ή ππεξβαηηθψλ φλησλ ζηε κπζνινγηθή ηνπ δηήγεζε έρεη θαζαξά ζπκβνιηθφ, αιιεγνξηθφ ραξαθηήξα θαη εμππεξεηεί ηηο αλάγθεο ηεο αθήγεζεο. Με ηνλ ηξφπν απηφ ν Πξσηαγφξαο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα παξνπζηάζεη ηηο απφςεηο ηνπ κε ακεζφηεηα, παξαζηαηηθφηεηα θαη ζαθήλεηα. Έηζη, ν Γίαο ζπκβνιίδεη ηε λνκνηέιεηα πνπ δηέπεη ην ζχκπαλ (θπζηθή λνκνηέιεηα ή θνζκηθή αλαγθαηφηεηα) θαη ε νπνία ξπζκίδεη ηηο ζρέζεηο ησλ φλησλ, εκςχρσλ θαη αςχρσλ, κεηαμχ ηνπο. Ο Πξνκεζέαο, ν Δπηκεζέαο, αιιά θαη ν Δξκήο, πνπ ζα εκθαληζηεί ζηε ζπλέρεηα ηνπ κχζνπ, είλαη ηα εθηειεζηηθά φξγαλα εθείλεο. Ζ αλαθνξά ζε απηέο ηηο ππεξβαηηθέο νληφηεηεο απνηειεί ην κπζνινγηθφ επηθάιπκκα ή πεξίβιεκα ηεο πξσηαγφξεηαο δηήγεζεο θαη ζα κπνξνχζε θάιιηζηα λα παξαιεηθζεί, ρσξίο λα αιινησζεί θαη' ειάρηζηνλ ην νπζηαζηηθφ πεξηερφκελν ηεο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε αθήγεζε πνπ αθνινπζεί ζηηο επφκελεο ελφηεηεο είλαη κηα νμπδεξθήο αλζξσπνινγηθή αλάιπζε ησλ α- παξρψλ ηνπ αλζξψπηλνπ βίνπ θαη ησλ δηαδνρηθψλ θάζεσλ εμέιημήο ηνπ, επελδπκέλε κε ηε κνξθή ελφο κχζνπ. ΠΛΑΣΩΝΟ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ (ΕΝΟΣΗΣΑ 3ε) 1. Πνην είλαη ην δηαθνξνπνηεηηθφ ζηνηρείν ηνπ αλζξψπνπ σο πξνο ηα ππφινηπα δψα θαη πψο ζρεηίδεηαη απηφ κε ηα δψξα πνπ πήξε απφ ηνλ Πξνκεζέα; 1. χκθσλα κε ην κχζν ηνπ Πξσηαγφξα ν άλζξσπνο ζε αληίζεζε κε ηα ππφινηπα δψα (ἄινγα) δηέζεηε ην πνιχηηκν ζηνηρείν ηεο ινγηθήο ράξε ζε απηφ αλέπηπμε πνιηηηζκφ θαη εμειίρηεθε ηφζν ζε θνηλσληθφ φζν θαη ζε αηνκηθφ επίπεδν. Ζ ζαπκαζηή πνξεία ηνπ αλζξψπνπ δε ζα κπνξνχζε βέβαηα λα πξαγκαηνπνηεζεί ρσξίο ηε ζπκβνιή ηνπ Πξνκεζέα θαη ησλ δψξσλ ηνπ. Ο Πξνκεζέαο έθιεςε απφ ην εξγαζηήξη ηεο Αζελάο θαη ηνπ Ζθαίζηνπ ηελ «ἔντεχνον σοφίαν» θαη ηελ «ἔκππξνλ τέχνην». Με ηνλ πξψην φξν λννχληαη νη ηερληθέο γλψζεηο, νη εκπεηξίεο θαη νη δεμηφηεηεο πνπ ζρε- 5

ηίδνληαη κε ηηο ηέρλεο. Απηέο (νη πξαθηηθέο ηέρλεο) κπνξνχλ λα θαιχπηνπλ ηηο βηνινγηθέο αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ αιιά ζρεηίδνληαη θαη κε ηελ θαιιηηερληθή δεκηνπξγία. Ο φξνο «έκππξνο τέχνη» αθνξά ζηελ πξαθηηθή εθαξκνγή ησλ ηερληθψλ γλψζεσλ θπξίσο κε ηε ρξήζε ηεο θσηηάο σο πεγή ελέξγεηαο, επεηδή ζε πνιιέο ηερληθέο εθαξκνγέο ρξεζηκνπνηνχληαη πιηθά πνπ ηα θαηεξγάδεηαη κε ηε θσηηά. Έηζη ν άλζξσπνο κε ηα δψξα ηνπ Πξνκεζέα έζεζε ηηο βάζεηο γη απηφ πνπ ζήκεξα νλνκάδνπκε «ηερλνινγία» θαη κπφξεζε λα επηβηψζεη θαη λα πξνζαξκνζηεί ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ. Όκσο κε ηε ινγηθή πνπ ηνλ δηαθξίλεη θαη ηδηαίηεξα κεηά ηε κεζνιάβεζε ηνπ Γία πνπ ηνπ πξνζέθεξε ηελ πνιηηηθή αξεηή, ν άλζξσπνο πξνρψξεζε αθφκε πην πέξα, δεκηνχξγεζε ζξεζθεία, γιψζζα, θνηλσληθή νξγάλσζε, ζηνηρεία πνιηηηζκνχ θαη έηζη δηαθνξνπνηήζεθε ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηα άιια δψα. 2. Να εληνπίζεηε κέζα ζην θείκελν ην ζηνηρείν ηνπ κχζνπ θαη λα πξνζδηνξίζεηε ηε ιεηηνπξγία ηνπ. 2. Ζ θξάζε «εἱμαρμένη ἡκέξα» απνηειεί ζηνηρείν ηνπ κχζνπ θαη πξνζδηνξίδεη ην ρξνληθφ φξην ζηελ εμέιημή ηνπ. Σα ζηνηρεία ηνπ κχζνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα ρσξίζνπλ ηελ επνρή ηεο δεκηνπξγίαο ζε ζηάδηα θαη δειψλνπλ ην πέξαζκα απφ κία ζεκαληηθή ρξνληθή πεξίνδν ζε άιιε, απφ κία κνξθή δσήο ζε κία άιιε. Ζ θξάζε απηή καο ζπκίδεη ηελ αλάινγε θξάζε ηεο Υξηζηηαληθήο γξαθήο «ὅηε ἦιζε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου» αθφκα θαη νη πεξίνδνη ηεο δεκηνπξγίαο, φπσο παξνπζηάδνληαη κέζα απφ ην κχζν ζα κπνξνχζαλ λα ζπζρεηηζηνχλ κε ηελ αλαθνξά ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο ζηηο εκέξεο ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ θφζκνπ. 3. Πνηα αληίθαζε σο πξνο ηηο ηδέεο ηνπ κεγάινπ ζνθηζηή πξνθχπηεη απφ ην κχζν πνπ ρξεζηκνπνηεί; 3. Ο Πξσηαγφξαο πξνθεηκέλνπ λα απνδείμεη ην δηδαθηφ ηεο αξεηήο ρξεζηκνπνηεί ην κχζν, θαηά ηνλ νπνίν ε δεκηνπξγία ησλ έκβησλ φλησλ νθείιεηαη ζηνπο ζενχο. Οξηζκέλνη ινηπφλ θαηαιφγηζαλ ζηνλ Πξσηαγφξα πσο ε γεληθφηεξε αλαθνξά ηνπ ζηελ χπαξμε ησλ ζεψλ δε ζπκθσλεί κε ηνλ αγλσζηηθηζκφ ηνπ κεγάινπ θηινζφθνπ. Ζ αληίθαζε απηή αίξεηαη αλ ζθεθηνχκε πσο ν κχζνο ιεηηνπξγεί αιιεγνξηθά θαη ζηεξίδεηαη ζε ζπκβνιηζκνχο. Ο Γίαο ζπκβνιίδεη ηε λνκνηέιεηα πνπ δηέπεη ηε θχζε θαη νη άιινη ζενί ηνπ κχζνπ ζπκβνιίδνπλ ηα φξγαλα ηεο λνκνηέιεηαο. Δμάιινπ ε αλαθνξά ηνπ Πξνκεζέα ζηνπο ζενχο δε γίλεηαη γηα λα δειψζεη ηελ πίζηε ηνπ ζηελ χπαξμή ηνπο αιιά γηα λα εξκελεχζεη ηε δεκηνπξγία ζξεζθεπηηθνχ ζπλαηζζήκαηνο. 4. Να δηθαηνινγήζεηε ηελ επηινγή ηνπ Πξσηαγφξα λα αλαπηχμεη ηε ζπιινγηζηηθή ηνπ κε κχζν. 4. Ο Πξσηαγφξαο, πξηλ αξρίζεη ηελ αλαζθεπή ηεο δηαθσλίαο ηνπ σθξάηε γηα ην δηδαθηφ ηεο αξεηήο, δειψλεη - θαη κάιηζηα κε θάπνηα απηνπεπνίζεζε - φηη ζα ρξεζηκνπνηήζεη ην κχζν. Ο κεγάινο ζνθηζηήο ζθφπηκα επηιέγεη απηφ ηνλ ηξφπν γηα ηελ αξρή θαζψο απνηειεί πξφζθνξν κέζν γηα ηελ επίδεημε ησλ γλψζεψλ ηνπ θαη ηεο ξεηνξηθήο ηνπ δεηλφηεηαο. ην κχζν ζπλππάξρνπλ ζηνηρεία ιατθνχ χθνπο θαη πνηεηηθέο εθθξάζεηο. Ζ απιή θαηαζθεπή ηνπ ιφγνπ, νη εηθφλεο θαη νη αιιεγνξίεο πξνζδίδνπλ ζηελ αθήγεζε δσληάληα θαη παξαζηαηηθφηεηα. Ο ζπκβνιηθφο ραξαθηήξαο ηνπ κχζνπ θαη ε θπζηθφηεηα ηνπ ιατθνχ ηξφπνπ έθθξαζεο ζε ζπλδπαζκφ κε ην πεξίηερλν χθνο ηνπ ζνθηζηή θξαηνχλ ακείσην ην ελδηαθέξνλ. ηε ζπλέρεηα ηνπ δηαιφγνπ, φπνπ ε ζθέςε ζα γίλεη ππθλφηεξε, ν Πξσηαγφξαο ζα ρξεζηκνπνηήζεη ηε ινγηθή. 5. ε πνηεο ελέξγεηεο πξνέβε ν Πξνκεζέαο, ζχκθσλα κε ηνλ πξσηαγφξεην κχζν (3ε Δλφηεηα), πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπίζεη ην πξφβιεκα πνπ πξνθάιεζε ν Δπηκεζέαο ζην αλζξψπηλν είδνο κε ηελ αζηφραζηε θαηαλνκή ησλ βηνινγηθψλ ηδηνηήησλ ζηα έκβηα φληα; 5. χκθσλα κε ηνλ πξσηαγφξεην κχζν, ν Δπηκεζέαο ζπαηάιεζε ηηο δηαζέζηκεο βηνινγηθέο ηδηφηεηεο ζηνλ εμνπιηζκφ ησλ ππφινηπσλ, πιελ ηνπ αλζξψπνπ, έκβησλ φλησλ. Απηφ είρε σο απνηέιε- 6

ζκα λα κείλεη ην αλζξψπηλν είδνο ρσξίο θαλέλα θπζηθφ εθφδην γηα ηελ επηβίσζή ηνπ. Ο Πξνκεζέαο, ζέινληαο λα επαλνξζψζεη ην ζθάικα ηνπ αδειθνχ ηνπ, πθάξπαμε απφ ην θνηλφ εξγαζηήξην ηνπ Ζθαίζηνπ θαη ηεο Αζελάο ηηο ζετθέο ηδηφηεηεο πνπ θαηείραλ εθείλνη θαη ηηο πξνζέθεξε ζηνλ άλζξσπν. Οη ηδηφηεηεο απηέο ήηαλ ε «έκππξνο ηέρλε» θαη ε «έληερλνο ζνθία». Ζ πξψηε ηδηφηεηα αλήθεη ζηνλ Ήθαηζην θαη αθνξά ηε γλψζε ησλ πξαθηηθψλ ή θαηαζθεπαζηηθψλ ηερλψλ, θαη ηδηαίηεξα ησλ κεηαιινπξγηθψλ, γηα ηελ άζθεζε ησλ νπνίσλ απαηηείηαη ε ρξήζε ηεο θσηηάο. Ζ δεχηεξε ηδηφηεηα ραξαθηεξίδεη ηελ Αζελά θαη αθνξά ηε ζεσξεηηθή γλψζε ή αιιηψο ηε λφεζε (λνεκνζχλε, επθπΐα), ε νπνία είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ άζθεζε θάζε ηέρλεο, βάλαπζεο ή θαιήο, αιιά θαη γηα ηελ αλάπηπμε θάζε επηζηήκεο. Πξφθεηηαη γηα δχν ηδηφηεηεο άξξεθηα ζπλδεδεκέλεο κεηαμχ ηνπο (ε πξψηε πξνυπνζέηεη ηε δεχηεξε), γη απηφ θαη ζην κχζν εκθαλίδνληαη νη δχν ζενί λα εξγάδνληαη ζηνλ ίδην ρψξν. Δπηπξνζζέησο, ν Πξσηαγφξαο αληηιακβάλεηαη ζσζηά φηη ε αλαθάιπςε ηεο θσηηάο απφ ηνλ άλζξσπν ζήκαλε ηελ απαξρή ηνπ ηερληθνχ πνιηηηζκνχ ηνπ θαη πσο ζηε ρξήζε απηήο βαζίδεηαη πξψηα θαη θχξηα θάζε ηερλνινγηθφ επίηεπγκά ηνπ. Ζ απφθηεζε ησλ παξαπάλσ ζετθψλ ηδηνηήησλ επέηξεςε ζην αλζξψπηλν είδνο φρη κφλν λα επηβηψζεη, φπσο ηα ππφινηπα έκβηα φληα, αιιά θαη λα μερσξίζεη απφ απηά, δεκηνπξγψληαο ζηαδηαθά έλαλ αμηφινγν ηερληθφ θαη πλεπκαηηθφ πνιηηηζκφ θαη θαηαθηψληαο κηα αλψηεξε πνηφηεηα δσήο. Απφ ηε ζηηγκή κάιηζηα πνπ νη ηδηφηεηεο απηέο δφζεθαλ ζηνλ άλζξσπν πξηλ ηελ εκθάληζή ηνπ ζηε γε, απνηεινχλ κέξνο ηεο αξρηθήο ηνπ θχζεο, είλαη δειαδή έκθπηεο. ΠΛΑΣΩΝΟ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ (ΕΝΟΣΗΣΑ 4ε) 1. «Ἐπειδή δέ ὁ ἄνθρωπος... σκεδαννύμενοι διεφθείροντο»; Πψο αμηνπνίεζαλ νη άλζξσπνη ην δψξν πνπ ηνπο πξνζέθεξε ν Πξνκεζέαο («ἔντεχνος σοφία σύν πυρί») ηε ζηηγκή ηεο δεκηνπξγίαο ηνπο; Πνην ζνβαξφ πξφβιεκα αληηκεηψπηζαλ θαηά ηελ εκθάληζή ηνπο ζηε γε; 1. χκθσλα κε ηνλ πξσηαγφξεην κχζν, νη άλζξσπνη αμηνπνίεζαλ ην δψξν ηνπ Πξνκεζέα, δειαδή ηε ινγηθή θαη θαηαζθεπαζηηθή ηθαλφηεηα (λνεκνζχλε), θαηά ηνλ αθφινπζν ηξφπν: α. εθδήισζαλ ηελ ηάζε λα πηζηεχνπλ ζε εμσ-θνζκηθέο νληφηεηεο (ζενχο) ηειψληαο ιαηξεπηηθέο εθδειψζεηο πξνο ηηκήλ ηνπο, β. ζρεκάηηζαλ βαζκηαία έλα ζχλζεην θψδηθα επηθνηλσλίαο κεηαμχ ηνπο (γιψζζα), πνπ απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηε δεκηνπξγία πλεπκαηηθνχ πνιηηηζκνχ, γ. άζθεζαλ ηηο πξαθηηθέο ηέρλεο, ράξε ζηηο νπνίεο εμαζθάιηζαλ επαξθείο πφξνπο δηαηξνθήο γηα ηελ θάιπςε ησλ βηνηηθψλ ηνπο αλαγθψλ, αιιά θαη ζεκαληηθά κέζα πξνζηαζίαο απφ ηηο πεξηβαιινληηθέο ζπλζήθεο (δεκηνπξγία ηερληθνχ πνιηηηζκνχ). Παξά ηαχηα νη άλζξσπνη, θαζψο δνχζαλ δηαζθνξπηζκέλνη ζε κηθξέο νκάδεο, αληηκεηψπηδαλ έλα ζνβαξφ πξφβιεκα πνπ έζεηε ζε θίλδπλν ηελ ίδηα ηελ χπαξμή ηνπο; αδπλαηνχζαλ λα πξνζηαηεπζνχλ επαξθψο απφ ηηο επηζέζεηο ησλ ηζρπξφηεξσλ ζσκαηηθά έκβησλ φλησλ. Γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπο ήηαλ απαξαίηεηε ε θαηνρή ηεο πνιηηηθήο ηέρλεο, πνπ ζα ηνπο επέηξεπε ηελ αξκνληθή ζπλχπαξμε θαη δηαβίσζε ζε πνιηηηθά ζπγθξνηεκέλεο θνηλσλίεο. 2. Πψο ζπκβηβάδεηαη ν ζξεζθεπηηθφο αγλσζηηθηζκφο ηνπ Πξσηαγφξα κε ηε ζέζε πνπ δηαηππψλεη ν ίδηνο ζηελ παξνχζα ελφηεηα φηη «ὁ ἄνθρωπος... θεούς ἐνόμισεν»; 2. ηελ παξνχζα ελφηεηα ν Πξσηαγφξαο ππνζηεξίδεη φηη ε πλεπκαηηθή ζπγγέλεηα ησλ αλζξψπσλ κε ην ζείν ππήξμε ε αηηία γηα λα πηζηέςνπλ ζε ζενχο («θεούς ἐνόμισεν») θαη λα νηθνδνκήζνπλ βσκνχο θαη κεγαινπξεπείο λανχο γηα ηελ ηέιεζε ιαηξεπηηθψλ εθδειψζεσλ πξνο ηηκήλ ηνπο. Δίλαη γλσζηφ φκσο, απφ απνζπάζκαηα ρακέλσλ έξγσλ ηνπ, φηη ν Πξσηαγφξαο ήηαλ αγλσζηηθηζηήο ζε ζέκαηα ζξεζθείαο, θαζψο ππνζηήξηδε πσο είλαη αδχλαην γηα ηνλ άλζξσπν λα δηαπηζηψζεη, κε ηα κέζα πνπ δηαζέηεη, ηελ χπαξμε ή ηε κε χπαξμε ζεψλ. Παξά ηαχηα, δελ παξέβιεπε ηε ζεκαληηθή ζέζε πνπ ε ζξεζθεία θαηέρεη ζηε δσή ησλ αλζξψπσλ. Ο ζνθηζηήο αλαγλψξηδε ζηε ζξεζθεπηηθή πίζηε θαη ιαηξεία ηελ έθθξαζε κηαο πξσηαξρηθήο θαη ζεκειηψδνπο αλζξψπηλεο αλάγθεο, ζχκθπηεο 7

κε ηελ αλζξψπηλε ππφζηαζε, γη απηφ θαη ηε ζεσξνχζε αλαπφζπαζην κέξνο ηνπ ζπιινγηθνχ βίνπ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ν Πξσηαγφξαο αληηκεηψπηδε ηε ζξεζθεία σο αλζξσπνινγηθφ δεδνκέλν, σο ηδηαίηεξν γλψξηζκα θάζε αλζξψπηλεο θνηλσλίαο θαη πνιηηηζκνχ, ρσξίο λα απνθαίλεηαη γηα ηελ χπαξμε ή κε ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο (ζενί). 3. «Ζεύς... Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδώ τε καί δίκην»; Πνην είλαη ην πεξηερφκελν ησλ ελλνηψλ «αἰδώς» θαη «δίκη» θαη πνηα ε ζπκβνιή ηνπο ζηε ζπγθξφηεζε πνιηηηθψλ θνηλσληψλ; 3. Ζ έλλνηα ηεο «αἰδοῦς» πεξηιακβάλεη ην ζχλνιν ησλ εζηθψλ ηδηνηήησλ πνπ δηαζέηεη θάζε άλζξσπνο εληαγκέλνο ζε κηα πνιηηηθή θνηλσλία θαη νη νπνίεο ηνλ απνηξέπνπλ απφ ηελ ηέιεζε πξάμεσλ πνπ αληηβαίλνπλ ζηνπο εζηθνχο θψδηθεο εθείλεο. Δλδερφκελε παξάβαζε απηψλ ησλ θσδίθσλ επηζχξεη ηελ επηηίκεζε («αηζρχλε») ησλ ππνινίπσλ κειψλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο θνηλφηεηαο. Πξφθεηηαη γηα ζχλζεηε ηδηφηεηα, ε νπνία ζηε λέα ειιεληθή γιψζζα ζα κπνξνχζε λα απνδνζεί κε ηνπο φξνπο; εζηθφηεηα, εζηθή ζπλείδεζε, αιιεινζεβαζκφο, ζεβαζκφο ζηελ θνηλή γλψκε ή ζηνπο άγξαθνπο εζηθνχο λφκνπο. Ζ «δίθε» είλαη ε αίζζεζε ηνπ ζσζηνχ, ηνπ λφκηκνπ, ηνπ δηθαίνπ, ην θνηλφ πεξί δηθαίνπ αίζζεκα, πνπ απνηειεί ηνλ ζεκέιην ιίζν ηεο δηθαηνζχλεο. Σφζν ε «αηδψο» φζν θαη ε «δίθε» απνηεινχλ ηηο ελδηάζεηεο ζηνλ άλζξσπν πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο πνιηηηθήο αξεηήο. Οη δχν απηέο ηδηφηεηεο εμαζθαιίδνπλ αξκνλία θαη ηάμε ζηηο πνιηηηθέο θνηλσλίεο, θαζηζηψληαο εθηθηή ηελ θνηλή δηαβίσζε, θαζψο πεξηζηέιινπλ ηνπο αληαγσληζκνχο κεηαμχ ησλ κειψλ ηνπο θαη νξηνζεηνχλ ηηο ζπκπεξηθνξέο ηνπο. 4. Πνηα ζεσξία ζρεηηθά κε ηε γιψζζα δηαηππψλεη ν Πξσηαγφξαο ζηελ 4ε Δλφηεηα; Να ηε ζπγθξίλεηε κε ηελ θαζηεξσκέλε ηελ επνρή εθείλε αληίιεςε γηα ην ίδην δήηεκα, θαζψο θαη κε ηηο απφςεηο ηεο ζχγρξνλεο γισζζνινγίαο. 4. ηελ 4ε Δλφηεηα ν Πξσηαγφξαο επηζεκαίλεη, κεηαμχ άιισλ, φηη ν άλζξσπνο, ράξε ζηελ απφθηεζε ηεο «ἐντέχνου σοφίας σύν πυρί» ηεο Αζελάο θαη ηνπ Ζθαίζηνπ, κπφξεζε θαη άξζξσζε ιφγν, ζρεκάηηζε θζφγγνπο, ιέμεηο θαη πξνηάζεηο. Γεκηνχξγεζε δειαδή έλα ζχλζεην γισζζηθφ ζχζηεκα (γιψζζα), πνπ απνηέιεζε ην βαζηθφηεξν θψδηθα επηθνηλσλίαο ηνπ κε ηνπο άιινπο αλζξψπνπο, αιιά θαη ηνλ ζεκαληηθφηεξν παξάγνληα γηα ηε δεκηνπξγία πλεπκαηηθνχ πνιηηηζκνχ. Ο ζνθηζηήο επνκέλσο ζεσξεί ηε γιψζζα, ηνλ έλαξζξν ιφγν, αλζξψπηλν δεκηνχξγεκα, δηακνξθσκέλν ζηαδηαθά ζην πέξαζκα ησλ αηψλσλ, θαη φρη δψξν ησλ ζεψλ, εμαξρήο δνζκέλν ζηνπο αλζξψπνπο, φπσο πίζηεπαλ νη ζχγρξνλνί ηνπ. Σελ άπνςε απηή ελζηεξλίδνληαη ζηηο κέξεο καο νη γισζζνιφγνη, γη απηφ θαη ν Πξσηαγφξαο ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί καθξηλφο πξφδξνκνο ηεο ζχγρξνλεο επηζηήκεο ηεο γισζζνινγίαο. Μάιηζηα είλαη πηζαλφ λα είρε ζπιιάβεη απηφ πνπ νη επηζηήκνλεο νλνκάδνπλ «δηπιή άξζξσζε ηεο γιψζζαο»: άξζξσζε ησλ θζφγγσλ (θσλεκάησλ), κέζσ ηεο νπνίαο ζρεκαηίδνληαη νη ιέμεηο, κε ηελ θαζεκηά ηνπο λα εθθξάδεη θάπνην απιφ δεδνκέλν ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, θαη άξζξσζε ησλ ιέμεσλ, κέζσ ηεο νπνίαο ζρεκαηίδνληαη νη πξνηάζεηο, πνπ κε ηε ζεηξά ηνπο εθθξάδνπλ ζχλζεηα δεδνκέλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Απηφ θαίλεηαη λα ππνδειψλεη ε θξάζε ηνπ ζνθηζηή: «φωνήν καί ὀνόματα... διηρθρώσατο». 5. Πνηα άπνςε εθθξάδεη γηα ηε γιψζζα ν Πξσηαγφξαο; Να ηε ζπγθξίλεηε κε ηελ άπνςε ηεο ζχγρξνλεο γισζζνινγίαο. 5. χκθσλα κε ηνλ Πξσηαγφξα ε γιψζζα ππήξμε δεκηνχξγεκα ηνπ αλζξψπνπ επηηεχρζεθε απφ ηελ αλζξψπηλε λφεζε θαη βνχιεζε κε καθξνρξφληα εμέιημε. Γελ ππήξμε δψξν δνζκέλν ζηνλ άλζξσπν εθ κέξνπο ησλ ζεψλ απφ ηελ αξρή. Ζ ζχγρξνλε γισζζνινγία επηβεβαηψλεη ηε ζνθηζηηθή άπνςε φηη ε γιψζζα δεκηνπξγήζεθε εμειηθηηθά ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηεο θνηλσληθήο δσήο. Μειέηεζε, επίζεο, θαη ηε δηπιή άξζξσζε πνπ εκθαλίδεη θάζε γιψζζα, ηελ άξζξσζε ησλ θζφγγσλ, κε ηελ νπνία ζρεκαηίδνληαη νη ιέμεηο θαη ηελ άξζξσζε ησλ ιέμεσλ, κε ηελ νπνία ζρεκαηίδνληαη νη 8

πξνηάζεηο. Απηή ε δηπιή άξζξσζε ίζσο ππνιαλζάλεη ζηε θξάζε ηνπ Πξσηαγφξα: «θσλήλ θαί ὀλφκαηα δηεξζξψζαην». 6. Ζ «αἰδώς» θαη ε «δίκη» δελ είλαη έκθπηεο ζηνλ άλζξσπν θαηαλέκνληαη ζε φινπο κελ αιιά ζε κεηαγελέζηεξν ζηάδην. Πνηα ζεκαζία έρεη ε ζέζε απηή γηα ηε δηδαζθαιία ηεο αξεηήο πνπ επαγγέιιεηαη ν Πξσηαγφξαο; 6. χκθσλα κε ην κχζν ε «αἰδώς» θαη ε «δίκη» δελ απνηεινχλ απφ ηελ αξρή κέξνο ηεο αλζξψπηλεο θχζεο. Γη απηφ ην ιφγν νη πξσηφγνλνη θαηάθεξαλ κελ λα αλαπηχμνπλ θάπνηεο ηέρλεο θαη ρξεζηκνπνίεζαλ ηε θσηηά, αιιά ζπκπεξηθέξνληαλ κε αγξηφηεηα κεηαμχ ηνπο θαη αιιεινεμνληψλνληαλ. Ζ «αἰδώς» θαη ε «δίκη» κνηξάζηεθαλ ζε φινπο αιιά ζε κεηαγελέζηεξν ζηάδην. Απηφ ζεκαίλεη πσο ν άλζξσπνο έρεη ηελ πξνδηάζεζε, θέξεη κέζα ηνπ ηηο θαηαβνιέο λα εμειηρζεί εζηθά. Γη απηφ αθξηβψο είλαη αλαγθαία ε δηδαζθαιία. Ο δάζθαινο είλαη απηφο πνπ ζα θαζνδεγήζεη ην άηνκν λα θαηαθηήζεη ηελ πνιηηηθή αξεηή κε ηε ινγηθή θαη ηνλ πξνζσπηθφ ηνπ αγψλα. Έηζη, δηθαηψλεηαη θαη θαηαμηψλεηαη ν ξφινο ηνπ Πξσηαγφξα σο δαζθάινπ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο. 7. «Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας ἀγάλματα θεῶν»: Πνηα άπνςε γηα ηε ζξεζθεία δηαηππψλεη ζην ζεκείν απηφ ν Πξσηαγφξαο θαη πψο εμεγείηαη αλ ηε ζπζρεηίζνπκε κε ηηο γεληθφηεξεο πεξί ζεψλ απφςεηο ηνπ; 7. Ο Πξσηαγφξαο δηαηππψλεη ηε ζεσξία ηνπ γηα ηε γέλεζε ηεο ζξεζθείαο ζπζρεηίδνληάο ηε κε ηα θιεκκέλα απ ηνπο ζενχο δψξα ηνπ Πξνκεζέα, ηε θσηηά θαη ηελ έληερλν ζνθία. Υάξε ζ απηά ν άλζξσπνο έιαβε κέξνο ζηε ζετθή θχζε, αθνχ σο ηφηε ηα θαηείραλ κφλνλ νη ζενί θαη ν ίδηνο ηα απέθηεζε κε ζετθή παξέκβαζε. Απέθηεζε έηζη, κφλνο απηφο απ ηα άιια δψα, έλα είδνο ζπγγέλεηαο κε ηνπο ζενχο, πίζηεςε ζηελ χπαξμή ηνπο θη άξρηζε λα ηνπο ιαηξεχεη. Έρηηζε βσκνχο θαη θαηαζθεχαζε αγάικαηα ζεψλ σο κέζα γηα ηελ εθηέιεζε ησλ ιαηξεπηηθψλ ηνπ ελεξγεηψλ. Γεκηνπξγήζεθε κ απηφ ηνλ ηξφπν ε ζξεζθεία, ε πίζηε ζην ζείν πνπ, φπσο απνξξέεη απ ην κχζν, δελ είλαη εγγελήο ζηελ αλζξψπηλε θχζε, δελ απνηεινχζε κέξνο ηεο αξρηθήο θχζεο ηνπ αλζξψπνπ αιιά επίηεπγκα ηνπ κεηά ηελ απφθηεζε ηεο θσηηάο, ηνπ ζετθνχ κεξηδίνπ πνπ γέλλεζε ζηνλ άλζξσπν ηελ αλάγθε ιαηξείαο ησλ ζεψλ. Δπνκέλσο, ε ιαηξεία σο νξκή πξνυπήξρε απ ην ιεγφκελν πξν-εζηθφ ζηάδην, πνπ πξνεγήζεθε ηνπ ζρεκαηηζκνχ ησλ πξψησλ θνηλσληψλ. Αλ ιάβνπκε σζηφζν ππφςε ηηο απφςεηο ηνπ Πξσηαγφξα πεξί ζεψλ πξνβιεκαηίδεη ε αλαθνξά απηή πνπ θάλεη ζηνπο ζενχο θαη πνιινί ζεσξνχλ ηε ζπγθεθξηκέλε ζέζε πιαησληθή, αθνχ ν ζνθηζηήο Πξσηαγφξαο ήηαλ αγλσζηηθηζηήο, ζπλεπψο νισζδηφινπ αβέβαηνο σο πξνο ηελ χπαξμε ησλ ζεψλ. Άιισζηε ε ζέζε ηνπ είλαη θάπσο δηθνξνχκελε, εθφζνλ ν ζνθηζηήο ρξεζηκνπνηεί ηε θξάζε «λνκίδσ ζενχο», πνπ ζεκαίλεη φηη γεληθά θη αφξηζηα παξαδέρνκαη ηελ χπαξμε ζεψλ θη φρη ηε θξάζε «λνκίδσ ηνπο ζενχο» πνπ ζεκαίλεη φηη αλαγλσξίδσ θαη πηζηεχσ ηνπο ζενχο πνπ αλαγλσξίδεη ε πνιηηεία. Απ απηά απνξξέεη ην φηη ν Πξσηαγφξαο ζην ζεκείν απηφ ελδηαθέξεηαη λα εμεγήζεη ηε γέλεζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ ζπλαηζζήκαηνο ζηνπο αλζξψπνπο θαη δελ παίξλεη ζέζε ζην ζέκα ηεο χπαξμεο ή κε ησλ ζεψλ. Γίλεη κηα εξκελεία ζηε δεκηνπξγία ηεο αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ λα ιαηξεχεη ηνπο ζενχο. Δμάιινπ ε. ζεσξία ηνπ απηή εληάζζεηαη ζηα πιαίζηα ελφο ιατθνχ κχζνπ, ζηνλ νπνίν ε παξνπζία ησλ ζεψλ κπνξεί λα έρεη αιιεγνξηθή ζεκαζία. Ο Γίαο ζπκβνιίδεη ηε ινγηθή πνπ ραξαθηεξίδεη ηε Φχζε, ν Δξκήο, ν Δπηκεζέαο θαη νη άιινη ζενί είλαη ηα φξγαλα απηήο ηεο ινγηθήο, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο ξπζκίδεη λνκνηειεηαθά ηηο ζρέζεηο ησλ φλησλ, εμηζνξξνπεί ηηο αλάγθεο ηνπο θη εμαζθαιίδεη ηα κέζα γηα ηελ ηθαλνπνίεζή ηνπο. 8. Πνηα ζηάδηα εμέιημεο πέξαζε ν άλζξσπνο ζχκθσλα κε ην κχζν; Πνηα είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαζελφο; 8. Ο κχζνο ηνπ Πξσηαγφξα παξνπζηάδεη κηα αηζηφδνμε αληίιεςε γηα ηελ πνξεία ηεο αλζξσπφηεηαο. Μπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηξία εμειηθηηθά ζηάδηα: 9

α) Ζ θάζε ηνπ Δπηκεζέα, φπνπ ν εκίζενο αδειθφο ηνπ Πξνκεζέα πξνίθηζε φια ηα έκβηα φληα κε ραξίζκαηα. ηε θάζε απηή έρνπκε θαη ην βηνινγηθφ ζρεκαηηζκφ ηνπ αλζξψπνπ, ν νπνίνο σζηφζν ράξε ζηελ απξνλνεζία ηνπ Δπηκεζέα έκεηλε γπκλφο, αλππφδεηνο, άζηξσηνο θαη άνπινο, ην πην α- πξνζηάηεπην απ ηα δψα. β) Ζ θάζε ηνπ Πξνκεζέα, ν νπνίνο έθιεςε απ ηνλ Ήθαηζην θαη ηελ Αζελά ηε θσηηά θαη ηελ έληερλν ζνθία θαη ηα έδσζε ζηνλ άλζξσπν, παξέρνληάο ηνπ έηζη ηε δπλαηφηεηα φρη κφλν απιψο λα επηβηψζεη, αιιά θαη λα δηαθνξνπνηεζεί απ ηα άιια φληα δεκηνπξγψληαο πνιηηηζκφ θη αλψηεξε κνξθή δσήο. Πην ζπγθεθξηκέλα νη άλζξσπνη κπφξεζαλ ζην ζηάδην απηφ κε ηελ έληερλν ζνθία λα εμαζθαιίζνπλ κέζα πξνζηαζίαο απ ηηο θαηξηθέο ζπλζήθεο θαη λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο βηνηηθέο ηνπο αλάγθεο. Έηζη επηλφεζαλ θαη θαηαζθεχαζαλ θαηνηθίεο, ελδχκαηα, ππνδήκαηα θαη ζηξσζίδηα θαη εμαζθάιηζαλ ηξνθή απφ πξντφληα πνπ παξάγεη ε γε. Μ απηφλ ηνλ ηξφπν ηέζεθαλ νη βάζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ πιηθνηερληθνχ πνιηηηζκνχ. Παξάιιεια ζ απηφ ην ζηάδην αλάπηπμεο ν άλζξσπνο άξρηζε λα δηακνξθψλεη ηνπο άλαξζξνπο ήρνπο ηεο θσλήο ηνπ ζε έλαξζξνπο θζφγγνπο θαη κε ηνπο ζπλδπαζκνχο απηψλ ησλ θζφγγσλ λα δηαξζξψλεη ιέμεηο θαη ζηε ζπλέρεηα θξάζεηο, δεκηνπξγψληαο έηζη έλαλ θψδηθα επηθνηλσλίαο κε ηνπο άιινπο θη έλα κέζν έθθξαζεο ησλ δηαλνεκάησλ ηνπ. Άλνημε έηζη ν δξφκνο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ πλεπκαηηθνχ πνιηηηζκνχ. Σαπηφρξνλα ν άλζξσπνο αλαγλσξίδεη ηελ χπαξμε ζεψλ, ράξε ζηα ζετθά δψξα πνπ απέθηεζε θη αξρίδεη λα θαηαζθεπάδεη βσκνχο θαη αγάικαηα ζεψλ γηα λα εθθξάζεη ηελ πίζηε ηνπ. Γελληέηαη έηζη ε ζξεζθεία ζέηνληαο ηηο βάζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ εζηθνχ πνιηηηζκνχ. Οη άλζξσπνη σζηφζν εμαθνινπζνχζαλ λα είλαη πην αλίζρπξνη απ ηα άγξηα ζεξία θαη λα θηλδπλεχνπλ λα αθαληζηνχλ. Ζ αλάγθε πξνζηαζίαο απ απηά γέλλεζε ηελ επηζπκία λα νξγαλψζνπλ θνηλσλίεο. Οη πξψηεο φκσο θνηλσληθέο νκάδεο πνπ δεκηνπξγνχληαη δελ κπνξνχλ λα δηαηεξεζνχλ, γηαηί ν άλζξσπνο ζ απηφ ην ζηάδην δελ έρεη εζηθή ζπλείδεζε κε α- πνηέιεζκα λα αδηθεί ν έλαο ηνλ άιιν θαη λα κελ είλαη εθηθηή ε ζπλχπαξμή ηνπο. γ) Ζ θάζε ηνπ Γία, φπνπ ν Γίαο δσξίδεη ζηνλ άλζξσπν ηελ αηδψ θαη ηε δίθε (πνιηηηθή αξεηή). ρεκαηίδνληαη νη πφιεηο, δειαδή επξχηεξνη νηθηζκνί πνπ δηέπνληαη απφ μερσξηζηνχο λφκνπο θη έ- ρνπλ μερσξηζηή πνιηηηθή εμνπζία. Οη άλζξσπνη δέρνληαη θαη θαιιηεξγνχλ θνηλέο εζηθέο αμίεο, ηελ εληξνπή γηα θάζε αληηθνηλσληθή πξάμε, ηε ζπλαίζζεζε ηεο ηηκήο θαη ηεο θηινηηκίαο, ην ζεβαζκφ θαη ην αίζζεκα ηνπ δηθαίνπ. Ζ αηδψο θαη ε δίθε εμαζθαιίδνπλ ηελ αμηνπξέπεηα ηνπ αλζξψπνπ, ηνλ εκπνδίδνπλ λα ζπκπεξηθέξεηαη εγσηζηηθά θαη ζπκβάιινπλ ζηελ θνηλσληθή αξκνλία. Οη θνηλσληθνί αληαγσληζκνί πεξηνξίδνληαη θαη εδξαηψλεηαη έλα θιίκα εηξεληθήο ζπλχπαξμεο, πνπ επηηξέπεη ζηνλ άλζξσπν λα αλαπηχμεη αλψηεξν πνιηηηζκφ. Μέζα ζ απηέο ηηο νξγαλσκέλεο πνιηηηθά θνηλσλίεο νη άλζξσπνη αλέπηπμαλ θαη ηελ πνιεκηθή ηέρλε, ε άγλνηα ηεο νπνίαο ζην πξνεγνχκελν ζηάδην ηνπο απεηινχζε κε αθαληζκφ, αιιά θαη φια ηα άιια ζηνηρεία ηνπ πιηθνηερληθνχ θαη εζηθνπλεπκαηηθνχ πνιηηηζκνχ. Γηαγξάθεη έηζη ν άνπινο αξρηθά άλζξσπνο κηα δηαθνξεηηθή πνξεία απ φια ηα άιια πξνηθηζκέλα κε δπλάκεηο δψα δεκηνπξγψληαο κφλν απηφο πνιηηηθά νξγαλσκέλεο θνηλσλίεο θη αλψηεξν επίπεδν δσήο. 9. «ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις» : Να ζπγθξίλεηε ηε ζέζε ηνπ Πξσηαγφξα γηα ηελ αηηία γέλεζεο ησλ πφιεσλ κε ηηο αληίζηνηρεο απφςεηο ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ Αξηζηνηέιε. 9. Ο Πξσηαγφξαο ζην ζεκείν απηφ δίλεη κηα εξκελεία γηα ηε ζπγθξφηεζε ησλ πφιεσλ. χκθσλα ινηπφλ κ απηφλ νη άλζξσπνη γηα λα πξνζηαηεπζνχλ απ ηα άγξηα ζεξία αλαγθάζηεθαλ λα ζπλαζξνίδνληαη θαη λα ρηίδνπλ ζπίηηα νξγαλψλνληαο επξχηεξνπο νηθηζκνχο πνπ ζα εμαζθάιηδαλ ηε ζσηεξία ηνπο. Δπνκέλσο, ε αηηία ηεο δεκηνπξγίαο ησλ πξψησλ θνηλσληθψλ ζρεκαηηζκψλ ήηαλ ε αλάγθε πξνζηαζίαο απ ηα άγξηα ζεξία. Οη άλζξσπνη, θαηά ηνλ Πξσηαγφξα, δελ ήηαλ πιαζκέλνη εθ θχζεσο λα δνπλ ζε νξγαλσκέλεο θνηλσλίεο. Ο θφβνο θαη ε αλάγθε ζσηεξίαο ηνπο επέβαιαλ ηελ νξγάλσζή ηνπο κε απψηεξν ζηφρν ην δελ, ηελ επηβίσζή ηνπο. Άξα, ε ζπγθξφηεζε ησλ πφιεσλ έγηλε νόμῳ θη φρη φύσει, είλαη απνηέιεζκα ζπκθσλίαο ησλ αλζξψπσλ, απφξξνηα ηεο αλάγθεο, επνκέλσο απνηειεί θαη βηαζκφ ηεο αλζξψπηλεο θχζεο. Σνλίδεη βέβαηα ν Πξσηαγφξαο φηη ρσξίο ηελ αλάπηπμε ηεο αηδνχο θαη ηεο δίθεο, ηεο πνιηηηθήο αξεηήο δελ κπνξνχζε λα ππάξρεη πφιε. Γηαθνξεηηθή είλαη ε άπνςε ηνπ Αξηζηνηέιε, ν νπνίνο ππνζηήξημε φηη ν άλζξσπνο είλαη φύσει πολιτικόν 10

ζον θαη «πάσα πόλις φύσει ἐστίν». Οη πφιεηο, θαηά ηνλ Αξηζηνηέιε ζπγθξνηνχληαη γηαηί νη άλζξσπνη «καί μηδέν δεόμενοι τῆς παρ' ἀλλήλων βοηθείας οὐκ ἔλαττον ὀρέγονται τοῦ συζῆν». Αηηία γέλεζεο επνκέλσο ησλ πφιεσλ είλαη ε έκθπηε ηάζε ηνπ αλζξψπνπ λα ζπλππάξρεη κε ηνπο άιινπο θαη ζθνπφο ηεο χπαξμεο ηνπο, ην εὖ ζῆν, ε ευδαιμονία, πνπ κφλν ε πφιε κπνξεί λα εμαζθαιίζεη ζηνπο πνιίηεο ηεο. Ο Πιάησλαο πάιη ππνζηεξίδεη φηη νη πφιεηο δεκηνπξγήζεθαλ γηαηί νη άλζξσπνη δελ κπνξνχζαλ λα θαιχπηνπλ κφλνη ηνπο φιεο ηνπο ηηο αλάγθεο. Ζ πφιε νηθίδεηαη επεηδή θαλείο δελ είλαη απηάξθεο παξά πνιιψλ ελδεήο. Γηα λα ηθαλνπνηήζεη ην άηνκν ηηο βαζηθέο ηνπ αλάγθεο είλαη αλαγθαζκέλν λα δεκηνπξγήζεη ππξήλεο ζπκβίσζεο κε αιιά άηνκα. Ζ βνήζεηα θαη ε πξνζηαζία πνπ παξέρεη ν έλαο άλζξσπνο ζηνλ άιιν είλαη νη δεζκνί πνπ ζπλέρνπλ ην θνηλσληθφ ζχλνιν. Ζ αιιειεγγχε φκσο κπνξεί λα είλαη απαξαίηεηε, αιιά δελ αξθεί γηα ηελ επηβίσζε ηεο νκάδαο. Αλαγθαίνο θξίλεηαη ν θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο πνπ πξνζπνξίδεη νθέιε ζε φινπο ηνπο πνιίηεο. 10. «καὶ νόμον γε θὲς παρ ἐμοῦ ὡς νόσον πόλεως» : Ση θαηαδεηθλχεη ε επηβνιή ηνπ λφκνπ απ ην Γία; 10. Ζ επηβνιή ηνπ λφκνπ απ ην Γία λα ζαλαηψλεηαη εθείλνο πνπ δελ κπνξεί λα θαηέρεη ηελ πνιηηηθή αξεηή έρεη δηπιή ιεηηνπξγία ζηα πιαίζηα ηνπ κχζνπ. Καηαδεηθλχεη αξρηθά ηε κεγάιε ζεκαζία ηεο πνιηηηθήο αξεηήο θαη ηελ αλαγθαηφηεηα θαζνιηθήο ζπκκεηνρήο ζ απηήλ πξνθείκελνπ λα είλαη εθηθηή ε χπαξμε πφιεσλ. Υσξίο ηελ αξεηή, ηε δηθαηνζχλε, ηε ζσθξνζχλε θαη ην αίζζεκα ζεβαζκνχ δελ κπνξνχλ λα ππάξμνπλ αλζξψπηλεο θνηλσλίεο. Όπνηνο δε δηαθαηέρεηαη απ ηηο αμίεο απηέο λνζεί, κνηάδεη κε αξξψζηηα ηεο πφιεο, είλαη επηθίλδπλνο γη απηήλ θαη ζα πξέπεη λα ζαλαησζεί γηα ηελ εμπγίαλζή ηεο. Απ ηελ άιιε, απ ην λφκν απηφ απνξξέεη ην δηδαθηφ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο. Ζ επηβνιή ηνπ λφκνπ θξίλεηαη αλαγθαία απφ ην Γία, θαζψο ε πνιηηηθή αξεηή δελ απνηεινχζε κέξνο ηεο αξρηθήο θχζεο ηνπ αλζξψπνπ. Σνπ δφζεθε ζ έλα κεηαγελέζηεξν ζηάδην ε δπλάκεη θαηνρή ηεο, ε πξνδηάζεζε, λα αλαπηπρζεί κε ηελ θαηάιιειε αγσγή -δηδαζθαιία. Δπνκέλσο, ε πνιηηηθή αξεηή δηδάζθεηαη θη απηφ πηζηνπνηεί ν λφκνο ηνπ Γία πνπ δελ ζα είρε λφεκα, αλ ε αξεηή απηή ήηαλ έκθπηε. 11. Να εξκελεπζεί ε επηινγή ηνπ κχζνπ απφ ηνλ Πξσηαγφξα. 11. Ο Πξσηαγφξεηνο κχζνο ζε αληίζεζε κε ηελ αξραηνειιεληθή κπζνινγηθή ζθέςε, ζηελ νπνία ππάξρεη κφλν ζενγνλία θαη φρη θνζκνγνλία, επηρεηξεί λα κεηαθέξεη ην επίθεληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο ζηνλ άλζξσπν. ηελ 4ε ελφηεηα παξνπζηάδεη κηα αηζηφδνμε αληίιεςε γηα ηελ εμέιημε ηεο αλζξσπφηεηαο, ε νπνία δελ εμαξηάηαη απνθιεηζηηθά απφ ηηο ηέρλεο, αιιά θαη απφ ηελ πνιηηηθή αξεηή. Δ- πηιέγνληαο ην κχζν δελ επηρεηξεί λα εξκελεχζεη θαη λα ζεκειηψζεη ζενινγηθά ηελ πνιηηηθή αξεηή. Αληίζεηα, ν κχζνο ρξεζηκνπνηείηαη σο δηδαθηηθφ κέζν, επεηδή έρεη παηδαγσγηθή δχλακε θαη αηζζεηηθφ απνηέιεζκα. Άιισζηε θαη ε ζχζηαζε ηνπ αθξναηεξίνπ, ην νπνίν είλαη αλνκνηνγελέο απφ ά- πνςε ειηθίαο θαη κφξθσζεο, αιιά θαη ε ψξα ηεο εκέξαο, ζπλεγνξνχζαλ ππέξ ηεο ρξεζηκνπνίεζεο ελφο εχιεπηνπ θαη γνεηεπηηθνχ, ζπλάκα φκσο θαη δηδαθηηθνχ κέζνπ. Υξεζηκνπνηψληαο ην κχζν, εμάιινπ, ν Πξσηαγφξαο πξνζπαζεί λα δηεηζδχζεη ζηελ νπζία ησλ πξαγκάησλ, ζηνρεχνληαο ζην λα απνδψζεη ηελ έλλνηα ηεο πνιηηηθήο αξεηήο ζηνπο γελεζηνπξγνχο παξάγνληεο, πνπ δελ πξνζθέξνληαη ζε άκεζε ζεψξεζε. Δπεηδή αλαθέξεηαη ζην πνιχ καθξηλφ παξειζφλ, είλαη αδχλαην λα δηεξεπλήζεη ινγηθά ηελ πνιηηηθή αξεηή, θαζψο δελ ππάξρεη ε εηδηθή νξνινγία θαη νη βαζχηεξεο γλψζεηο απφ ηελ ηζηνξία ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ζε ζρέζε κε ηελ πνιηηηθή επηζηήκε. Έηζη, κε ην κχζν δηαγξάθεηαη ε ηζηνξηθή εμέιημε ηεο αλζξσπφηεηαο σο ζπλερήο πνξεία εμαλζξσπηζκνχ θαη βειηίσζεο ηεο δσήο, ηφζν απφ πιηθή, φζν θαη απφ εζηθή άπνςε. Με ηε ξεηή δηαηχπσζε ηνπ κχζνπ, ν Πξσηαγφξαο ππεξαζπίδεηαη ζπλνιηθά ηε δεκνθξαηηθή αληίιεςε γηα ηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή δσή, αληηκεησπίδνληαο ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ σθξάηε. 11

12. Πνηεο θνηλσληνινγηθέο παξαηεξήζεηο πεξηιακβάλεη ν κχζνο ζε ζρέζε κε ηελ αξρηθή θαηάζηαζε ηεο αλζξψπηλεο θνηλσλίαο, ζηελ 4ε ελφηεηα; 12. Οη άλζξσπνη αξρηθά δνπλ δηαζθνξπηζκέλνη. ε απηή ηελ πξσηαξρηθή κνξθή δηαβίσζεο, πνπ πξνεγήζεθε ησλ κνξθψλ θνηλσληθήο ζπκβίσζεο, ν αλζξψπηλνο βίνο δελ παξέρεη θακία αζθάιεηα, είλαη ζθιεξφο θαη κνλαρηθφο θαη νη άλζξσπνη αιιεινζπγθξνχνληαη θαη αιιεινεμνληψλνληαη. Αλ ηψξα ζηελ πξνβιεκαηηθή ζπκβίσζε θαη ζηνλ αιιεινζπαξαγκφ πξνζηεζεί θαη ν θίλδπλνο εμφλησζεο απφ ηα ζεξία, γίλεηαη αληηιεπηφ πφζν ζεκαληηθή είλαη ε επηδίσμε ηεο θνηλσληθήο ζπλχπαξμεο θαη ηεο ζπγθξφηεζεο πφιεσλ. Άξα ε επηινγή γίλεηαη ινγηθά θαη κπνξεί λα εξκελεπζεί κε θνηλσληνινγηθά θξηηήξηα, σο πξνζπάζεηα πξνζηαζίαο απφ ηνπο θηλδχλνπο πνπ εγθπκνλνχζε ε πξνγελέζηεξε κνξθή, αιιά θαη σο αλάγθε ζπλχπαξμεο ηνπ αλζξψπνπ κε ηνπο νκνίνπο ηνπ (παξάβνιε ηελ α- λάινγε ζέζε ηνπ Αξηζηνηέιε, ν νπνίνο ζεσξεί φηη ν άλζξσπνο απφ ηε θχζε ηνπ είλαη πνιηηηθφ νλ, πξνζαλαηνιηζκέλνο λα δήζεη ζε πνιηηηθά ζπγθξνηεκέλεο θνηλσλίεο). Δλψ, ινηπφλ, ζην πξνθνηλσληθφ ζηάδην ε αλζξψπηλε δσή είλαη επηζθαιήο, κε ηε ζπγθξφηεζε ησλ πξψησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ εμαζθαιίδνληαη νη ζπλζήθεο πνπ επηηξέπνπλ ζηνπο αλζξψπνπο λα αλαπηχμνπλ ηελ θνηλσληθή ηνπο θχζε θαη λα αζρνιεζνχλ κε εηξεληθά έξγα. 13. Γηαηί ν θαηακεξηζκφο εξγαζίαο δελ πεξηιακβάλεη θαη ηελ πνιηηηθή, ζχκθσλα κε ην κχζν ηνπ Πξσηαγφξα; 13. ηε δεχηεξε εμειηθηηθή θάζε ηνπ αλζξψπηλνπ πνιηηηζκνχ, φηαλ δειαδή γελληνχληαη νη ηέρλεο θαη ν άλζξσπνο γίλεηαη ηθαλφο λα ιχζεη ηα πξνβιήκαηα επηβίσζεο θαη λα πξνζαξκνζηεί ζην πεξηβάιινλ, ν Πξσηαγφξαο αλαθέξεηαη ζηελ αλάγθε ηνπ θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο, ηνλ νπνίν ζεσξεί απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ εμέιημε θαη ηελ πξφνδν ηνπ αλζξψπνπ. Δίλαη αδηακθηζβήηεην ην γεγνλφο φηη ε εμεηδίθεπζε ζηηο ηέρλεο βνεζά ζηελ θαιχηεξε αληηκεηψπηζε ησλ δεηεκάησλ επηβίσζεο, ελψ βειηηψλεη θαη ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο ησλ αλζξψπσλ. Ωζηφζν ε πνιηηηθή δε ζπκπεξηιακβάλεηαη ζηελ θαηαλνκή ηεο εξγαζίαο. Αλ γηλφηαλ απηφ, δε ζα είραλ ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή αξεηή φινη νη πνιίηεο, αιιά ε γλψζε θαη ν ρεηξηζκφο ησλ πνιηηηθψλ ζεκάησλ ζα πεξηέξρνληαλ ζηα ρέξηα ησλ εηδηθψλ. Δπνκέλσο, εθφζνλ δε ζα ζπκκεηείραλ φινη ζηελ αηδψ θαη ηε δίθε, έλλνηεο άξξεθηα δεκέλεο κε ηελ πνιηηηθή αξεηή, δε ζα είραλ ηε δπλαηφηεηα λα ζπκβηψζνπλ θνηλσληθά θαη ζα ππήξρε επηζηξνθή ζε πξνγελέζηεξν ζηάδην ηεο εμέιημεο ηνπ αλζξψπνπ. Ζ ηζνθαηαλνκή ηεο πνιηηηθήο αξεηήο ζε φινπο ηνπο αλζξψπνπο απνηειεί δσηηθφ ζηνηρείν ηεο δεκνθξαηίαο θαη θαζηζηά, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ Πξσηαγφξα, ην δεκνθξαηηθφ πνιίηεπκα ηεο Αζήλαο σο ηελ ηδαληθή πνιηηεηαθή κνξθή δηαθπβέξλεζεο κηαο πνιηηηζηηθά πξνεγκέλεο θνηλσλίαο. Έηζη, απαληά θαη ζην επηρείξεκα ηνπ σθξάηε φηη θαη ζηελ πνιηηηθή δσή ζα πξέπεη λα απνδερφκαζηε ην ξφιν ησλ εηδηθψλ, δειαδή φηη άπνςε γηα ηα πνιηηηθά δηθαηνχληαη λα εθθέξνπλ κφλν νη επαΐνληεο, αλαδεηθλχνληαο ηελ θαζνιηθφηεηα ηεο πνιηηηθήο αξεηήο θαη ηελ αλάγθε ζπκκεηνρήο ζηα θνηλσληθά θαη πνιηηηθά ζέκαηα. 14. Να αλαπηύμεηε ην ζεκαζηνινγηθό πεξηερόκελν ησλ ελλνηώλ: «αἰδώς» θαη «δίκη». 14. Ζ «Αἰδώς» θαη ε «ίκη» ήηαλ ζεόηεηεο γηα ηνπο αξραίνπο Έιιελεο. Ζ «Αἰδώς» ήηαλ παξακ άλα ηεο ζεάο Αζελάο θαη πξνζσπνπνίεζε ηεο ζπζηνιήο θαη ηεο ληξνπήο. Ζ «ίκη» ήηαλ θόξε ηνπ ία θαη επαγξππλνύζε γηα ηελ ηήξεζε ησλ αηώλησλ εζηθώλ λόκσλ. ην κύζν (όκσο) ηνπ Πξσηαγόξα ε «Αἰδώς» θαη ε «ίκη» δελ παξνπζηάδνληαη σο ζεόηεηεο, αιιά σο εζηθέο δπλάκεηο πνπ πξνζθέξνληαη ζηνπο αλζξώπνπο. Ζ «Αἰδώο» είλαη ε εζσηεξηθή δύλακε πνπ εκπνδίδεη ην άηνκν λα πξάμεη ην θαθό, πνπ επηβάιιεη λα ζέβεηαη ηνπο ζπλαλζξώπνπο ηνπ. Δίλαη ην ζπλαίζζεκα ληξνπήο πνπ ληώζεη γηα θάζε ελέξγεηά ηνπ, ε νπνία δε ζπλάδεη κε ηηο θαζηεξσκέλεο θνηλσληθέο αληηιήςεηο θαη έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηνλ εζηθό θώδηθα ηνπ θνηλσληθνύ πεξηβάιινληνο. πλάκα είλαη ε αγαλάθηεζε θαη νξγή πνπ ζπρλά εθδειώλεηαη σο 12

απνδνθηκαζία γηα όπνηνλ ελεξγεί αληηθνηλσληθά θαη απξεπώο. Σα ζπλαηζζήκαηα απηά ιεηηνπξγνύλ θαη σο θίλεηξν γηα ηελ επηηέιεζε ηνπ ρξένπο θαη θαζήθνληνο. Δίλαη ε εζηθή ζπλείδεζε, ε ζσθξνζύλε, ε ζεκλόηεηα, ό,ηη ζηηο κέξεο καο απνθαινχκε θηιόηηκν. Ζ «ίκη», πάιη, είλαη ε έκθπηε ζπλαίζζεζε δηθαίνπ πνπ εκπνδίδεη ηνλ άλζξσπν λα βιάπηεη ηνπο ζπλαλζξώπνπο ηνπ. Δίλαη ε εζσηεξηθή δύλακε πνπ επηβάιιεη ην ζεβαζκό ησλ αλζξώπηλσλ δηθαησκ άησλ, θαζώο θαη νη ελέξγεηεο γηα ηελ απνθαηάζηαζε ησλ δηθαησκάησλ, όηαλ απηά θαηαζηξαηεγνύληαη. Καηαιήγεη ζηελ ζέζπηζε λόκσλ θαη θαλόλσλ, ζηελ θαζηέξσζε ηεο αληηθεηκεληθήο ηάμεο δηθαίνπ θαη ζηελ επηβνιή θπξώζεσλ ζε όζνπο ηελ παξαβηάδνπλ. πκπεξαζκαηηθά, ε «Αἰδώς» θαη ε «ίκη», ζύκθσλα κε ηνλ Πξσηαγόξα, ζα έζεηαλ ηέξκα ζην θαηλόκελν ηεο αδηθίαο θαη ζα έθαλαλ δπλαηή ηε κόληκε ζπκβίσζε ησλ αλζξώπσλ. 15. Γηαηί ε «αἰδώς» θαη ε «δίκη» ζεσξνύληαη «πόιεσλ θόζκνη ηε θαί δεζκνί θηιίαο ζπλαγσγνί»; 15. Ζ «Αἰδώς» θαη ε «ίκη» απνηεινύλ βάζε ηεο πνιηηηθήο ηέρλεο θαη ζπκβάιινπλ ζηε ζπλνρή ησλ αλζξώπσλ ζηηο πνιηηηθέο θνηλόηεηεο. Σα δύν απηά ζπλαηζζήκαηα ππαγνξεύνπλ ηελ αλζξώπηλε αμηνπξέπεηα ην ζεβαζκό θαη ηελ εζηθόηεηα, θαζώο θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο εγστζηηθήο θαη ηδηνηεινύο ζπκπεξηθνξάο. Δμαζθαιίδνπλ, επίζεο, ηελ ηζνξξνπία ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηνλ αιιεινζεβαζκό θαη ην αίζζεκα ηεο δηθαηνζύλεο θαη ζηγνπξηάο. πζθίγγνπλ ηηο αλζξώπηλεο ζρέζεηο, θξαηνύλ ςπρηθά δεκέλνπο ηνπο αλζξώπνπο («δεσμοί φιλίας συναγωγοί»), ώζηε λα θαηαπνιεκάηαη ή λα πξνιακβάλεηαη ε παξαλνκία θαη ε αδηθία, κε απνηέιεζκα ηελ εηξεληθή ζπλύπαξμε («θόζκνη πόιεσλ»), ηελ θνηλσληθή ελόηεηα, ηελ επηαμία θαη ηελ ηζνξξνπία. Δπνκέλσο, γίλεηαη θαλεξό όηη νη δύν απηέο έλλνηεο απνηεινύλ ην ζεκειηώδε ιίζν ηνπ νκαινύ πνιηηηθνύ βίνπ, ηνπ δεκνθξαηηθνύ πνιηηεύκαηνο θαη ηνπ πνιηηηζκνύ γεληθόηεξα. 16. «καί νόμον θές... πόλεως»: Πώο εμεγείηαη ε αλάγθε λόκνπ γηα ηελ ηηκσξία όπνηνπ δε κεηέρεη ζηελ «αἰδώ» θαη ηε «δίθε», αθνύ απηέο κνηξάζηεθαλ ζε όινπο; 16. Ο ίαο, ελψ ζηέιλεη σο δψξν ηελ αηδψ θαη δίθε ζηνπο αλζξψπνπο, γλσξίδεη φηη ίζσο απηή ε πξνζθνξά δε γίλεη απνδεθηή απ φινπο. Παξνπζηάδεηαη αλίθαλνο λα εμαζθαιίζεη ηελ θαζνιηθφηεηά ηνπο, εθφζνλ νη δχν αξεηέο δελ ήηαλ κέξνο ηεο αξρηθήο αλζξψπηλεο θχζεο ηνπο. Όζνη ινηπφλ δελ κπνξνχλ λα κεηέρνπλ ζηελ αηδψ θαη ηε δίθε, απνηεινχλ λνζεξά ζηνηρεία ηεο πφιεο, πνπ δηαηεξεί ην αλαθαίξεην θαη ζεφδνην δηθαίσκα λα ηνπο ηηκσξήζεη, αθνχ φκσο πξψηα εμαληιήζεη φια ηα κέζα πεηζνχο θαη δηδαρήο γηα λα ηνπο αιιάμεη. Ζ ζαλαηηθή πνηλή πνπ επηβάιιεη ν ίαο είλαη βέβαηα απάλζξσπε θαη ζθιεξή, αλ ηελ θξίλεη θαλείο κε ηηο ζχγρξνλεο αληηιήςεηο, ελ ηνχηνηο δελ παχεη λα δειψλεη φηη ε απφθηεζε ηεο πνιηηηθήο αξεηήο είλαη «έξγν πηθξήο πείξαο θαη ηεο αλάγθεο» θαη λα θαλεξψλεη ηελ χςηζηε ζεκαζία πνπ απνδίδεη ζηελ αηδψ θαη ηε δίθε γηα ηε ζπγθξφηεζε θαη δηαηήξεζε ηεο πνιηηείαο. ΠΛΑΣΩΝΟ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ (ΕΝΟΣΗΣΑ 5ε) 1. Πψο δηθαηνινγείηε ηε θξάζε ηνπ Πξσηαγφξα «ᾧ ἄν παραγίγνηται», πνπ ππνλνεί φηη θάπνηνη κπνξεί λα κε ζπκκεηέρνπλ ζηελ πνιηηηθή αξεηή; 1. Αλ πάξνπκε ππφςε καο φηη, ζχκθσλα κε ην κχζν, ε εληνιή ηνπ Γία ήηαλ λα δνζεί ζε φινπο ηνπο αλζξψπνπο ε «αἰδώς» θαη ε «δίκη» θαη, επίζεο, φηη ν ίδηνο ν Πξσηαγφξαο ππνζηεξίδεη πσο 13

φινη ζπκκεηέρνπλ ζηελ πνιηηηθή αξεηή (θαη γη απηφ ην ιφγν, εμάιινπ, εθθέξνπλ φινη ειεχζεξα ηελ άπνςή ηνπο γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηε δηνίθεζε ηεο πφιεο), είλαη δπλαηφ λα ζεσξεζεί πσο ππάξρεη θάπνηα αληίθαζε. Ζ απάληεζε πνπ κπνξεί λα δνζεί είλαη φηη ε «αἰδώς» θαη ε «δίκη» είλαη εζηθέο αμίεο πνπ ππάξρνπλ ζηνλ άλζξσπν «δυνάμει», φρη φκσο ζηνλ ίδην βαζκφ ζε φινπο ηνπο αλζξψπνπο δφζεθαλ ζηνλ άλζξσπν σο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο πνιηηηθήο αξεηήο, σο πξφηππα εμαξηάηαη, επνκέλσο, απφ ηνλ ίδην αλ ζα ηηο θαηαθηήζεη κε ηε ινγηθή ηνπ θαη ηνλ πξνζσπηθφ ηνπ αγψλα. Μφλεο ηνπο δελ κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζηελ αξεηή ρσξίο ηελ επηκέιεηα, ηελ άζθεζε θαη ηε δηδαζθαιία. 2. ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις: Να ζπγθξίλεηε ηελ ηηκσξία απηή κε ηε ζαλάησζε πνπ πξνηάζεθε παξαπάλσ (κτείνειν ὡς νόσον πόλεως). Δίλαη ε θχξσζε απηή ειαθξφηεξε ή φρη θαη γηαηί; 2. χκθσλα κε ηνλ Πξσηαγφξα, ε ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή αξεηή, πξέπεη λα εθδειψλεηαη είηε κε ηνλ έλα είηε κε ηνλ άιιν ηξφπν. Απηφ ζεκαίλεη πσο θάπνηνο πξέπεη λα ηελ θαηέρεη ή λα πξνζπνηείηαη φηη ηελ θαηέρεη, δηφηη απηή απνηειεί ηε βαζηθή πξνυπφζεζε ηεο αξκνληθήο θνηλσληθήο ζπκβίσζεο. Έηζη, φπνηνο δε κεηέρεη ζ απηή δελ πξέπεη λα ζπγθαηαιέγεηαη κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ. Ζ άπνςε απηή καο ζπκίδεη ηελ εληνιή ηνπ Γία πνπ αλαθέξζεθε ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα, ζχκθσλα κε ηελ νπνία, φπνηνο δε κεηέρεη ζηελ πνιηηηθή αξεηή πξέπεη λα ζαλαηψλεηαη ζαλ κίαζκα ηεο πφιεο. Ζ πνηλή απηή αλακθηζβήηεηα ήηαλ ζθιεξή, δηαζθάιηδε φκσο ηελ θνηλσληθή επξπζκία. Ό- ζνλ αθνξά ηελ ηηκσξία πνπ πξνηείλεη ν Πξσηαγφξαο είλαη δήηεκα αλ είλαη ειαθξφηεξε, δεδνκέλεο ηεο ζεκαζίαο πνπ έρεη γηα ηνλ άλζξσπν ε θνηλσληθή δσή. Καλέλαο άλζξσπνο δελ κπνξεί λα δήζεη κφλνο ηνπ, εθηφο θη αλ είλαη ζεφο ή ζεξίν, ζπκθσλά κε ηε ζεσξία ηνπ Αξηζηνηέιε πεξί ηεο έκθπηεο θνηλσληθφηεηαο. Απ ηελ άιιε, ζχκθσλα κε ηελ αξραηνειιεληθή αληίιεςε ν «ἄπολις» αληηκεηψπηδε ηνλ θνηλσληθφ δηαζπξκφ, απνκνλσλφηαλ θνηλσληθά θαη ζηηγκαηηδφηαλ εθ φξνπ δσήο απφ ηνπο ζπκπνιίηεο ηνπ. 3. Ο Πξσηαγφξαο, γηα λα απνδείμεη φηη α) φινη κπνξνχλ λα θαηέρνπλ ηελ αξεηή θαη β) φηη ε αξεηή δηδάζθεηαη, λα ρξεζηκνπνηεί δχν επηρεηξήκαηα. Να ηα θαηαγξάςεηε θαη λα ηα αμηνινγήζεηε. 3α. Ο Πξσηαγφξαο πξνθεηκέλνπ λα απνδείμεη φηη φινη κπνξνχλ λα θαηέρνπλ ηελ αξεηή ρξεζηκνπνηεί ηνλ εμήο ζπιινγηζκφ: 1) αλ θάπνηνο ιέεη φηη είλαη θαιφο απιεηήο (ή θαιφο ζε κηα άιιε ηέρλε), ελψ δελ είλαη θαιφο, ηνλ θνξντδεχνπλ θη νξγίδνληαη καδί ηνπ θαη νη δηθνί ηνπ ηνλ ζπκβνπιεχνπλ ζεσξψληαο ηνλ ηξειφ. Σν λα παξαδερηεί σζηφζν φηη δελ είλαη θαιφο ζηελ ηέρλε απηή, ζεσξείηαη ζσθξνζχλε. 2) ζην ζέκα φκσο ηεο δηθαηνζχλεο, αλ θάπνηνο πνπ δελ είλαη δίθαηνο νκνινγεί απηφ ελψπηνλ άιισλ, απηφ ζεσξείηαη ηξέια. Αλ απηφο πξνζπνηείηαη φηη είλαη δίθαηνο -αθφκα θαη αλ δελ είλαη- ηφηε ηνλ ζεσξνχλ ινγηθφ. Γειαδή, ελψ ζηελ πξνεγνχκελε πεξίπησζε ε εηιηθξηλήο παξαδνρή ηεο αδπλακίαο ζεσξνχληαλ ζσθξνζχλε, ηψξα ζεσξείηαη ηξέια. Απηφ δείρλεη πσο ην λα είλαη θαλείο δίθαηνο είλαη φξνο αλαγθαίνο ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο θαη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζηελ θνηλσληθή δσή (απηφ εμεγείηαη θαη απφ ην κνίξαζκα ηεο αηδνχο θαη ηεο δίθεο ζε φινπο αλεμαηξέησο ηνπο αλζξψπνπο ζχκθσλα κε ηνλ κχζν). Δπνκέλσο, κέζσ ησλ δχν απηψλ εκπεηξηθψλ πεξηπηψζεσλ πνπ αλαθέξεη ν Πξσηαγφξαο εληζρχεη ηελ άπνςή ηνπ (άπνςε πνπ πεγάδεη θη απφ ηνλ κχζν) φηη φινη νη άλζξσπνη ζεσξνχλ φηη θάζε άλζξσπνο κεηέρεη ζηελ πνιηηηθή αξεηή θαη ηε δηθαηνζχλε. Δάλ πξνζπαζνχζακε λα αμηνινγήζνπκε ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ Πξσηαγφξα, ζα βιέπακε φηη παξ φιν πνπ ρξεζηκνπνηείηαη απφ ην ζνθηζηή σο ζεκαληηθφ ηεθκήξην γηα ηε ζηήξημε ηεο ζέζεο ηνπ παξνπζηάδεη αξθεηέο αδπλακίεο αιιά θαη θάπνηεο αληηθάζεηο. Σν πξψην πνπ παξαηεξεί θαλείο είλαη φηη νη πξνηάζεηο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη, γηα λα θαηαιήμεη ν Πξσηαγφξαο ζην ζπκπέξαζκα, πεξηιακβάλνπλ ην «πξέπεη». Πνηέ φκσο απφ ηέηνηεο πξνηάζεηο δε κπνξεί λα πξνθχςεη έλα βέβαην ζπκπέξαζκα. ην κφλν ζπκπέξαζκα πνπ κπνξεί λα θαηαιήμεη ν ζνθηζηήο είλαη φηη φινη νη άλζξσπνη ζεσξνχλ φηη ν θαζέλαο πξέπεη λα κεηέρεη ζηε δηθαηνζχλε θαη ηελ πνιηηηθή αξεηή. Όκσο, ην φηη θάηη πξέπεη λα γίλεηαη, δε ζεκαίλεη θηφιαο φηη γίλεηαη. Δπνκέλσο, δε κπνξνχκε λα 14