Μαρία Αποστολίδου. «Το περιοδικό Το Νέον Πνεύμα (1893-1894)»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Μαρία Αποστολίδου «Το περιοδικό Το Νέον Πνεύμα (1893-1894)» Μεταπτυχιακή εργασία Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη Θεσσαλονίκη 2015

Τριμελής εξεταστική επιτροπή: Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη (Ομότιμη καθηγήτρια) Λ. Βαρελάς (Επίκουρος καθηγητής) Μ.Γ. Μπακογιάννης (Επίκουρος καθηγητής) 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή...3 Πρώτο κεφάλαιο: Η ταυτότητα του περιοδικού βιβλιογραφικά στοιχεία, στόχοι και συντελεστές 5 Δεύτερο κεφάλαιο: Τα περιεχόμενα πίνακας περιεχομένων κατά τεύχος και περιλήψεις των άρθρων.17 Τρίτο κεφάλαιο: Ι. Οι θεματικοί άξονες των άρθρων του περιοδικού.117 ΙΙ. Η θεματολογία των άρθρων επισκόπηση και σχολιασμός της 119 Επίμετρα: I. Το καταστατικό κείμενο του Νέου Πνεύματος...169 ΙΙ. Διαφημίσεις του Νέου Πνεύματος στην Ακρόπολιν..170 ΙΙΙ. Ταυτοποιημένες παπαδιαμαντικές μεταφράσεις στο Νέον Πνεύμα... 174 Βιβλιογραφία.177 Περίληψη...183 Summary...184 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Νέον Πνεύμα είναι ένα ιδιότυπο αξιόλογο περιοδικό, καρπός της πολυπραγμοσύνης και των φιλοπρόοδων και νεωτεριστικών τάσεων του Βλ. Γαβριηλίδη. Στο πλαίσιο της πυρετώδους κυρίως μέσα στη δεκαετία του 1890 εκδοτικής του δραστηριότητας, μαζί με την εφημερίδα του Ακρόπολις και μια σειρά από άλλα σχετικά φύλλα (Φιλολογική Ακρόπολις, Εσπερινή Ακρόπολις, Λαϊκή Ακρόπολις, Ο Καζαμίας της Ακροπόλεως, Ο Φίλος, Ο Πανελλήνιος Σύντροφος κ.ά.), εκδίδει και το Νέον Πνεύμα με την πρόθεση, τουλάχιστον αρχικά, να υπερβεί τα όρια του καθιερωμένου λογοτεχνικού και οικογενειακού περιοδικού, προς όφελος της επιστημονικής ενημέρωσης και της εισαγωγής των νέων ιδεών στο ελληνικό κοινό. Το περιοδικό φαίνεται ότι έχει περάσει απαρατήρητο από τη σύγχρονη έρευνα (ίσως διότι δεν απόκειται σε καμιά από τις μεγάλες βιβλιοθήκες). Στην ανά χείρας εργασία, σκοπεύουμε να το εξετάσουμε διεξοδικά. Η εργασία διαιρείται σε τέσσερα μέρη στο πρώτο, εξετάζονται οι λεπτομέρειες της κυκλοφορίας του περιοδικού, συστήνονται ο εκδότης και οι τακτικοί του συνεργάτες και προσδιορίζονται η γενική θεματολογία του, οι προγραμματικοί του στόχοι καθώς και το επιδιωκόμενο αναγνωστικό κοινό. Στο δεύτερο κεφάλαιο, αποδελτιώνονται τα περιεχόμενα του Νέου Πνεύματος κατά τεύχος και δίνεται περίληψη του κάθε άρθρου. Το κυριότερο: επειδή, σε μεγάλο βαθμό, τα δημοσιεύματα αποτελούν μεταφράσεις ξένων άρθρων, καταβάλαμε προσπάθεια να εντοπίσουμε τα πρωτότυπα καθώς και τα περιοδικά στα οποία έχουν δημοσιευτεί. Το κατορθώσαμε σε μεγάλο βαθμό. Η ταύτιση των μεταφρασμένων άρθρων με τα πρωτότυπά τους εξυπηρετεί δύο σκοπούς: πρώτον και αυτό μας ενδιαφέρει εμάς εδώ παρέχει πολύτιμες ενδείξεις για το ποια ξενόγλωσσα περιοδικά προτιμώνται, ποιες είναι οι χώρες προέλευσής τους καθώς και για το αν οι επιλογές αυτές προδίδουν κάποια συγκεκριμένη ιδεολογική γραμμή ή είναι τυχαίες και σπασμωδικές. Δεύτερον, η ανεύρεση του πρωτοτύπου των μεταφρασμένων άρθρων επιτρέπει τη συστηματική αντιβολή μεταξύ κειμένου-πηγής και κειμένουστόχου, έτσι ώστε να ιχνηλατηθεί η πολιτική που ακολουθείται κατά τη μεταφραστική διαδικασία και να εξαχθούν συμπεράσματα για την ταυτότητα των ανώνυμων συνήθως μεταφραστών (το ζήτημα αυτό δεν απασχολεί την παρούσα εργασία καθώς έχει απασχολήσει ειδικούς μελετητές, τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο και τη Λ. Τριανταφυλλοπούλου, στο πλαίσιο της έρευνάς τους για την παπαδιαμαντική πατρότητα πολλών από τις μεταφράσεις του Νέου Πνεύματος). Στο τρίτο τμήμα της εργασίας, οι προτιμήσεις σε συγκεκριμένα έντυπα και χώρες προέλευσης στοιχειοθετούνται πλέον μέσω ποσοτικών δεδομένων, με αποτέλεσμα να αναδεικνύονται οι πηγές και τα πρότυπα του περιοδικού και να προσδιορίζεται, τελικά, το είδος του. Επίσης, συστηματοποιείται η ύλη του, μέσω της θεματικής ομαδοποίησης των άρθρων. Το περιεχόμενο των άρθρων εξετάζεται ανά θεματική κατηγορία και σε συνάρτηση με τα ενδιαφέροντα του εκδότη καθώς και με τους ευρύτερους προβληματισμούς και τις ωσμώσεις της εποχής. Αναπόφευκτα, περισσότερη έμφαση αποδίδεται στα δημοσιεύματα κοινωνικού, φιλοσοφικού και λογοτεχνικού χαρακτήρα και όχι τόσο στα επιστημονικά και πολιτικά κείμενα. Τέλος, διερευνώνται οι πιθανές μεταβολές στο κέντρο βάρους και το ύφος του Νέου Πνεύματος καθώς και οι λόγοι που οδήγησαν στο κλείσιμό του. 3

Η εργασία ολοκληρώνεται με τρία επίμετρα. Το πρώτο περιέχει το προγραμματικό κείμενο, το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ακρόπολις, με αφορμή την έναρξη της κυκλοφορίας του Νέου Πνεύματος. Στο δεύτερο, περιλαμβάνονται διαφημίσεις για διάφορα τεύχη και άρθρα του περιοδικού, τις οποίες εντοπίσαμε στην Ακρόπολιν. Στο τρίτο επίμετρο, παρατίθεται ένας συγκεντρωτικός κατάλογος των ταυτοποιημένων από τους Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο και Λ. Τριανταφυλλοπούλου παπαδιαμαντικών μεταφράσεων στο Νέον Πνεύμα. 4

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ταυτότητα του περιοδικού βιβλιογραφικά στοιχεία, στόχοι και συντελεστές Ι. ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ Η κυκλοφορία του περιοδικού Το Νέον Πνεύμα διήρκεσε από τον Ιανουάριο του 1893 μέχρι και τον Δεκέμβριο του 1894. Την έκδοσή του ανέλαβαν τα αθηναϊκά Καταστήματα της «Ακροπόλεως» υπό τη διεύθυνση του Βλάση Γαβριηλίδη. Τα γραφεία, το τυπογραφείο και το βιβλιοπωλείο της «Ακροπόλεως» βρίσκονταν στην οδό Σοφοκλέους 9. Μετά την ολική καταστροφή που υπέστησαν από επίθεση της φρουράς των Αθηνών, στις 20.8.1894, το προσωπικό της εφημερίδας Ακρόπολις και των λοιπών εκδόσεων του Γαβριηλίδη στεγάστηκε προσωρινά, σε κτήριο της οδού Φιλοποίμενος 19. Στις 31.8.1894, μετά την αποκατάσταση των εκτεταμένων ζημιών, οι εκδόσεις επανεγκαταστάθηκαν στα γραφεία της Σοφοκλέους. Κατά το 1893, το περιοδικό ήταν μηνιαίο (Το Νέον Πνεύμα. Σύγγραμμα περιοδικόν. Εκδιδόμενον άπαξ του μηνός), ενώ κατά το 1894, κυκλοφορούσε δύο φορές τον μήνα (Το Νέον Πνεύμα. Σύγγραμμα περιοδικόν. Εκδιδόμενον δις του μηνός). Το περιοδικό είναι μονόστηλο και οι διαστάσεις του υπολογίζονται στα 25 εκ. (το ύψος) και στα 15,50 εκ. (το πλάτος). Όσον αφορά το μέγεθος του περιοδικού, τα τεύχη του συγκεντρώνονται σε επτά τόμους, δηλαδή, σε τρεις για το πρώτο έτος (1893) και τέσσερις για το δεύτερο (1894). Συγκεκριμένα, ο πρώτος τόμος του πρώτου έτους περιλαμβάνει τα τεύχη των μηνών Ιανουαρίου, Φεβρουαρίου, Μαρτίου και Απριλίου 1893 και αποτελείται από 512 σελίδες (Ακρόπολις, 19.4.1893 στο εξής Ακρ.). Στον δεύτερο τόμο του 1893, συγκεντρώνονται τα τεύχη Μαΐου, Ιουνίου, Ιουλίου και Αυγούστου, σε 512 σελίδες. Ο τρίτος τόμος, με τον ίδιο αριθμό σελίδων, περιέχει τα τεύχη Σεπτεμβρίου, Οκτωβρίου, Νοεμβρίου, Δεκεμβρίου 1893. Κάθε τεύχος (ή «φυλλάδιον», όπως συχνά ονομάζεται) του πρώτου έτους αποτελείται από 128 «μεγάλες σελίδες». Στην αναγγελία κυκλοφορίας του τεύχους του Νοεμβρίου 1893, αναφέρεται ότι αυτό διατίθεται και υπό τη μορφή 256 «μικρών σελίδων» (Ακρ., 14.11.1893). Είναι πιθανό ότι με αυτή την εναλλακτική μορφή κυκλοφόρησαν και τα υπόλοιπα τεύχη του 1893. Μεταβαίνοντας στο δεύτερο έτος, ο πρώτος τόμος του 1894 αποτελείται από τα τεύχη 1 ης και 16 ης Ιανουαρίου, 1 ης και 16 ης Φεβρουαρίου, 1 ης και 16 ης Μαρτίου και από 480 σελίδες. Στον δεύτερο τόμο, 488 σελίδων, συγκαταλέγονται τα τεύχη 1 ης και 16 ης Απριλίου, 1 ης και 16 ης Μαΐου και 1 ης και 16 ης Ιουνίου. Ο τρίτος τόμος εκτείνεται σε 443 σελίδες και, σε αυτόν, ανευρίσκονται τα τεύχη των μηνών 1 ης και 16 ης Ιουλίου, 1 ης και 16 ης Αυγούστου καθώς και 1 ης και 15 ης Σεπτεμβρίου. Τέλος, στον τέταρτο τόμο, 283 σελίδων, ανήκουν τα τεύχη 1 ης και 15 ης Οκτωβρίου, 1 ης και 15 ης Νοεμβρίου και 1 ης και 15 ης Δεκεμβρίου. Τα φυλλάδια του δεύτερου έτους, στην πλειονότητά τους, εκτείνονται το καθένα σε 80 σελίδες (Ακρ., 17.2.1894). Εξαιρέσεις αποτελούν το τεύχος της 1 ης Μαΐου, με 97 σελίδες και το τεύχος της 1 ης Οκτωβρίου, με 43 σελίδες. Τα τεύχη 15 ης Σεπτεμβρίου, 15 ης Οκτωβρίου και τα διπλά των μηνών Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου αριθμούν 47 σελίδες έκαστο. 5

Σημειώνεται ότι το 1894, κατά τους μήνες Σεπτέμβριο και Οκτώβριο, διακόπτεται προσωρινά η κυκλοφορία του περιοδικού. Σύμφωνα με αγγελία της Ακροπόλεως, το φυλλάδιο της 1 ης Σεπτεμβρίου εκδίδεται στις 4.11.1894. Στις 9.12.1894, οι συνδρομητές ειδοποιούνται, μέσω Ακροπόλεως, ότι θα λάβουν τα υπεσχημένα και προπληρωμένα τεύχη της 15 ης Σεπτεμβρίου, της 1 ης και 15 ης Οκτωβρίου, της 1 ης και 15 ης Νοεμβρίου και της 1 ης και 15 ης Δεκεμβρίου, μέχρι το τέλος του Δεκεμβρίου. Πράγματι, η δέσμευση αυτή τηρείται. Εικάζουμε ότι τα αίτια αυτής της παροδικής αναστολής θα πρέπει να αναζητηθούν στη διάλυση των γραφείων της Ακροπόλεως, στις 20 Αυγούστου και στη συνακόλουθη αναστάτωση που προκλήθηκε, λόγω απώλειας της στέγης και του τυπογραφικού εξοπλισμού. Στο περιοδικό, απαντάται μόνο μία εικονογράφηση αυτή του Αφρικανού βασιλιά Λοβεγγούλα και μιας από τις συζύγους του. Η εικονογράφηση συνοδεύει το άρθρο «Λοβεγγούλας. Ο βασιλεύς των Ματαβελέ. Ιστορία ενός έθνους αγρίων» (τχ. Νοεμβρίου 1893) και αναδημοσιεύεται από το βρετανικό περιοδικό The Review of Reviews, από το οποίο μεταφράζεται και το άρθρο. Αξιοσημείωτη είναι η εξαγγελία, σύμφωνα με την οποία, το Νέον Πνεύμα, από 1.1.1895, θα είναι εικονογραφημένο (Ακρ., 9.12.1894). Εν τέλει, βέβαια, από 1.1.1895, το περιοδικό έπαψε να κυκλοφορεί, καθώς οικονομικοί λόγοι δυσχέραναν την έκδοσή του. Οι συνδρομές, που είχαν προκαταβληθεί, επιστράφηκαν (Ακρ., 12.1.1895). Τα τεύχη Ιανουαρίου-Αυγούστου 1893 τιμώνται στις 2,50 δραχμές έκαστο (Ακρ., 25.2.1893 και 20.3.1893), το τεύχος Οκτωβρίου στις 2 δρχ. (Ακρ., 20.10.1893) και τα τεύχη Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1893 στη 1 δρχ., χάριν διαδόσεως (Ακρ., 14.11.1893 και 5.12.1893). Τα έξοδα της ετήσιας συνδρομής στο Νέον Πνεύμα ανέρχονται στις 25 δρχ. για αποστολές εντός Ελλάδας, και στα 30 χρυσά φράγκα για το εξωτερικό. 1 Παρέχεται δε και η δυνατότητα εξάμηνης ή τρίμηνης συνδρομής (Ακρ., 14.11.1893). Κάθε τόμος του πρώτου έτους πωλείται αντί 10 δρχ. (Ακρ., 19.4.1893 και 1.1.1894). Μέχρι και την 1 η Μαΐου του 1894, το αντίτιμο για κάθε τεύχος παραμένει στη 1 δραχμή. Ωστόσο, μειώνονται οι ετήσιες (και, αναλογικώς, οι εξάμηνες και τρίμηνες) συνδρομές εντός και εκτός Ελλάδας, κατά 5 δραχμές και 10 φράγκα, αντίστοιχα. Έτσι, οι εγχώριες ετήσιες συνδρομές ανέρχονται, πλέον, στις 20 δρχ. και οι συνδρομές εξωτερικού στα 20 χρυσά φράγκα (Ακρ., 3.2.1894). Στα τεύχη που έπονται, δηλαδή σε αυτά που κυκλοφόρησαν από 16 Μαΐου μέχρι και 15 Δεκεμβρίου 1894, σημειώνεται μείωση της τιμής από τη 1 δραχμή στα ογδόντα λεπτά. Οι ετήσιες συνδρομές εσωτερικού και εξωτερικού δεν επηρεάζονται (Ακρ., 19.5.1894). Σύμφωνα με ανακοίνωση της διεύθυνσης στο τεύχος 1 ης Ιανουαρίου 1894, στην περίπτωση συνδρομών, αυτές πρέπει να προπληρώνονται, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις συνδρομές στην Ακρόπολιν. Το απαιτούμενο ποσό καταβάλλεται με την παραλαβή του δεύτερου τεύχους. Αν η συνδρομή δεν πληρωθεί, ο αναγνώστης, στον οποίο δεν θα αποσταλεί άλλο τεύχος, οφείλει να επιστρέψει το δεύτερο φυλλάδιο. Δικαιούται, ωστόσο, να διατηρήσει το πρώτο φυλλάδιο. Όσον αφορά τις συνδρομές του εξωτερικού, από υποδείξεις σχετικά με την καταβολή των συνδρομών σε συγκεκριμένες τράπεζες, γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι το Νέον Πνεύμα (όπως και άλλα έντυπα των εκδόσεων της «Ακροπόλεως») αποστέλλεται σε αναγνώστες στην Αλεξάνδρεια και στο Βουκουρέστι (Ακρ., 2.5.1893 και 6.4.1894). 1 Σε διαφήμιση του Νέου Πνεύματος, στο φύλλο της 26 ης Φεβρουαρίου 1893 της Ακροπόλεως, αναφέρεται ότι η ετήσια συνδρομή εξωτερικού ανέρχεται στα 40 χρυσά φράγκα. Προφανώς, πρόκειται για τυπογραφικό λάθος, το οποίο δεν επαναλαμβάνεται σε καμιά άλλη αναγγελία. 6

Από πρόσκληση προς τους επιχειρηματίες για δημοσίευση αγγελιών των επιχειρήσεών τους στο Νέον Πνεύμα, η οποία απαντάται εντός του περιοδικού, αντλούμε πληροφορίες, έτσι ώστε να υπολογίσουμε κατά προσέγγιση την κυκλοφορία κάθε τεύχους. Συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι ανά δεκαπενθήμερο, διαβάζουν το περιοδικό 10.000 αναγνώστες συνολικά καθώς και ότι κάθε τεύχος «το αναγινώσκουν τουλάχιστον δέκα άτομα». Συνεπώς, συμπεραίνουμε ότι η μέγιστη κυκλοφορία του Νέου Πνεύματος ανέρχεται στα 1000 τεύχη κάθε δεκαπενθήμερο. Τα στοιχεία αυτά αφορούν το δεύτερο έτος κυκλοφορίας του περιοδικού. Για το πρώτο έτος, δεν εντοπίστηκε παρόμοια μαρτυρία. Ως σημεία πώλησης του περιοδικού, στην Αθήνα, ορίζονται το βιβλιοπωλείο της «Ακροπόλεως», το βιβλιοπωλείο της «Εστίας» του Γ. Κασδόνη καθώς και το Πρακτορείο των εφημερίδων (Ακρ., 20.3.1893). Σε διαφήμιση για το τεύχος της 16 ης Ιουνίου 1894, στην Ακρόπολιν, πέρα από τα ανωτέρω βιβλιοπωλεία, υποδεικνύονται και αυτά του Σαλιβέρου, στην οδό Σταδίου 38 και του Γαλανού, στη Σταδίου 37 (Ακρ., 17.6.1894). Εκτός Αθήνας, το Νέον Πνεύμα διατίθεται στα υποπρακτορεία του Τύπου. Σήμερα, η πλήρης σειρά των τευχών του Νέου Πνεύματος διασώζεται και φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, στο Ίδρυμα Παλαμά και στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Δήμου Θεσσαλονίκης. Όσον αφορά τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, στη Μπενάκειο Βιβλιοθήκη, εντοπίζονται οι εξής τόμοι: Έτος Α -Τόμος Β και Έτος Β - Τόμοι Α, Γ, Δ. Στο παράρτημα της οδού Λένορμαν, απόκεινται οι παρακάτω τόμοι: Έτος Α -Τόμοι Α, Β, Γ και Έτος Β - Τόμοι Α, Β, Γ. Στη βιβλιοθήκη του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.), φυλάσσονται ορισμένα τεύχη, μόνο από το πρώτο έτος κυκλοφορίας του περιοδικού (Έτος Α ). Πρόκειται για τα εξής: Τόμος Α -Τεύχη 2,4, Τόμος Β -Τεύχος 2 και Τόμος Γ -Τεύχος 1. Στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, διασώζονται όλοι οι τόμοι του περιοδικού, λείπουν, ωστόσο, τα δύο τεύχη του Ιανουαρίου του 1894 (Έτος Β -Τόμος Α -Τεύχη 1,2). Τέλος, ο πρώτος τόμος του πρώτου έτους (Έτος Α -Τόμος Α ) απόκειται και στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Κόνιτσας και, μάλιστα, έχει ψηφιοποιηθεί. ΙΙ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ ΚΟΙΝΟ Η κυκλοφορία του πρώτου τεύχους του Νέου Πνεύματος (τεύχος Ιανουαρίου 1893) συνοδεύτηκε από ένα κείμενο προγραμματικού χαρακτήρα και σημαίνοντος ιδεολογικού φορτίου, το οποίο δημοσιεύτηκε στην Ακρόπολιν (26.2.1893). 2 Το καταστατικό αυτό κείμενο εκκινεί από τη διαπίστωση ότι η σύγχρονη εποχή εμφορείται από ένα πνεύμα αναγέννησης και προόδου, πολύ πιο σαρωτικό και καταλυτικό από αυτό που συντάραξε την ανθρωπότητα, κατά τον 15 ο και 16 ο αιώνα. Η ανανέωση, η οποία συντελείται, με γοργότατους ρυθμούς, άπτεται των θετικών επιστημών, της μηχανικής, της βιομηχανίας και, ταυτόχρονα, έχει επηρεάσει τις απόψεις και τις θεωρίες περί τέχνης, ηθικής, πολιτικής, ιστορίας και εκπαίδευσης. Όλες αυτές οι τεχνολογικές και πνευματικές εξελίξεις, σε συνδυασμό με την ανάδυση του φεμινιστικού κινήματος και την αφύπνιση της εργατικής και αγροτικής τάξης, αναβάθμισαν την προσωπική αξία του ανθρώπου και επαναπροσδιόρισαν τη θέση του τόσο εντός των εθνικών του συνόρων, όσο και εντός της παγκόσμιας κοινότητας. 2 Το κείμενο παρατίθεται στο Επίμετρο Ι της εργασίας. 7

Βάσει των παραπάνω, νοηματοδοτείται και ο τίτλος του περιοδικού, το οποίο, σύμφωνα με την προκήρυξη αυτή, εκδόθηκε προκειμένου να μην αποκλειστούν οι Έλληνες, οι οποίοι πρωτοστατούσαν, άλλοτε, στην πολιτισμική πρόοδο, από τις εξελίξεις των δύο κόσμων. Ως δύο κόσμοι εννοούνται, κατά πάσα πιθανότητα, η Ευρώπη και η Αμερική, καθώς, στο περιοδικό, δημοσιεύονται ειδήσεις και απόψεις και από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Αναπόφευκτος είναι ο συσχετισμός με το γαλλικό περιοδικό Revue des Deux Mondes, από το οποίο, μάλιστα, μεταφράζονται προς δημοσίευση στο Νέον Πνεύμα αρκετά άρθρα. Το ζήτημα των οφειλών σε ξένα περιοδικά θα εξεταστεί στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας. Άλλωστε, ο τύπος, ο οποίος, παραδοσιακά, αρκούνταν σε μια απλή κάλυψη της εγχώριας επικαιρότητας, οφείλει, πλέον, να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες και να ανταποκριθεί στις αυξημένες απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού για ταχεία, πολύπλευρη και διαθεματική ενημέρωση. Εκπληρώνοντας τους στόχους αυτούς, το Νέον Πνεύμα θα παράσχει, στους τακτικούς συνδρομητές του, τη δυνατότητα συγκρότησης μιας βιβλιοθήκης πλήρους και ενημερωμένης γύρω από ευρεία ποικιλία ζητημάτων. Η φιλοδοξία αυτή επαναλαμβάνεται και σε μεταγενέστερη διαφήμιση του περιοδικού, σύμφωνα με την οποία, τα περιεχόμενά του συνοψίζουν ολόκληρα συγγράμματα (Ακρ., 19.4.1893). Πέρα από τη σοβαρή και επιστημονική ύλη του περιοδικού, η διεύθυνση υπόσχεται να δαπανήσει χρήματα και κόπο και για την τυπογραφική του καλαισθησία, η οποία θα συνίσταται στη χρήση χαρτιού υψηλής ποιότητας και στοιχείων ευδιάκριτων. Μάλιστα, σε πρόσκληση προς τους αναγνώστες, για δημοσίευση στο Νέον Πνεύμα, αγγελιών των επιχειρήσεών τους, αναφέρεται ότι αυτές τυπώνονται σε χρωματιστό χαρτί. 3 Πράγματι, οι διαφημίσεις που καταχωρίζονται στο περιοδικό περιβάλλονται από κομψά πλαίσια και έλκουν την προσοχή με τα ποικίλα τυπογραφικά τους κοσμήματα. Όπως είναι αναμενόμενο, διαφημίζονται τα τελευταία μυθιστορήματα και τα βιβλία κοινής ωφελείας των Καταστημάτων της «Ακροπόλεως» (π.χ. Ο διαβολογιατρός του Ιουλίου Μαρύ, Ο απολεσθείς παράδεισος, του Milton, Ταρταρίνος ο επί των Άλπεων, Ο Ταρταρίνος ο Ταρασκόνιος, Ο κύριος πρόεδρος του Γ. Βώκου, Δύο καρδίαι, Η Χαλιμά, Τι τρώμε, Η γυνή και ο κοινωνισμός, Η φυσική τροφή του ανθρώπου, Πώς να ῄνε τις ευτυχής, αν και πανδρευμένος κ.ά.). Επίσης, διαφημίζονται εκδόσεις της «Εστίας» (π.χ. τα Απομνημονεύματα του Αλ. Ρ. Ραγκαβή). Ακόμα, ενδιαφέρον κρίνεται το ότι μέσα από τις διαφημίσεις του Νέου Πνεύματος, προωθούνται και κάποια γυναικεία περιοδικά μόδας και εργόχειρων, όπως η Αθηνά και η Φιλόκαλος Πηνελόπη, τα οποία δεν κυκλοφορούσαν από τις εκδόσεις του Γαβριηλίδη (εκδίδονταν από τον Μ.Α. Φωτιάδη και τον Α. Αλεξιάδη, αντίστοιχα) καθώς και η εφημερίδα Μουσική Μοναδική του Α. Αλεξιάδη, στην οποία δημοσιεύονταν παρτιτούρες ελληνικής μουσικής για τραγούδι, πιάνο και για άλλα όργανα. Ακόμα, στο περιοδικό, απαντώνται διαφημίσεις βιβλιοπωλείων (π.χ. του βιβλιοπωλείου του Γαλανού, στο οποίο πωλούνταν το Νέον Πνεύμα), τυπογραφείων και φωτογραφείων, ενώ σπανίζουν οι διαφημίσεις εμπορικών καταστημάτων. Ολοκληρώνουμε αυτήν την πρώτη αδρή σκιαγράφηση του προφίλ του Νέου Πνεύματος, με τον προσδιορισμό του αναγνωστικού κοινού, στο οποίο απευθύνεται. Στο προαναφερθέν καταστατικό κείμενο, γίνεται λόγος για μια νεολαία, η οποία αδημονεί να διευρύνει τους ορίζοντές της καθώς έχει εγκλωβιστεί στην ελεγχόμενη και αποστειρωμένη γνώση του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος. Περισσότερες όμως 3 Πρόκειται για πρόσκληση, η οποία επαναλαμβάνεται σε πολλά τεύχη του περιοδικού και τίθεται εκτός της σελιδαρίθμησης. 8

πληροφορίες σχετικά με το αναγνωστικό κοινό του περιοδικού εξασφαλίζονται, και πάλι, μέσω των διαφημίσεών του στην Ακρόπολιν. Έτσι, σε μια από αυτές (21.3.1893), σημειώνεται ότι πολλά άρθρα ενδιαφέρουν τους γιατρούς ή τους φοιτητές ιατρικής. Επίσης, αποκαλυπτική ως προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η έκπτωση κατά πέντε δραχμές (από 25 δρχ., 20) στην ετήσια συνδρομή εσωτερικού, η οποία ισχύει για τους καθηγητές, τους δικαστές, τους αξιωματικούς και τους ιερείς (Ακρ., 20.3.1893). Με αφορμή δε την εγγραφή του καθηγητή του Πανεπιστημίου, Γ. Καραμήτσα, ως συνδρομητή, η διεύθυνση του περιοδικού διακηρύσσει ότι το Νέον Πνεύμα θ αποβῄ ο συνέκδημος παντός λογίου (Ακρ., 22.3.1893). Στην αναγγελία για την έκδοση του φυλλαδίου του Οκτωβρίου 1893, οι λόγιοι και οι φοιτητές παραμένουν μεταξύ των αναμενόμενων αναγνωστών, προστίθενται, εντούτοις, οι γυναίκες, νεαρές και μεγαλύτερες καθώς και οι οικογένειες (Ακρ., 20.10.1893). Το περιοδικό προβάλλεται ως οικογενειακό ανάγνωσμα και κατά το δεύτερο έτος της κυκλοφορίας του. Σε μια ιδιαιτέρως εύγλωττη αγγελία της Ακροπόλεως (6.1.1894), αναφέρεται χαρακτηριστικά: Το Νέον Πνεύμα διά το τζάκι, το σαλόνι, την τραπεζαρίαν, τας δεσποινίδας, την κουρασμένην οικοδέσποιναν, τον ανήσυχον έφηβον, έχει φροντίσει, προμηθεύσει έξοχα, απολαυστικά πράγματα. [ ] Ανάψτε την λάμπαν, μαζευθήτε πέριξ του τραπεζίου, εκλέξατε εκείνην την δεσποινίδα ή εκείνον τον νέον που διαβάζει καλλίτερα [ ]. Σε διαφήμιση εντός του τεύχους 1 ης Ιανουαρίου 1894, η αναγνωστική στόχευση διευρύνεται ακόμα περισσότερο, καθώς η ποικιλία της ύλης του περιοδικού, το καθιστά προσιτό σε όλες τις τάξεις. Στην αγγελία του τεύχους 16 ης Αυγούστου 1894, η παραπάνω δήλωση επεξηγείται και αναφέρεται ρητά ότι το Νέον Πνεύμα απευθύνεται σε ανθρώπους όλων των ηλικιών, των μορφωτικών υποβάθρων και των επαγγελμάτων: Αναγκαιότατον εις πάντα, μικρόν ή μεγάλον, ανεπτυγμένον ή μη, επιστήμονα ή τεχνίτην φιλόσοφον, ιστορικόν, φιλόλογον, έμπορον, χειρώνακτα [ ], (Ακρ., 18.8.1894). Αξίζει να αναφερθεί ότι μαζί με τα τεύχη που κυκλοφόρησαν τον Δεκέμβριο του 1894, προσφέρθηκαν δωρεάν στους ετήσιους συνδρομητές το μυθιστόρημα των εκδόσεων της «Ακροπόλεως», με τίτλο, Τα εκατομμύρια του Ζοραμή καθώς και ένα τεύχος από την Εικονογραφημένη Εστία. Επίσης, στα δώρα, περιλαμβάνονται τρεις έγχρωμες εικόνες, οι οποίες μπορούν να χρησιμεύσουν ως πρωτοχρονιάτικα δώρα (Ακρ., 11.12.1894 και 15.12.1894). Το γεγονός αυτό συνιστά ακόμα μια ένδειξη για τη διάθεση εξωστρέφειας του περιοδικού και διέκτασης της αναγνωστικής του σκόπευσης. Συνάγουμε, τελικά, ότι τα πρώτα τεύχη του περιοδικού απευθύνονταν σε ένα κοινό πεπαιδευμένο, το οποίο απαρτιζόταν από καθηγητές πανεπιστημίου, φοιτητές, επιστήμονες, δασκάλους και λογίους άλλων ειδικοτήτων. Προφανώς, το κοινό αυτό ήταν περιορισμένο με αποτέλεσμα, πολύ γρήγορα, η διεύθυνση του Νέου Πνεύματος να χαμηλώσει τον πήχη των προσδοκιών της, να μεταβάλει την ύλη αρχικά ελαφρώς και αργότερα περισσότερο αισθητά και να πραγματοποιήσει ένα άνοιγμα στο γνωστό κοινό των οικογενειακών εντύπων. Φαίνεται δηλαδή, ότι από ένα σημείο και εξής, το περιοδικό προσπαθεί να αποταθεί όχι μόνο στην ελίτ της εποχής αλλά και στους εκπροσώπους της όποιας αστικής, μεσοαστικής ή ακόμα και λαϊκής εγγράμματης 9

τάξης τότε στην Ελλάδα, οι οποίοι επιθυμούσαν να μορφωθούν και να ενημερωθούν γύρω από τις διεθνείς επιστημονικές, κοινωνικές και πνευματικές εξελίξεις. Αυτή η τάση εκλαΐκευσης, η οποία, εντούτοις, δεν γενικεύεται, πιστοποιείται από το περιεχόμενο των διαφημίσεων εντός του περιοδικού (λαϊκά και σοβαρά μυθιστορήματα, βιβλία σχετικά με κοινωνικά ή επιστημονικά θέματα, γυναικεία περιοδικά κ.ά.), τα ελκυστικά χριστουγεννιάτικα δώρα και τη δραματική μείωση της τιμής από τις 2,50 δρχ. στα 80 λεπτά. Για τις μεταβολές της ύλης, θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλαιο. ΙΙΙ. ΕΚΔΟΤΗΣ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Ο Βλάσης Γαβριηλίδης, ο εκδότης του περιοδικού, γεννήθηκε το 1848 στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε το 1920 στην Αθήνα. Ανανεωτής της ελληνικής δημοσιογραφίας, σπούδασε φιλολογία και πολιτικές επιστήμες στη Λειψία, με την οικονομική στήριξη του Γ. Σίνα. Όσο ζούσε στην Κωνσταντινούπολη, εξέδωσε την εφημερίδα Ομόνοια (1866) και, αργότερα, μετά το πέρας των σπουδών του, την εφημερίδα Μεταρρύθμισις (1876). Στα 1877, ερήμην καταδικασμένος σε θάνατο από τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ εξαιτίας ενός άρθρου του στη Μεταρρύθμισιν, στο οποίο καταδίκαζε τις ποικίλες πιέσεις που ασκούσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία στους Έλληνες, κατέφυγε στην Αθήνα, όπου και εγκαταστάθηκε. Στα 1878, μαζί με τον Κωνσταντινουπολίτη Κλ. Τριαντάφυλλο, εξέδωσε την εβδομαδιαία σατιρική επιθεώρηση Ραμπαγάς. Το 1880, αποχώρησε από τον Ραμπαγά και εξέδωσε την πολιτική-σατιρική εφημερίδα Μη Χάνεσαι, η οποία, το 1883, μετεξελίχθηκε στην καθημερινή εφημερίδα Ακρόπολις. Ήδη από την εποχή του Μη Χάνεσαι, ο Γαβριηλίδης ξεκίνησε την παράλληλη έκδοση έκτακτων (π.χ. εορταστικών) αλλά και τακτικών εντύπων, όπως τα Γελοιογραφικά Ημερολόγια του Μη Χάνεσαι, το Νέον Πνεύμα, ο Καζαμίας της Ακροπόλεως, ο Πανελλήνιος Σύντροφος, το Α.Ο.Δ.Ο (Απ Όλα Διά Όλους), η Φιλολογική Ακρόπολις, η Υπερωκεάνειος Ακρόπολις, Ανθοδέσμη Μυθιστορημάτων και Διηγημάτων, η εφημερίδα Πατριώτης, η οποία ήταν εξ ολοκλήρου συνταγμένη στη δημοτική γλώσσα κ.ά. Ταυτόχρονα, από τις εκδόσεις του «Μη Χάνεσαι» και αργότερα της «Ακροπόλεως», κυκλοφορούσαν μεταφρασμένα και πρωτότυπα λαϊκά και σοβαρά μυθιστορήματα καθώς και μεταφρασμένες ή πρωτότυπες μελέτες κοινωνιολογίας, πολιτικής, οικονομολογίας και εκλαϊκευμένης επιστήμης. Αξίζει να αναφερθεί ότι το τυπογραφείο της Ακροπόλεως διέθετε σπάνιο εξοπλισμό τελευταίας τεχνολογίας. Ωστόσο, η επένδυση, εκ μέρους του Γαβριηλίδη, μεγάλων χρηματικών ποσών για τις ανάγκες της πολύπλευρης και εκτεταμένης εκδοτικής του δραστηριότητας οδήγησε τελικά στην οικονομική παρακμή του. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των συγχρόνων του αλλά και των μελετητών του, ο Γαβριηλίδης ήταν ανήσυχο πνεύμα, φιλομαθής και πολύγλωσσος. Μιλούσε άπταιστα τουρκικά, γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά ενώ ήταν σε θέση να διαβάζει νορβηγικά (Knut Hamsun) και δανικά (Georg Brandes). Κύριο μέλημά του ήταν η πνευματική ανανέωση των Ελλήνων, προκειμένου αυτοί να απαλλαγούν από τον σχολαστικισμό, την προγονοπληξία και τον επαρχιώτικο συντηρητισμό και να συγχρονιστούν με τις διεθνείς εξελίξεις και τάσεις. Η επαναστατικότητα που τον χαρακτήριζε κατά την πρώιμη φάση της δημοσιογραφικής του πορείας κατασιγάστηκε, με την πάροδο του χρόνου, εντούτοις, τα έντυπά του δεν επιτέλεσαν ποτέ ρόλο φερέφωνου κάποιου πολιτικού σχηματισμού. Μέσω της αρθρογραφίας του, υποστήριξε, κατά το δοκούν, διάφορα πολιτικά πρόσωπα, αντίπαλα μεταξύ τους. Ο Γαβριηλίδης έγραφε σε μια μετριοπαθή καθαρεύουσα, ωστόσο, με κάθε ευκαιρία, 10

επιχειρηματολογούσε υπέρ της δημοτικής. Μάλιστα, στα 1888, υποδέχτηκε με ιδιαίτερη θέρμη το Ταξίδι, του Ψυχάρη. Άλλωστε, ας μην ξεχνούμε τη μεταγραφή του Ευαγγελίου στη δημοτική, από τον Αλ. Πάλλη και τη δημοσίευση του εγχειρήματος στην Ακρόπολιν, το 1901 δημοσίευση, η οποία υποκίνησε αιματηρές οδομαχίες μεταξύ φοιτητών και σοβαρή επίθεση στα γραφεία της εφημερίδας («Ευαγγελικά»). Στο Νέον Πνεύμα, ο Γαβριηλίδης δημοσιεύει ταξιδιωτικές εντυπώσεις από την Ιταλία, τη Σουηδία και τη Νορβηγία, τις οποίες υπογράφει με το ψευδώνυμο «Έλλην». 4 Ο Περικλής Γιαννόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα, το 1870 και αυτοκτόνησε στον Σκαραμαγκά, το 1910. Στο Παρίσι και το Λονδίνο, ήρθε σε επαφή με το κίνημα του αισθητισμού, από το οποίο και επηρεάστηκε βαθύτατα. Ενεπλάκη στη «Νέα Σκηνή» του Κ. Χρηστομάνου και συνεργάστηκε με περιοδικά και εφημερίδες, όπως το Άστυ, τα Παναθήναια, η Ακρόπολις και η Εστία. Φημίζεται ιδιαιτέρως για τα πεζά ποιήματά του και συνέταξε μελέτες και δοκίμια, στα οποία, διακήρυττε την αγάπη του για το αρχαιοελληνικό κάλλος και την ελληνική φύση και διατύπωνε το αίτημά του για την αυτονόμηση της ελληνικής τέχνης από ξένα πρότυπα (π.χ. «Η ελληνική γραμμή και το ελληνικόν χρώμα» κ.ά.). Επίσης, μετέφρασε Osc. Wilde και Ch. Baudelaire από τον τελευταίο πρέπει να εμπνεύστηκε και για τη σύνθεση των πεζών ποιημάτων του. Αντίθετα με την τάση της εποχής του, ο Γιαννόπουλος, στο ξεκίνημά του, έγραφε σε γλώσσα δημοτική και, σταδιακά, κατέληξε στην καθαρεύουσα. 5 Στο Νέον Πνεύμα, εργάστηκε ως μεταφραστής, υπογράφοντας με το ψευδώνυμο «Λωτός». Μετέφρασε, στη δημοτική, E.A. Poe, Ch. Dickens, Oct. Mirbeau και P. Loti. Ο Πλάτων Δρακούλης γεννήθηκε στην Ιθάκη, στα 1858 και πέθανε στην Αθήνα, στα 1934. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από το 1894 έως το 1899, δίδασκε την ελληνική γλώσσα, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Στα 1885, ο Δρακούλης ίδρυσε το πρώτο σοσιαλιστικό περιοδικό της Αθήνας, το Άρδην, το οποίο κυκλοφορούσε σε μηνιαία βάση, μέχρι το 1887. Στα 1901, από την Οξφόρδη, εκδίδει το τριμηνιαίο περιοδικό Έρευνα, το οποίο κλείνει στα 1914. Την εποχή της Έρευνας, η ήδη μετριοπαθής σοσιαλιστική ιδεολογία του Δρακούλη, στην οποία ενσωματώνεται και ο Χριστιανισμός, διευρύνεται ακόμα περισσότερο, υπό την επίδραση του θεοσοφισμού. Στην Έρευνα, στην οποία αναδημοσιεύονται και κάποια από τα άρθρα του στο Άρδην, το Νέον Πνεύμα και άλλα έντυπα, ο Δρακούλης προωθεί συστηματικά τις απόψεις του περί κοινωνικής αναμόρφωσης, μέσω του ανθρωπισμού. Μεταξύ άλλων, ο ανθρωπισμός περιλαμβάνει την αναβάθμιση των εκπαιδευτικών θεσμών, τη φροντίδα για τη μόρφωση των γυναικών καθώς και την οικολογική ευαισθητοποίηση. Στην Έρευνα, μεταφράζονται άρθρα των Κροπότκιν, Τολστόι, Salt, Stead κ.ά. Το περιοδικό γνώρισε υψηλή κυκλοφορία τόσο στον 4 Οι πληροφορίες στα: Θ.Ν. Συναδινός, «Αντί προλόγου», Θ.Ν. Συναδινός (επιμ.), Βλάσης Γαβριηλίδης, Έκδοσις Πυρσού, Αθήναι 1929, σσ. 5-69. Λ. Τρίχα, «Γαβριηλίδης Βλάσης», Λ. Δρούλια- Γ. Κουτσοπανάγου (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού τύπου 1784-1974 [ ], Τόμος Πρώτος: Α-Δ, Ε.Ι.Ε./Ι.Ν.Ε., Αθήνα 2008, σσ. 407-408 και Λ. Τρίχα, «Βλάσης Γαβριηλίδης», The Athens Review of Books, τχ. 59 (Φεβρουάριος 2015) 54-58. 5 Κ. Μητσάκης-Χρ. Λύσσαρη, «Γιαννόπουλος Περικλής», στο: Μ.Γ. Μερακλής κ.ά. (επιμ.), Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας: πρόσωπα, ρεύματα, έργα, όροι, Πατάκης, Αθήνα 2007, σ. 395. 11

ελλαδικό χώρο, όσο και μεταξύ των Ελλήνων του εξωτερικού και των αλύτρωτων περιοχών. 6 Στο Νέον Πνεύμα, ο Δρακούλης μεταφράζει ένα δοκίμιο του Salt περί «ανθρωπισμού» και συντάσσει ένα εκτενέστατο κείμενο κατά του κεφαλαιοκρατικού συστήματος καθώς και ένα άρθρο γύρω από τη διαστρέβλωση που υφίσταται ο λόγος του Χριστού από την εκκλησία. Ο Αργύρης Εφταλιώτης γεννήθηκε στον Μόλυβο Λέσβου το 1849. Το πραγματικό του όνομα ήταν Κλεάνθης Μιχαηλίδης. Ως υπάλληλος του εμπορικού οίκου Ράλλη, μοίρασε τη ζωή του μεταξύ Manchester, Liverpool και Βομβάης. Πέθανε στην Antibes της Γαλλίας, το 1923. Μαζί με τον Αλ. Πάλλη, συντάχθηκε με τον Ψυχάρη και τις δημοτικιστικές-ελληνοκεντρικές θέσεις του. Ως επί το πλείστον, η ποίηση και η πεζογραφία του Εφταλιώτη εξυπηρετούν τους ιδεολογικούς του στόχους, καθώς αντλούν τη θεματολογία τους από την ελληνική επαρχία και ιστορία. Στην ηθογραφία του Εφταλιώτη, η οποία, συχνά, αποπνέει διδακτισμό και αντιδυτικισμό, η ελληνική επαρχία εξωραΐζεται και παρουσιάζεται ως κοιτίδα της εθνικής παράδοσης και της εθνικής ψυχής. 7 Ο Εφταλιώτης είναι σημαντικός συνεργάτης του Νέου Πνεύματος και συμμετέχει με ποικίλα δημοσιεύματα (ποιήματα, μετάφραση, διήγημα, δοκίμια, λογοτεχνική κριτική), τα οποία υπογράφει είτε με το πλήρες όνομά του, είτε με τα αρχικά του (Α.Ε.) είτε με το ψευδώνυμο «Πάτερ Ανάργυρος». Για τον Κωνσταντίνο Α. Κυπριάδη, δεν στάθηκε δυνατός ο εντοπισμός βιογραφικών στοιχείων. Ωστόσο, από έρευνα στις ψηφιακές βιβλιοθήκες «Ανέμη» και «Δημόσιες Βιβλιοθήκες», συνάγουμε ότι ο Κυπριάδης ήταν νομικός/δικηγόρος και ότι διετέλεσε εισαγγελέας. Η διδακτορική του διατριβή με τίτλο Περί δικαιώματος και αγωγής εκδόθηκε στην Αθήνα, στα 1883. Το 1894, μετέφρασε το Εγχειρίδιον του γερμανικού ποινικού δικαίου (εκ του τυπογραφείου Αλεξ. Παπαγεωργίου), το οποίο συνέταξε ο καθηγητής Fr. Von Liszt. Στα 1899, ο Κυπριάδης εξέδωσε μια συναγωγή δικών του, πρωτότυπων και μεταφρασμένων δοκιμίων, υπό τον τίτλο Κοινωνιολογικά και εγκληματολογικά μελετήματα (εκδ. Αναστασίου Δ. Φέξη). Σε αυτή τη συλλογή, αναδημοσιεύτηκαν όλα τα άρθρα, τα οποία είχε συγγράψει/μεταφράσει για λογαριασμό του Νέου Πνεύματος. Το 1901, μετέφρασε άλλη μια μελέτη του Von Liszt, με τον τίτλο Το έγκλημα ως κοινωνικόνπαθολογικόν φαινόμενον (εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου). Τέλος, στα 1902, εξέδωσε το Αναμνήσεις ενός ταξειδίου και επιστολαί από το Παρίσι και μετέφρασε το Εγχειρίδιον πλουτολογίας ή της οικουμενικής επιστήμης (εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου), του οικονομολόγου Paul Leroy Beaulieu. 8 6 Οι πληροφορίες για τον Δρακούλη στο: Π. Νούτσος (εισαγωγή, επιλογή κειμένων, υπομνηματισμός), Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974, Τόμος Α (1875-1907), Γνώση, Αθήνα 1990, σσ. 60-64, 163-167, 322-326. 7 Κ. Μητσάκης-Ευδ. Παραδείση, «Εφταλιώτης Αργύρης», στο: Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας, ό.π. (σημ. 5), σ. 735. 8 Οι πληροφορίες στα: http://anemi.lib.uoc.gr/ [πρόσβ.: 16.3.2015] και http://diglib.ypepth.gr/awweb/main.jsp [πρόσβ.: 16.3.2015]. 12

Ο Αλ. Παπαδιαμάντης συνεργαζόταν με τις εκδόσεις του Βλ. Γαβριηλίδη κατά το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1890 (κυρίως από το 1892 μέχρι το 1898). Κατά το διάστημα αυτό, ο Παπαδιαμάντης συνέχισε τη διηγηματογραφία του, ταυτόχρονα όμως, δεδομένης και της σχετικά σπάνιας, για τα ειωθότα της εποχής, αγγλομάθειάς του, ανέπτυξε πλούσια μεταφραστική δραστηριότητα, η οποία δεν περιοριζόταν στη λογοτεχνία, αλλά εμπεριέκλειε μια ευρύτατη ποικιλία κειμενικών ειδών (όπως, ειδησεογραφία, επιστημονικά άρθρα, φιλοσοφικά δοκίμια, χρονογραφήματα). 9 Στο Νέον Πνεύμα, ο Παπαδιαμάντης δημοσιεύει ένα πρωτότυπο διήγημα («Ωχ! Βασανάκια») παράλληλα, είναι και ένας από τους βασικότερους μεταφραστές του περιοδικού, αν και αφανής, καθώς καμιά από τις ταυτοποιημένες μεταφράσεις του δεν είναι υπογεγραμμένη. Αξίζει να σημειωθεί η μαρτυρία του Παύλου Νιρβάνα, σύμφωνα με την οποία, ο Παπαδιαμάντης είχε επιφορτιστεί με τη μετάφραση του μεγαλύτερου μέρους του περιοδικού: Ο Παπαδιαμάντης ποιος άλλος;- αγγαρεύτηκε και με την πρόσθετη αυτή μεταφραστική εργασία. Τα δύο τρίτα του Νέου Πνεύματος και δεν ήτανε μικρός ο όγκος του περιοδικού, που έβγαινε σε σχήμα βιβλίου- τα μετέφραζε εκείνος. Ο Νιρβάνας πάλι αναφέρει ότι, σε περιπτώσεις επιστημονικών ή φιλοσοφικών άρθρων, τα οποία έθιγαν τη χριστιανική πίστη, ο Παπαδιαμάντης φρόντιζε να μεταφράζει με τρόπο δυσνόητο ή και ακατάληπτο. 10 Αυτός ο τελευταίος ισχυρισμός, ο οποίος σε πρώτη εντύπωση μάλλον δεν γίνεται αντιληπτός, θα μπορούσε να επαληθευτεί μόνο μέσα από τη συστηματική αντιβολή μεταξύ των μεταφράσεων και των πρωτότυπων κειμένων. Η Λ. Τριανταφυλλοπούλου αμφισβητεί την άποψη του Βαλέτα, σύμφωνα με την οποία, ο Παπαδιαμάντης αποσύρθηκε από το περιοδικό, κατά το δεύτερο έτος κυκλοφορίας του, λόγω του πλήθους των αθεϊστικών κειμένων που καλούνταν να μεταφράσει. 11 Η ίδια, επίσης, συμπεραίνει ότι σε όλη τη διάρκεια του 1893 και μέχρι και το πρώτο τρίμηνο του 1894, ο Παπαδιαμάντης συγκαταλέγεται στους βασικούς μεταφραστές του Νέου Πνεύματος. Απέχει κατά τους μήνες Απρίλιο-Σεπτέμβριο και επανέρχεται στα τεύχη του Οκτωβρίου 1894. Με τον εντοπισμό του παπαδιαμαντικού καλάμου στα μεταφρασμένα δημοσιεύματα του Νέου Πνεύματος, έχουν ασχοληθεί επισταμένως ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος και η Λ. Τριανταφυλλοπούλου, αναθεωρώντας με τα ευρήματά τους, τους σχετικούς καταλόγους των Κατσίμπαλη, Βαλέτα και Βέη-Σεφερλή. Για μια συγκεντρωτική καταγραφή των ταυτοποιημένων παπαδιαμαντικών μεταφράσεων, βλ. στο Επίμετρο ΙΙΙ της παρούσας εργασίας. Ο Κώστας Πασσαγιάννης γεννήθηκε στην Ανδρούσα Μεσσηνίας το 1872. Σπούδασε νομικά, διορίστηκε δικαστής και, αργότερα, τμηματάρχης στο Υπουργείο 9 Στ. Αθήνη, «Ο Παπαδιαμάντης μεταφραστής στα έντυπα του Βλάση Γαβριηλίδη», Πρακτικά του Γ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, Τόμος Δεύτερος, Δόμος, Αθήνα 2012, σσ. 29-53. 10 Παύλος Νιρβάνας, «Το καταχθόνιον μυστικό του Παπαδιαμάντη», Φιλολογική Εστία της Κυριακής (27.9.1936) [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια, τχ. 2 (Φθινόπωρο 1993) 115-117]. 11 Λ. Τριανταφυλλοπούλου, «Η πρώτη απόπειρα καταγραφής των ανώνυμων παπαδιαμαντικών μεταφράσεων. Οι μεταφράσεις Παπαδιαμάντη του Γ. Βαλέτα (1940)», Παλίμψηστον, τχ. 30 (Άνοιξη 2013) 59-95. 13

Εθνικής Οικονομίας, ενώ παράλληλα, συνεργαζόταν με πολλά περιοδικά και εφημερίδες της εποχής. Στα 1892, εξέδωσε το περιοδικό Ηχώ Αθηνών. Ανήκε στους δημοτικιστικούς κόλπους του περιοδικού Τέχνη (1898-1899). Επίσης, ήταν ο εκδότης του λογοτεχνικού περιοδικού Πανδώρα (1923). Συγκαταλεγόταν στα ιδρυτικά μέλη του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Στα κείμενά του (διηγήματα, ταξιδιωτικά κείμενα, λαογραφικές μελέτες) αναδεικνύεται το ενδιαφέρον του για τη λαογραφία και το περιηγητικό δοκίμιο (ενδεικτικά, αναφέρουμε τους εξής τίτλους: Τα πρώτα παραμύθια, 1894 Μοσκιές, 1898 Σπάρτη-Μυστράς, 1923 Μανιάτικα μοιρολόγια και τραγούδια, 1928 κ.ά.). Ασχολήθηκε και με την ποίηση, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, με εξαίρεση τις μεταφράσεις του των σερβικών δημοτικών τραγουδιών (Σέρβικα τραγούδια, 1925). Πέθανε στην Αθήνα, στα 1933. 12 Συνεργάστηκε στενά και με το Νέον Πνεύμα, δημοσιεύοντας ηθογραφικά διηγήματα κι ένα λαογραφικό δοκίμιο για τον τύπο της Μανιάτισσας, σε γλώσσα δημοτική. Ο Αντώνιος Σπηλιωτόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα το 1868 και πέθανε στην Αθήνα το 1944. Μετά την περάτωση των σπουδών του στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και, εγκατεστημένος στον Πειραιά, ασχολήθηκε συστηματικά με τη δημοσιογραφία. Συνεργάστηκε με το φιλολογικό περιοδικό Απόλλων, του Δ.Κ. Σακελλαρόπουλου καθώς και με την Κυανήν Επιθεώρησιν (1888 και εξής), ένα προοδευτικό περιοδικό του Πειραιά, στο οποίο δημοσίευαν κείμενά τους και οι Παύλος Νιρβάνας, Γ. Βώκος και Γ. Στρατήγης. Επίσης, ανήκε στο δυναμικό της Ακροπόλεως, του Γαβριηλίδη. Στα 1902, εξέδωσε την πολιτική επιθεώρηση Κράτος. Στα 1915, διορίστηκε νομάρχης Λέσβου και, πέντε χρόνια αργότερα (1920), προήχθη σε γενικό διοικητή των Νήσων του Αιγαίου. Εξέδωσε την ποιητική συλλογή Θαλασσινά καθώς και μελέτες ιστορικού-πολιτικού περιεχομένου (Ιστορία του Ελληνοτουρκικού Πολέμου 1897, Ιστορία της Σερβίας, Επιστολαί επί του μακεδονικού ζητήματος κ.ά.). 13 Στο Νέον Πνεύμα, συμμετέχει με μια σειρά διηγημάτων υπό τον τίτλο «Θαλασσινά». Μάλιστα, ένα διήγημά του («Εις αναζήτησιν της ευτυχίας») ανθολογήθηκε το 1890 στον τόμο Χριστούγεννα- Πρωτοχρονιά-Φώτα, ο οποίος κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις της «Ακροπόλεως» και περιελάμβανε διηγήματα των Παπαδιαμάντη και Μωραϊτίδη. Επίσης, το διήγημά του «Ειδύλλιον», το οποίο δημοσιεύτηκε στο Νέον Πνεύμα, συμπεριλήφθηκε στην ανθολογία του Γ. Κασδόνη, Ελληνικά διηγήματα μετά των εικόνων των συγγραφέων (1896). Ο Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1867 και πέθανε το 1955. Σπούδασε ζωγραφική στο Μόναχο και φιλολογία στην Αθήνα. Χρημάτισε 12 Ευρ. Γαραντούδης-Δ. Μέντη, «Κώστας Πασαγιάννης», στον τόμο: Γ. Δάλλας (επιμ.), Η παλαιότερη πεζογραφία μας [ ], Τόμος Θ : 1900-1914, Σοκόλης, Αθήνα 1997, σσ. 192-223 και Μ.Μ. Μερακλής- Χρ. Λύσσαρη, «Πασαγιάννης Κώστας», στο: Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας, ό.π. (σημ. 5), σσ. 1745-1746. 13 Γλ. Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, «Ο Αντώνιος Θ. Σπηλιωτόπουλος και το λογοτεχνικό του έργο», Νεοελληνικόν Αρχείον, τόμ. Γ (1987-1989) 227-273 (και πρόχειρα της ίδιας, λήμμα «Σπηλιωτόπουλος Αντώνιος», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, Πάπυρος, Αθήνα 1977, Τόμος 55, σ. 94) και Γ. Χατζημανωλάκης, «Σπηλιωτόπουλος Αντώνιος», Χ. Πάτσης, Μεγάλη εγκυκλοπαίδεια νεοελληνικής λογοτεχνίας, Τόμος 12, Εκδοτικός οίκος Χ. Πάτση Ε.Π.Ε. (Πανελλήνιος Οργανισμός Εγκυκλοπαιδικών Εκδόσεων), Αθήναι, χ.χ., σ. 372. 14

υφηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Επίσης, διορίστηκε έφορος αρχαιοτήτων στο Ναύπλιο, την Πάτρα και την Αθήνα. Ως αρχαιολόγος, έλαβε μέρος σε πολλές ανασκαφές. Μέχρι το 1933 κατείχε τη θέση του διευθυντή του Εθνικού Επιγραφικού Μουσείου. Από το 1933-1939, διηύθυνε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Έγραψε πλήθος αρχαιολογικών μελετών, τις οποίες εξέδωσε αυτοτελώς ή δημοσίευσε σε αρχαιολογικά περιοδικά (Journal of Hellenic Studies, Αρχαιολογικόν Δελτίον κ.ά.). 14 Ο Φιλαδελφεύς είναι από τους πιο βασικούς συνεργάτες του Νέου Πνεύματος τόσο ως μεταφραστής, όσο και ως συντάκτης δοκιμίων γνώμης, χρονογραφημάτων, ευθυμογραφημάτων και λογοτεχνικής κριτικής. Συχνά, υπογράφει ως «Άλφας». Μάλιστα, οι Τριανταφυλλόπουλος και Λ. Βαρελάς αναφέρουν ότι ο Φιλαδελφεύς ανήκε στη μερίδα των αντιβυζαντινών λογίων, ενώ εικάζουν ότι δεν αποκλείεται να συγκαταλέγεται σε εκείνους που επέκριναν τη θρησκευτική θεματολογία του Παπαδιαμάντη. 15 Ο Γεώργιος Σ. Φραγκούδης γεννήθηκε στη Λεμεσό, στα 1869 και πέθανε στην Αθήνα, στα 1939. Στην Αθήνα, σπούδασε νομικά και το 1891 μετακινήθηκε στο Παρίσι, όπου φοίτησε στη Σχολή Πολιτικών Επιστημών. Στα 1898, ίδρυσε τον Πατριωτικό Σύνδεσμο των Κυπρίων. Συνεργαζόταν με τις εφημερίδες Ακρόπολις, Νεολόγος και Εμπρός. Ακόμα, ίδρυσε την πολιτική εφημερίδα Μεταρρύθμισις (1904) και την κυπριακή εφημερίδα Φως (1920). Κατά το διάστημα 1923-24, εκλέχτηκε βουλευτής των Φιλελευθέρων. Ήταν ο ιδρυτής της Παντείου Σχολής Πολιτικών Επιστημών (1931) και ο διευθυντής της, μέχρι το 1937. Έγραψε πολιτικές και ιστορικές μελέτες καθώς και αφηγήματα, διηγήματα και ένα μυθιστόρημα. 16 Τα άρθρα που δημοσιεύει στο Νέον Πνεύμα είναι πολιτικού και κοινωνικού περιεχομένου. Ο Χρήστος Χρηστοβασίλης γεννήθηκε στο Σουλόπουλο Ηπείρου (1855/1861/1862) και πέθανε στα Ιωάννινα το 1937. Συμμετείχε ενεργά στους απελευθερωτικούς αγώνες της Ηπείρου και περιλαμβανόταν στον κύκλο των δημοτικιστών. Στην Αθήνα, από το 1885 και εξής, εργάστηκε στον τύπο (Εφημερίς, Ακρόπολις, Εβδομάς, Παναθήναια, Νέα Εστία κ.α.). Ήταν εκδότης του περιοδικού Ελληνισμός (1899-1909), της εφημερίδας Ελευθερία (Ιωάννινα, 1923 και εξής) και του περιοδικού Ηπειρωτικά Φύλλα (1936). Εκλέχτηκε δύο φορές βουλευτής με το Λαϊκό Κόμμα (1926, 1933). Ο Χρηστοβασίλης δοκιμάστηκε με επιτυχία στο ηθογραφικό διήγημα, με θέματα από την ελληνική παράδοση, την ιστορία και την αγροτική ζωή (ενδεικτικοί τίτλοι συλλογών: Διηγήματα της στάνης, 1898 Διηγήματα 14 Οι πληροφορίες στο: Λεύκωμα της εκατονταετηρίδος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1837-1937, χ.χ. (Τα βιογραφικά σημειώματα των μελών της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας περιέχουν πληροφορίες μέχρι το 1940. Έτσι, συμπεραίνουμε ότι το λεύκωμα εκδόθηκε το 1940 ή λίγο αργότερα). 15 Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Ο Άλφας της Ακροπόλεως», Παπαδιαμαντικά Τετράδια, ό.π. (σημ. 10) 159-160. [= Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Εικοσιπεντάχρονος πλους [ ], Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 2004, σσ. 319-320] και Λ. Βαρελάς, «Για τον σοφό επικριτή στον πρόλογο του Λαμπριάτικου Ψάλτη του Παπαδιαμάντη», Νέα Εστία, τχ. 1844 (Μάιος 2011) 795-828. 16 Αλ. Ζήρας, «Φραγκούδης Γεώργιος Σ.», στο: Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας, ό.π. (σημ. 5), σ. 2314 και Γ. Κεχαγιόγλου-Λ. Παπαλεοντίου, Ιστορία της νεότερης κυπριακής λογοτεχνίας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου, Λευκωσία 2010, σσ. 269-270. 15

του βουνού και του κάμπου, 1902 βραβεύτηκαν στον Ψυχάρειο Διαγωνισμό Ο Κατσαντώνης, Σουλιώτες και λιάπηδες, Ο Καπετάν καλόγερος από τη σειρά «Πατριωτική Βιβλιοθήκη» των εκδόσεων Φέξη, 1904-1905). Επίσης, συνέγραψε άρθρα λαογραφικού ενδιαφέροντος και μετέφρασε αρχαίους συγγραφείς, όπως Θεόκριτο, Βιργίλιο και Οβίδιο. 17 Στο Νέον Πνεύμα, δημοσιεύει στοχαστικά κείμενα υπαρξιακού προβληματισμού και ηθογραφικά διηγήματα. ΙV. ΜΟΝΙΜΕΣ ΣΤΗΛΕΣ Από τον Ιανουάριο μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 1893, κάθε τεύχος του Νέου Πνεύματος έκλεινε με τη στήλη «Επιστημονικά ανάλεκτα». Υπό αυτόν τον τίτλο, στεγάζονταν επιμέρους αρθρίδια κυρίως επιστημονικού, τεχνολογικού και ιατρικού, αλλά και κοινωνικού ενδιαφέροντος, αντλημένα από επιστημονικά και άλλα περιοδικά (Ακρ., 19.4.1893). Η στήλη αυτή διακόπτεται, από το τεύχος Οκτωβρίου 1893 και εξής. Στο τεύχος Νοεμβρίου 1893, τα «Επιστημονικά ανάλεκτα» αντικαθίστανται από τη στήλη «Εφευρέσεις-ανακαλύψεις. Νεωτερισμοί, πρόοδοι, περίεργα». Ο τίτλος, πιο περιγραφικός και πιο πλήρης από τον προηγούμενο, υποδεικνύει και το περιεχόμενο της στήλης, το οποίο δεν διαφοροποιείται κατ ουσία. Από το δεύτερο τεύχος του Ιανουαρίου 1894 και εξής, προστίθεται και η στήλη «Πανδαισία», η οποία, τουλάχιστον στους πρώτους μήνες εμφάνισής της, επιμένει στη σύντομη παρουσίαση τεχνολογικών επιτευγμάτων, ιατρικών συμβουλών, επιστημονικών παρατηρήσεων και πρωτοφανών κοινωνικών ή άλλων καταστάσεων. Οι στήλες «Εφευρέσεις-ανακαλύψεις. Νεωτερισμοί, πρόοδοι, περίεργα» και «Πανδαισία» καταλαμβάνουν τυχαία θέση μέσα στα τεύχη και, συνήθως, συνυπάρχουν σε αυτά, μέχρι το τέλος της κυκλοφορίας του περιοδικού. Επισημαίνεται ότι ενώ η πρώτη στήλη διατηρεί το ύφος και την ύλη της σε όλη τη διάρκεια του περιοδικού, η δεύτερη, η «Πανδαισία», προοδευτικά αποβάλλει τα επιστημονικού ενδιαφέροντος αρθρίδια και φιλοξενεί, ως επί το πλείστον, ευφυολογήματα, κωμικά ανέκδοτα ή χιουμοριστικά επεισόδια από τη ζωή διάφορων προσωπικοτήτων. Από το τεύχος της 1 ης Φεβρουαρίου 1894 μέχρι και αυτό της 16 ης Μαρτίου 1894, απαντάται η στήλη «Κοινωνική και πολιτική επιθεώρησις». Η στήλη αυτή τίθεται εκτός σελιδαρίθμησης, στο τέλος κάθε τεύχους και έχει ειδησεογραφικό χαρακτήρα καθώς συνοψίζει την εγχώρια και ξένη πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική επικαιρότητα του τελευταίου δεκαπενθημέρου, πριν την κυκλοφορία κάθε νέου τεύχους. Για παράδειγμα, η «Κοινωνική και πολιτική επιθεώρησις» του τεύχους της 1 ης Φεβρουαρίου καλύπτει το διάστημα από 15 έως 31 Ιανουαρίου 1894. Σε διαφήμιση στην Ακρόπολιν (3.2.1894), εκφράζεται η μη πραγματοποιηθείσα φιλοδοξία ότι η συγκεκριμένη στήλη θα είναι τακτική και ότι, αν συγκεντρωθούν οι σελίδες, στις οποίες αυτή δημοσιεύεται, θα συγκροτηθεί η ιστορία ολόκληρου του έτους. Τέλος, από το τεύχος της 1 ης Αυγούστου 1894 μέχρι και το τεύχος της 15 ης Σεπτεμβρίου 1894, εμφανίζεται η στήλη «Το λεύκωμά μας», όπου δημοσιεύονται ποιήματα των Αρ. Προβελέγγιου, Μ.Α. Μαλακάση, Κ. Παλαμά και Λόρδου Byron (σε μετάφραση Αργ. Εφταλιώτη). 17 Μερακλής-Λύσσαρη, «Χρηστοβασίλης Χρήστος», στο: Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας, ό.π. (σημ. 5), σ. 2379. 16

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα περιεχόμενα πίνακας περιεχομένων κατά τεύχος και περιλήψεις των άρθρων ΕΤΟΣ Α -ΤΟΜΟΣ Α (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1893) Τεύχος 1 (Ιανουάριος 1893) I. Κραπότκιν [Krapotkin], «Τα νεώτατα πορίσματα της επιστήμης. Αστρονομία, φυσιολογία, βιολογία και το μυστήριον της γεννήσεως», σσ. 1-28. [Στο πρώτο μέρος του άρθρου (Α ), παρουσιάζονται οι τελευταίες παρατηρήσεις των αστρονόμων αναφορικά με την Αφροδίτη, τον Άρη και τον Δία. Ακόμα, γίνεται λόγος για τη φύση των αερίων, τα οποία καίγονται και εκρήγνυνται περιμετρικά του ήλιου. Στο δεύτερο (Β ) και στο τρίτο (Γ ) τμήμα του άρθρου, εκτίθεται ο προβληματισμός της επιστημονικής κοινότητας γύρω από την αναπαραγωγή των κυττάρων και την κληρονομική μεταβίβαση χαρακτηριστικών. Θέμα το τέταρτου μέρους (Δ ) είναι τα πειράματα και οι θεωρίες περί της κίνησης των μυών και περί των ουσιών εκείνων, οι οποίες παρέχουν στους μυς την απαιτούμενη ενέργεια]. II. «Νέοι κοινωνικοί ορίζοντες. Α. Ευρύτερα σχέδια εργασιών», σσ. 29-38. [Η αύξηση του πληθυσμού, οι διαρκώς διευρυνόμενες ανάγκες των καταναλωτών και η ραγδαία πρόοδος της επιστήμης συνετέλεσαν στη σταδιακή εξάπλωση των μεγάλων επιχειρήσεων και στον συνακόλουθο αφανισμό των μεμονωμένων μικρών ιδιοκτητών. Το ατομικό κεφάλαιο τείνει να εκλείψει, προς όφελος των συγχωνεύσεων και των συνεταιρισμών. Στην Αμερική, η νέα αυτή πραγματικότητα επέφερε μείωση τιμών, ενώ στη Γερμανία, οδήγησε στη δημιουργία μονοπωλίου. Στην Αγγλία, η κατάσταση βρίσκεται υπό διαμόρφωση, με τα παραδείγματα μικρών επιχειρήσεων που συγχωνεύονται ή απορροφώνται από ισχυρούς οργανισμούς να αυξάνονται συνεχώς. Παράλληλα, σε νομοθετικό επίπεδο, ο κρατικός μηχανισμός προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες]. III. Σπένσερ [Spencer], «Νέαι ιδέαι περί δικαιοσύνης. Α. Τα δικαιώματα των γυναικών. Β. Τα πολιτικά λεγόμενα καθήκοντα. Γ. Η φύσις του κράτους. Δ. Το πολίτευμα», σσ. 39-72. [Στο πρώτο μέρος του άρθρου (Α ), ο Σπένσερ αναγνωρίζει, κατ αρχάς, ότι τόσο οι γυναίκες, όσο και οι άνδρες είναι ανεξάρτητα μέλη της ίδιας κοινωνίας. Ως εκ τούτου, οι γυναίκες, τουλάχιστον οι άγαμες, δεν θα πρέπει να υποβάλλονται σε κανενός είδους περιορισμό, όσον αφορά την περιουσία, τον βιοπορισμό και τη μόρφωσή τους. Οι έγγαμες γυναίκες διατηρούν το δικαίωμα της σωματικής τους ακεραιότητας, της ελευθερίας λόγου και πεποιθήσεων και της εκμετάλλευσης της Η αρίθμηση των τευχών με αραβικά ψηφία καθώς και η λατινική αρίθμηση των επιμέρους άρθρων δεν υφίστανται στο περιοδικό. Προστέθηκαν, στην παρούσα εργασία, για πρακτικούς λόγους. 17

περιουσίας η οποία είτε έχει αποκτηθεί μέσω της εργασίας τους, είτε τους έχει κληροδοτηθεί. Ωστόσο, η διαχείριση της περιουσίας σχετίζεται και με τον καταμερισμό των καθηκόντων μεταξύ των συζύγων. Όσον αφορά την ανατροφή των παιδιών, αυτή, τουλάχιστον κατά τα πρώτα έτη της ζωής του παιδιού, επαφίεται στη μητέρα, ενώ, αργότερα, κρίνεται απαραίτητη και η παρέμβαση του πατέρα, κυρίως στην περίπτωση των γιων. Για την κηδεμονία των παιδιών σε ενδεχόμενο διαζύγιο, ο Σπένσερ παραθέτει επιχειρήματα τόσο υπέρ της μιας, όσο και υπέρ της άλλης πλευράς. Προβαίνοντας σε παραδείγματα αρχαίων λαών και πρωτόγονων φυλών, όπου οι γυναίκες ζουν πλήρως υποταγμένες και υφίστανται βαναυσότητες, συμπεραίνει ότι η θέση των γυναικών βελτιώθηκε και οι σχέσεις των δύο φύλων εξισορροπήθηκαν όταν οι κοινωνίες έπαψαν να είναι πολεμικές και άρχισαν να εκβιομηχανίζονται. Τάσσεται κατά της ισότητας των δύο φύλων αναφορικά με τα πολιτικά δικαιώματα και μεταθέτει τον σχετικό προβληματισμό σε μια εποχή, κατά την οποία, θα επικρατεί συνεχής ειρήνη ή κατά την οποία, οι γυναίκες θα συμμετέχουν ενεργά στην εθνική άμυνα. Στο δεύτερο μέρος (Β ), ο Σπένσερ προβληματίζεται γύρω από τη φύση του πιο δίκαιου πολιτεύματος καθώς και γύρω από το ζήτημα της καθολικής ψηφοφορίας για την ανάδειξη κυβέρνησης. Διαπιστώνει ότι καθήκον του κρατικού μηχανισμού είναι η προάσπιση, μέσω των νόμων, των κυρίως δικαιωμάτων των πολιτών. Ως κυρίως δικαιώματα ορίζει τη σωματική ακεραιότητα, την ελευθερία της μετακίνησης, της κυριότητας, της εργασίας, της οποιασδήποτε μορφής συναλλαγής, της έκφρασης. Ωστόσο, παρατηρεί ότι οι άνθρωποι, στην τάση τους να συγχέουν τα μέσα με τον τελικό σκοπό, ταυτίζουν το δικαίωμα της ψήφου και τον ευρύ καταμερισμό των πολιτικών αξιωμάτων, με τα κυρίως δικαιώματα. Κατά τον Σπένσερ, η ψήφος δεν συνιστά παρά το μέσο για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων αυτών. Το τρίτο τμήμα (Γ ) εκκινεί από τη διαπίστωση ότι η αρχή της γενικής εξέλιξης δεν ισχύει μόνο στη φύση, αλλά επιδρά και στη διαμόρφωση εννοιών, όπως το κράτος και η κοινωνία. Ο Σπένσερ διακρίνει δύο θεμελιώδεις διαφοροποιήσεις των σύγχρονων (κυρίως των αγγλοσαξονικών) κοινωνιών από τις παλαιότερες. Πρώτον, στη νεότερη εποχή, στοιχειώδης κοινωνική μονάδα θεωρείται το άτομο και όχι η ομάδα. Δεύτερον, στις σύγχρονες κοινωνίες, η πλειονότητα των ελεύθερων πολιτών εργάζεται, ενώ λίγοι είναι αυτοί που δραστηριοποιούνται στην άμυνα της χώρας τους. Αντίθετα, παλαιότερα, οι ελεύθεροι άνδρες ήταν στρατιώτες, ενώ η εργασία αποτελούσε καθήκον των δούλων. Από αυτήν τη νέα πραγματικότητα, συνάγεται ότι σκοπός των παλαιότερων κοινωνιών ήταν η προστασία των μελών της από εξωτερικούς εχθρούς, ενώ, οι σύγχρονες κοινωνίες καλούνται να αντιμετωπίσουν έσωθεν κινδύνους. Στο τελευταίο μέρος του άρθρου (Δ ), ο Σπένσερ διακρίνει τρεις τύπους πολιτευμάτων: τη στρατοκρατία, τον βιομηχανισμό και το μικτό πολίτευμα, το οποίο γεφυρώνει τα δύο πρώτα. Το πολίτευμα στρατιωτικού τύπου κρίνεται το πιο κατάλληλο, σε περίπτωση πολέμου. Το δεύτερο είδος πολιτεύματος στοχεύει στην προάσπιση των αμοιβαίων δικαιωμάτων των πολιτών, ωστόσο, η αποτελεσματικότητά του δεν εξαρτάται από την παραχώρηση σε όλα τα μέλη της κοινωνίας, του δικαιώματος ψήφου και συμμετοχής στην εξουσία. Σε κάθε περίπτωση, τονίζεται η ανάγκη συνέπειας, εκ μέρους των πολιτών, αναφορικά με τις οικονομικές τους υποχρεώσεις απέναντι στο κράτος. Τέλος, ο Σπένσερ αντιτίθεται στη χορήγηση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες, ελλείψει συμμετοχής αυτών στις πολεμικές επιχειρήσεις του στρατού. Προσθέτει, ακόμα, ότι η ψήφος των γυναικών δεν μπορεί να είναι αξιόπιστη λόγω της έμφυτης παρορμητικότητάς τους, της τάσης τους να προκρίνουν το ατομικό και άμεσο έναντι του μακροπρόθεσμου γενικού συμφέροντος, της υπερβολικής φιλευσπλαχνίας τους και της ροπής τους για υποταγή σε κάθε πολιτική ή θρησκευτική δύναμη]. IV. Edouard Pompery, «Γυναικός αιθήρ», σσ. 73-87. [Στο άρθρο, η γυναίκα παρουσιάζεται ως σύμβολο της καλαισθησίας, της αγνότητας και του έρωτα. Η ομορφιά και η επιμελημένη εξωτερική εμφάνιση αναδεικνύονται ως πρωταρχικοί παράγοντες για την αξιολόγησή της ως ατόμου. Προβάλλεται, επίσης, η διπλή της ιδιότητα ως κόρης, η οποία έλκει τον άνδρα και ως στοργικής μητέρας. Τέλος, επισημαίνεται ότι οι άνδρες οφείλουν να επαγρυπνούν απέναντι 18

στον έρωτα και να μην παρασύρονται ολοκληρωτικά σε αυτόν, προκειμένου να μην απολέσουν τη συγκρότησή τους]. V. «Ληστεία και μαφία εν Ιταλίᾳ (ήθη σικελικά). Α. Ληστεία. Β. Η σικελική μαφία», σσ. 88-104. [Στο πρώτο τμήμα του άρθρου (Α ), μετά από μια σύντομη περιγραφή των δρόμων και των αγρών της Σικελίας, γίνεται λόγος για τις συμμορίες ληστών, οι οποίες ήλεγχαν περιοχές του νησιού. Αυτές επιδίδονταν σε απαγωγές εύπορων περιηγητών ή και τοπικών αρχόντων. Συχνά, προκειμένου να επιτρέψουν τη διέλευση από τις θέσεις που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό τους, προέβαιναν σε οικονομικές συμφωνίες με τις εκάστοτε αρχές ή και με ιδιώτες. Ο περιπετειώδης βίος τους έχει θεματοποιηθεί σε πλήθος ληστρικών μυθιστορημάτων, διηγημάτων και εικονογραφημένων τευχών. Στο δεύτερο μέρος (Β ), συζητείται η παράνομη δραστηριότητα των μαφιόζων, η οποία παραμένει ατιμώρητη, λόγω ισχύος του άγραφου νόμου της «ομερτά», δηλαδή, της πάσῃ θυσίᾳ συγκάλυψης των ενόχων, σε περίπτωση εγκλήματος. Παρατίθενται παραδείγματα της δραστηριότητας αυτής καθώς και περιπτώσεις εκδίκασης εγκλημάτων της μαφίας, οι οποίες αντλούνται από τον τύπο]. VI. «Αμερική και Αμερικανοί. Αμερικανικά ξενοδοχεία και ο βίος εν αυτοίς (εκ του συγγράμματος του Αλεξάνδρου Κρέιβ)», σσ. 105-113. [Alexander Craib, American Hotels and Hotel Life, America and the Americans. A Narrative of a Tour in the United States and Canada with Chapters on American Home Life, Alexander Gardner, London 1892, pp. 281-289. Η πληροφορία στο: Τριανταφυλλοπούλου (2013), ό.π. (σημ. 11)]. [Στο άρθρο, περιγράφεται η πολυτέλεια των αμερικανικών ξενοδοχείων, η απασχόληση πλήθους εργαζομένων σε αυτά, η άψογη οργάνωση και η αφθονία υπηρεσιών και αγαθών. Τα ξενοδοχεία εξασφαλίζουν τη διακίνηση μεγάλων χρηματικών ποσών, συμβάλλοντας, έτσι, καθοριστικά στην προώθηση της αμερικανικής οικονομίας]. VII. L. Gumplowicz, «Εξ ενός ζεύγους οι άνθρωποι καταγόμεθα; (Εκ του συγγράμματος Ο πόλεμος των φυλών). Α. Η πολιτική της φύσεως. Β. Ηθικοί λόγοι υπέρ της μονογενείας», σσ. 114-121. [Στο πρώτο μέρος του άρθρου (Α ), ο συντάκτης τάσσεται υπέρ της πολυγενετικής αρχής και απορρίπτει τη μονογενετική. Στο φυτικό και το ζωικό βασίλειο, από τα πολυάριθμα σπέρματα, παράγονται λιγότερα όντα ενώ, από τα όντα αυτά, προκύπτουν ακόμα πιο λίγοι γόνοι, δηλαδή, ώριμοι οργανισμοί. Σύμφωνα με την εξελικτική θεωρία που αναπτύσσεται εδώ, το ανθρώπινο γένος δημιουργήθηκε κατόπιν εξέλιξης κάποιων ανώτερων ζωικών οργανισμών. Αυτή η μετάλλαξη συντελέστηκε όταν το επέτρεψαν οι γεωλογικές και οι κλιματικές συνθήκες, σε διάφορες περιοχές της γης. Ο Gumplowicz συμπεραίνει ότι η διασπορά, ανά τη γη, των προγόνων του ανθρώπινου γένους συνεπάγεται και την εμφάνιση φυλετικών διαφοροποιήσεων μεταξύ τους. Θέμα του δεύτερου μέρους του άρθρου (Β ) αποτελούν οι θρησκευτικής και ηθικής φύσεως λόγοι, στους οποίους οφείλεται η αμηχανία της επιστημονικής κοινότητας, αναφορικά με την αποδοχή της πολυγενετικής αρχής. Έτσι, η αρχή αυτή αντιβαίνει στα διδάγματα της Βίβλου περί καταγωγής του ανθρώπινου γένους από ένα ζεύγος ανθρώπων. Επιπροσθέτως, θέτει υπό αμφισβήτηση την παραδεδεγμένη ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, ισότητα, η οποία προέκυπτε από τη θεωρία της μονογένειας]. 19