Η επιλογή κατεύθυνσης και το επάγγελμα του πατέρα.

Επομένως βάσιμα μπορεί κανείς να υποθέσει ότι, η επιλογή κατεύθυνσης στο Γυμνάσιο σημαίνει σε πολύ μεγάλο βαθμό και μία κατ' αρχήν επιλογή επαγγέλματος. Την εποχή μετά τον πόλεμο και κυρίως τη δεκαετία το '0, όταν αρχίζει η οικονομική ανάπτυξη της χώρας, αυξάνει και η ζήτηση στα Α.Ε.Ι. κυρίως των θετικών επιστημών. Επαγγέλματα όπως του πολιτικού μηχανικού, του μηχανολόγου, του ναυπηγού και γενικά τα επιστημονικά αποκτούν κοκνωνικό κύρος σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Πλατιά διαδεδομένη είναι η αντίληψη πως τα πρακτικά τμήματα είναι αυτά που οδηγούν σε κοινωνικά καταξιωμένα επαγγέλματα, όπως για παράδειγμα αυτά των σχολών του Πολυτεχνείου και της Ιατρικής. Έχοντας υπόψη τις παραπάνω εκτιμήσεις διερευνήσαμε, της κατεύθυνσης που επιλέγει ο μαθητής με το επάγγελμα του πατέρα του. Τα δεδομένα καταγράφονται στον πίνακα 79. ΠΙΝ. 79: Η επιλογή κατεύθυνσης και το επάγγελμα του πατέρα. Κλασικό τμήμα Πρακτικό τμήμα Σύνολο Επάγγ. πατέρα Αριθμός j Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Αγρότες, κτηνοτρόφοι Εργάτες, τεχνίτες Υπάλληλοι, μικροεπαγγελματίες Ανώτ. υπάλληλοι, διοικητικά στελέχη Ελευθέρια επαγγέλματα Χωρίς στοιχεία, συνταξιούχοι,% 7 Ι,% j 0,% 0 7,8%,7% j 9,% 8,%,9% 7 9,%,% 7 8 90 79 87 8 Σύνολο,% 77,% Πηγή: Γενικοί έλεγχοι ό.π.. Τα ποσοστά αναφέρονται στο σύνολο των μαθητών του αντιστοίχου επαγγέλματος. 0

Από τα παραπάνω δεδομένα γίνεται φανερό ότι τα παιδιά των αγροτών και κτηνοτρόφων προτιμούν σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό τα κλασικά τμήματα (,% από αυτά) από τα πρακτικά (ποσοστό,%). Το ίδιο συμβαίνει και με τα παιδιά των εργατών και τεχνιτών, μάλιστα με μεγαλύτερη διαφορά ποσοστών. Αυτά επιλέγουν κατά,% το κλασικό και κατά,% το πρακτικό. Η κατάσταση δεν αλλάζει για τα παιδιά των υπαλλήλων και μικροεπαγγελματιών. Αυτά, αν και με μικρότερη διαφορά, προτιμούν- και πάλι το κλασικό τμήμα, με ποσοστό 0,%, έναντι του πρακτικού, που επιλέγει το,9%. Αντίστροφη είναι η κατάσταση για τα παιδιά των ανωτέρων υ παλλήλων ή διοικητικών στελεχών. Αυτά προτιμούν το πρακτικό κατά 9,% έναντι του 7,8% που επιλέγει το κλασικό. Τέλος παιδιά με πατέρα ελευθερίων επαγγελμάτων φαίνεται περίπου να μοιράζουν τις προτιμήσεις τους. Το,7% επιλέγει το κλασικό και το,% το πρακτικό τμήμα. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι υπάρχει σημαντική συσχέτιση της επιλογής κατεύθυνσης κατά τις τελευταίες τάξεις και του επαγγέλματος του πατέρα. Τα παιδιά των ανώτερων κοινωνικών τάξεων και κυρίως τα παιδιά των ανώτερων υπαλλήλων και διοικητικών στελεχών, είναι αυτά που επιλέγουν τα πρακτικά τμήματα. Αν λάβουμε υπόψη την παραπάνω γενική εκτίμηση ότι, τα τμήματα αυτά οδηγούσαν (την εποχή που αναφερόμαστε και κυρίως τις πρώτες μετά τον πόλεμο δεκαετίες) σε σχολές των Α.Ε.Ι. με κοινωνικό κύρος, είναι φανερή η προσδοκία των μαθητών αυτών. Προσδοκία που, σε σημαντικό βαθμό γι' αυτούς, γίνεται γεγονός. Εττιλονπ κατεύθυνσης και επίδοση. Στην προηγούμενη παράγραφο είδαμε ότι, οι μαθητές που σε μεγαλύτερο ποσοστό επιλέγουν τα τμήματα πρακτικής κατεύθυνσης είναι σε μεγαλύτερο ποσοστό τα παιδιά των "ανώτερων" κοινωνικών 0

τάξεων. Αναμενόμενο επομένως είναι αυτοί οι μαθητές να έχουν και καλύτερο γενικό βαθμό αλλά και καλύτερους βαθμούς στα Ελληνικά και κυρίως στα Μαθηματικά. Διερευνήσαμε αυτή την περίπτωση για όλη την περίοδο 90-80. Τα αποτελέσματα αναγράφονται στους παρακάτω πίνακες 80 και 8. ΠΙΝ. 80: Η επίδοση των μαθητών των πρακτικών τμημάτων. Μαθητές Γενικός βαθμός Βαθμός Ελληνικών Βαθμός Μαθηματικών Αγόρια,7,,897 Κορίτσια,0,08,08 Σύνολο 77,000,89, ΠΙΝ. 8: Η επίδοση των μαθητών των κλασικών τμημάτων. Μαθητές Γενικός βαθμός Βαθμός Ελληνικών Βαθμός Μαθηματικών Αγόρια,7,7,80 Κορίτσια,8,,8 Σύνολο,8,7,0 Πηγές: Γενικοί έλεγχοι ό.π. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω δεδομένα, οι μαθητές των πρακτικών τμημάτων είναι σε κάθε περίπτωση καλύτεροι αυτών των κλασικών. Το δεδομένο αυτό ήταν αναμενόμενο, αφού διαπιστώθηκε ότι αυτοί προέρχονται σε μεγαλύτερα ποσοστά από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Συγκεκριμένα, οι μαθητές αυτοί είναι καλύτεροι στη γενική βαθμολογία. Είναι επίσης καλύτεροι στα Μαθηματικά, πράγμα αναμενόμενο, αφού το μάθημα είναι βασικό της κατεύθυνσης που οι ίδιοι επιλέγουν. Είναι όμως καλύτεροι και στα Ελληνικά, παρ' ό,τι δεν τα επιλέγουν (μέσω της κατεύθυνσης που ακολουθούν). Παρατηρείται δηλαδή 0

ότι οι γενικά καλοί μαθητές είναι και στα επί μέρους μαθήματα καλοί, έστω κι αν αυτά δεν είναι της προτίμησης τους. Διαπιστώνεται επίσης ότι τα κορίτσια σε κάθε περίπτωση έχουν καλύτερη βαθμολογία απ' τα αγόρια. Αυτό συμβαίνει και για τις δύο κατευθύνσεις, κλασικό και πρακτικό, όσον αφορά το γενικό βαθμό αλλά και για τα επί μέρους μαθήματα. Βέβαια το γεγονός ότι τα πρακτικά τμήματα λειτουργούν στο Αρρένων Λαμίας από το 9-, όταν οι βαθμοί ήταν γενικά χαμηλότεροι, ενώ στο Θηλέων Λαμίας πολύ αργότερα (98-9), όταν οι βαθμοί βελτιώθηκαν, ερμηνεύει κατά κάποιο τρόπο την καλύτερη επίδοση των κοριτσιών. Για να απομονώσουμε αυτόν τον παράγοντα διερευνήσαμε την επίδοση των μαθητών μόνον τη δεκαετία του '70, όταν υπήρχαν πρακτικά και κλασικά τμήματα σε όλ.α τα σχολεία. Τα αποτελέσματα καταγράφονται στους παρακάτω πίνακες 8 και 8. ΠΙ Ν. 8: Η επίδοση των μαθητών των πρακτικών τμημάτων, τη δεκαετία του 70. Μαθητές Γενικός βαθμός Βαθμός Ελληνικών Βαθμός Μαθηματικών Αγόρια 7,09,,89 Κορίτσια,7,08, Σύνολο 9,87,7,0 ΠΙΝ. 8: Η επίδοση των μαθητών των κλασικών τμημάτων, τη δεκαετία του '70. Μαθητές Γενικός βαθμός Βαθμός Ελληνικών Βαθμός Μαθηματικών Αγόρια 87,78,8, Κορίτσια,07,, Σύνολο 09,0,0,8 Πηγές: Γενικοί έλεγχοι ό.ττ. 07

Από τα παραπάνω δεδομένα διαπιστώνεται, και για τη δεκαετία το '70, ό,τι διαπιστώθηκε και για το σύνολο των μαθητών, δηλαδή: ότι οι μαθητές των πρακτικών τμημάτων έχουν καλύτερη επίδοση από αυτούς των κλασικών και ότι τα κορίτσια, είτε πρακτικής είτε κλασικής κατεύθυνσης, έχουν καλύτερη επίδοση από τα αντίστοιχα αγόρια. Αξιοσημείωτο στοιχείο είναι ότι οι μαθητές των πρακτικών τμημάτων, τη δεκαετία του '70, εμφανίζουν μεγαλύτερο βαθμό στα Ελληνικά απ' ό,τι στα Μαθηματικά. Δεν συμβαίνει το ίδιο και για όλη την περίοδο που αναφερόμαστε. Συμπερασματικά λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι: α) Τα κορίτσια εμφανίζουν γενική βαθμολογία καλύτερη από αυτή των αγοριών. β) Τα κορίτσια έχουν επίσης καλύτερους βαθμούς από τα αγόρια στα γλωσσικά μαθήματα (Αρχαία και Νέα Ελληνικά). γ) Τα κορίτσια, αν και προτιμούν σε μικρότερα ποσοστά από τα αγόρια τα πρακτικά τμήματα, έχουν καλύτερους βαθμούς από αυτά και στα Μαθηματικά σ' αυτά τα τμήματα. δ) Τη δεκαετία του '70, όταν πλέον έχει σχεδόν αποκατασταθεί η ισορροπία ποσοστών αγοριών και κοριτσιών στο Γυμνάσιο, και πάλι τα κορίτσια εμφανίζουν καλύτερη βαθμολογία και στα Μαθηματικά. Διαπιστώνεται δηλαδή ότι, οι απόψεις που συχνά εμφανίζουν τα κορίτσια να είναι καλύτερα στις θεωρητικές επιστήμες ενώ τα αγόρια στις θετικές, υπονοώντας έτσι ότι τα αγόρια είναι καλύτεροι μαθητές στα Μαθηματικά, δεν επιβεβαιώνονται.. Βλ: Μέρος Δεύτερο, Κεφ. Δ', υποσημείωση.. Βλ: α) Β.Δεληγιάνη - Σ.Ζιώγου, Εκπαίδευση και Φύλο, ό.π. σ.7, όπου αναφέρονται οι έρευνες των Meek,Μ. 99 On Being Literare. London: The Bodley Head, σ. και Tavris.C. και Wade.C. 98 The Longest War: Sex Differences in Perspective, nd Ed. U.S.A Harcourt Brace lonanovich Publishers, σ.9 και Χαραλαμπάκης,Χ. Γλώσσα και Φύλο, Θαλλώ 99, τ., σσ.77-00. 08

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Α': ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Στο παρόν κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε τα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα. Θα προσπαθήσουμε κυρίως να ελέγξουμε την ορθότητα της βασικής υπόθεσης μας. Απαραίτητο όμως στοιχείο για την ερμηνεία αυτή θεωρούμε μία σύντομη αναφορά στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική κατάσταση που χαρακτήριζε το ίδιο χρονικό διάστημα την Ελληνική κοινωνία, θεωρώντας ότι αυτή υπερπροσδιόρισε και τις εκπαιδευτικές εξελίξεις. Η περίοδος 90-80, στην οποία αναφερόμαστε, συμπίπτει με τις δύο τελευταίες από τις τέσσερις χαρακτηριστικές φάσεις της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας : Η μία είναι η εποχή του μεσοπολέμου και η άλλη η μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο περίοδος. Κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου του μεσοπόλεμου είναι η σημαντική πληθυσμιακή αύξηση της χώρας, με την έλευση των προσφύγων στην Ελληνική επικράτεια, και η εισροή ξένων κεφαλαίων, παράγοντες που συντέλεσαν στην αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής. Βλ: Π.χ. Μ. Πετμεζίδου-Τσουλουβή, Κοινωνικές τάξεις και μηχανισμοί κοινωνικής αναπαραγωγής, Εξάντας 987, σσ. -, όπου η ιστορική εξέλιξη της Ελληνικής οικονομίας από το 80 έως σήμερα χαρακτηρίζεται από τέσσερις φάσεις. Στη διατριβή μας αναφερόμαστε στις δύο τελευταίες, τη φάση της μεσοπολεμικής περιόδου και αυτή της μεταπολεμικής περιόδου. 09

με υψηλό ρυθμό. Υποστηρίχθηκε η άποψη ότι «...η περίοδος του μεσοπολέμου στην Ελλάδα χαρακτηρίστηκε από την εμφάνιση και σταδιακή επικράτηση μίας εθνικής αστικής τάξης, προσανατολισμένης προς παραγωγικές δραστηριότητες...» και ότι «...μόνον τότε η άρχουσα τάξη προσπάθησε να διατυπώσει ένα εθνικό πρόγραμμα αυτόνομης εγχώριας ανάπτυξης». Στα πλαίσια αυτής της ανάπτυξης έχουμε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 99, που μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία σύστοιχη προσπάθεια για τον αστικό εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης. Την περίοδο αυτή, με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της, διακόπτει ο Β" παγκόσμιος πόλεμος και στη συνέχεια ο εμφύλιος. Κατά τη δεκαετία του '0, που διαρκούν οι πόλεμοι αυτοί, διακόπτεται κάθε παραγωγική ανάπτυξη, καταστρέφονται οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας, αποδιοργανώνεται το κράτος και μαζί με αυτό το σχολικό δίκτυο. Οι νέες μορφές συγκρότησης, που εν δυνάμει εμφανίζονται όπου επικρατεί το Ε.Α.Μ., δεν έχουν διάρκεια και δεν επικρατούν. Το ίδιο συμβαίνει και για το σχολικό δίκτυο που επιχειρήθηκε να συγκροτηθεί και να λειτουργήσει, κύρια στις ορεινές περιοχές. Η επόμενη περίοδος είναι η μεταπολεμική φάση ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Το πρώτο αξιοσημείωτο κοινωνικό δεδομένο της περιόδου αυτής είναι ο μεγάλος αριθμός χωρικών που υποχρεώθηκε. Στο ίδιο, σ. όπου αναφέρεται ότι η Μικρασιατική καταστροφή είχε ως αποτέλεσμα την έλευση στην Ελληνική επικράτεια μεγάλου αριθμού ειδικευμένων εργαζόμενων που αποτέλεσαν για το ελληνικό κεφάλαιο αξιοποιήσιμο εργατικό δυναμικό. Την ίδια εποχή παρατηρείται και εισροή κεφαλαίων στη χώρα. Οι παράγοντες αυτοί είχαν ως αποτέλεσμα τη βιομηχανική ανάπτυξη με υψηλούς ρυθμούς (αναφέρεται αύξηση του Α.Ε.Π κατά 7,%). Τότε (9) έρχονται να εγκατασταθούν και στη Λαμία Μικρασιάτες πρόσφυγες.. Βλ: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Κράτος, Κοινωνία, Εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, Θεμέλιο Αθήνα 987, σ.9.. Βλ: Χαρ. Νούτσος, Προγράμματα Εκπαίδευσης..., ό.π, σ.0, Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή..., ό.π, σ.0 και Αν. Φραγκουδάκη, Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση..., ό.π, σ.7.. Βλ. σχετικά, Χάρ. Σακελλαρίου, Η παιδεία στην Αντίσταση, ό.π. 0

να μετακινηθεί, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, από τις στρατιωτικές ζώνες στην περιφέρεια των μεγάλων πόλεων. Ο αριθμός τους υπολογίζεται σε πάνω από μισό εκατομμύριο κατοίκων. Δεύτερο σημαντικό δεδομένο είναι η καταστροφή ή η εξάρθρωση των περιορισμένων παραγωγικών δυνάμεων της χώρας, λόγω του παγκόσμιου και στη συνέχεια του εμφύλιου πολέμου. Για πολλά από τα επόμενα χρόνια η ανασυγκρότηση της χώρας δεν ακολούθησε τα προπολεμικά πρότυπα 7. Τη δεκαετία του '0 παρατηρείται ραγδαία διόγκωση του κρατικού μηχανισμού, για πολιτικούς κυρίως λόγους 8. Είναι μία τάση αντίστροφη αυτής του μεσοπολέμου, η οποία συνεχίζεται και τις επόμενες δεκαετίες 9. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται «...μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '0, το κράτος και οι ελεγχόμενοι από το κράτος οργανισμοί αποτελούσαν τη μοναδική ευλογοφανή ελπίδα απασχόλησης για εκατοντάδες χιλιάδες ανέργων ή υποαπασχολούμενων εργατών των πόλεων. Αυτό ίσχυε ακόμη περισσότερο για τους απόφοιτους γυμνασίου χωρίς ανώτερες σπουδές, για τους οποίους οι πιθανότητες να βρουν αξιοπρεπή απασχόληση ήταν. Βλ: Κ. Τσουκαλάς, Κράτος, Κοινωνία, Εργασία...,ό.π. σ.. 7. Στο ίδιο, σ.9. 8. Στο ίδιο, σ., 8, 90, 9. Βλ. επίσης Ε. Μακρής, Στατιστικοί Μελέται, 8-97, Ε.Κ.Κ.Ε. Αθήνα 97, ττιν.7, σ. 07, όπου αναφέρεται ότι το 90 το ποσοστό των τακτικών δημοσίων υπαλλήλων ήταν το,0% το 98 έγινε,8% ενώ το 9 αυξήθηκε σε,7%. Για την ίδια τάση και τους λόγους της διόγκωσης του κράτους αναφέρεται και ο Ν. Ψυρούκης, με επισήμανση ότι η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στην αύξηση του αριθμού των στρατιωτικών και των σωμάτων ασφαλείας και φτάνει το 9%, μεταξύ 98 και 98. Βλ: Ν. Ψυρούκης, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 90-97, τομ. Α'. Αθήνα 97, σ.9. Οι πολιτικοί λόγοι που αναφέρονται συνίστανται στο ότι βασικό μέλημα της εξουσίας και των εξωτερικών στηριγμάτων της ήταν η συγκρότηση ενός κρατικού μηχανισμού που θα ήλεγχε τις κοινωνικές εξελίξεις και θα δημιουργούσε ένα νέο μικροαστικό στρώμα ως κοινωνικό κορμό του κοινωνικού καθεστώτος. 9. Βλ: Κ. Τσουκαλάς, ό.π, σσ. 8-8, όπου αναφέρονται οι αριθμοί των υπαλλήλων του ευρύτερου δημόσιου τομέα ως εξής: το 90: 09.000 υπάλληλοι, το 9 0.000, το 97 0.000 και το 98 00.000 υπάλληλοι.

ακόμη λιγότερες». Στα τέλη της δεκαετίας του '0, διαπιστώνεται ότι οι μισοί σχεδόν πτυχιούχοι εργάζονται στον κρατικό τομέα. Είναι φανερό ότι αυτή «η δόμηση της δημόσιας διοίκησης είχε προεκτάσεις στο επίπεδο οργάνωσης του εκπαιδευτικού συστήματος, της εκπαιδευτικής ζήτησης και του προσανατολισμού των ανώτατων σπουδών». Έτσι έως τη δεκαετία του '0, παγιώνεται μία νέα μεσαία τάξη και «από το 90 και μετά, η αναπαραγωγή του συστήματος των κοινωνικών σχέσεων ήταν πλέον δυνατόν να προχωρήσει ευκολότερα». Αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων ήταν η μεταρρύθμιση του 9. Μέσα σ' αυτά τα κοινωνικά-ιστορικά δεδομένα, που αναφέραμε επιγραμματικά, εξελίσσεται και η εκπαιδευτική κατάσταση της χώρας. Λαβαίνοντας τα υπόψη θα επιχειρήσουμε να ερμηνεύσουμε αναλυτικά τα αποτελέσματα της στατιστικής μας μελέτης. Η πρόσβαση. Όπως διαπιστώνουμε από τα δεδομένα του πίνακα. (σ.), ο αριθμός των μαθητών που εισέρχονται στη Μέση Εκπαίδευση αυξάνει με μεγάλους ρυθμούς από το 90 έως το 980. Συγκεκριμένα, στις αρχές της δεκαετίας του '0, δηλαδή με τη λειτουργία του εξατάξιου Γυμνάσιου, ο αριθμός των μαθητών που εισέρχονται σ' αυτό, με εξετάσεις, αποτελεί το,9% των απόφοιτων του Δημοτικού σχολείου, για να φτάσει το 90 στο 7,8%. Με την κατάργηση των εισιτήριων από το Δημοτικό προς το Γυμνάσιο εξετάσεων (μέτρο που εφαρμόστηκε από τη μεταρρύθμιση του '), το ποσοστό αυξάνει το 9 στο 70,% και μία δεκαετία αργότερα, το 97, ξεπερνά το 8%. 0. Στο ίδιο, σ... Στο ίδιο, σ. 8, 9.. Στο ίδιο, σ. 0.. Στο ίδιο, σ. 0.. Βλ: πιν. 7.

Διαπιστώνεται λοιπόν μία συνεχής βελτίωση της πρόσβασης των μαθητών στη Μέση Εκπαίδευση που είναι αλματώδης μετά την κατάργηση των εξετάσεων το 9. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι ένα άμεσο αποτέλεσμα της μεταρρύθμισης του ' ήταν η σημαντική είσοδος στο Γυμνάσιο και μαθητών που αποκλείονταν λόγω αυτών των εξετάσεων. Με δεδομένο ότι το 97 το ποσοστό αυτό ξεπερνά το 8%, μπορούμε να πούμε ότι προσεγγίζεται στην πράξη η εννιάχρονη βασική εκπαίδευση, που με την επόμενη μεταρρύθμιση του J97 θεσμοθετείται ως υποχρεωτική. Στη συνεχή βελτίωση της πρόσβασης στο Γυμνάσιο σημαντικό ρόλο έπαιξε και η συνεχής διεύρυνση του σχολικού δικτύου της Μέσης Εκπαίδευσης, κυρίως στις αγροτικές περιοχές, αλλά και η ίδρυση Γυμνασίου Θηλέων. Η ίδρυση αυτή συντέλεσε ώστε να υπερδιπλασιαστεί ο αριθμός των κοριτσιών στη Μέση Εκπαίδευση, τη δεκαετία του '0. Ωστόσο, το γεγονός της αξιοσημείωτης μετακίνησης αγροτικού πληθυσμού μετά τον εμφύλιο πόλεμο και προς πέραν του νομού περιοχές, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι σημαντικός ήταν ο αριθμός των μαθητών που δεν συνέχισαν τη φοίτηση τους και στο Γυμνάσιο για τους προαναφερόμενους πολιτικούς λόγους 7. Συμπερασματικά, όσον αφορά τη σταδιακή αύξηση του αριθμού των μαθητών στη Μέση Εκπαίδευση, μπορούμε να πούμε ότι οι εκπαιδευτικοί παράγοντες που τη διευκόλυναν ήταν μάλλον το αποτέλεσμα.. Το μέτρο αυτό εφαρμόστηκε για πρώτη φορά με τη μεταρρύθμιση Παπανδρέου- Παπανούτσου ( Ν.79/, αρθ., ).. Βλ: Μέρος πρώτο, κεφ. Β', " Η Μέση Εκπαίδευση", και πίνακα Γυμνασίων του Νομού στο παράρτημα. 7. Είναι ευρύτερα γνωστό ( χωρίς να διαθέτουμε αριθμητικά στοιχεία ) ότι στο νομό Φθιώτιδας η δράση και η κυριαρχία του Ε.Α.Μ. ήταν καθολική στις αγροτικές περιοχές και ως εκ τούτου και η συμμετοχή του αγροτικού πληθυσμού. Αποτέλεσμα αυτού ήταν μετά τον εμφύλιο να εγκαταλείψει τα χωριά σημαντικός αριθμός κατοίκων, λόγω πολιτικών διώξεων. Πολλοί από αυτούς κατέφυγαν στην Αθήνα, άλλοι στις Ανατολικές χώρες ως πολιτικοί πρόσφυγες. Για τη δράση του Ε.Α.Μ. και του Δ.Σ.Ε. στη Ρούμελη και το Νομό βλ., Βασίλης Αποστολόπουλος, Το χρονικό μιας εποποιίας - Ο Δημοκρατικός Στρατός στη Ρούμελη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 99.

Ως αίτιο μπορεί να θεωρηθούν οι παραπάνω κοινωνικές ανάγκες της περιόδου. Αυτές είναι που αναδείκνυαν όλο και περισσότερο αναγκαία την εκπαίδευση για ευρύτερο αριθμό πολιτών. Οι προσπάθειες για την ανάπτυξη ενός σύγχρονου αστικού κράτους ήταν αυτές που οδήγησαν στις μεταρρυθμίσεις του '9 και '. Δεν παραβλέπουμε βέβαια και άλλους δευτερογενείς λόγους, όπως είναι η διαμορφωμένη κάθε εποχή συνείδηση των πολιτών για το ρόλο της εκπαίδευσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εποχή της δεκαετίας του '0 με τη μεγάλη αγροτική έξοδο και την αστικοποίηση μεγάλου μέρους του πληθυσμού, ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής ανάπτυξης της χώρας. Η εποχή συνοδεύτηκε, όπως είναι γνωστό, από τη μεταρρύθμιση του ' που διευκόλυνε την κοινωνική κινητικότητα. Έτσι επιβεβαιώθηκαν κάποιες προσδοκίες και δημιουργήθηκε η αντίληψη ότι αυτό μπορεί να συμβαίνει και στο μέλλον ανεξάρτητα από τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Με βάση λοιπόν αυτή την αντίληψη εξακολουθεί και σήμερα να εκφράζεται μία "μορφωσιογόνος τάση" στον ελληνικό πληθυσμό. Ειδικότερα για την πρόσβαση των κοριτσιών στη Μέση Εκπαίδευση έχουμε να επισημάνουμε έναν ταχύτατο ρυθμό αύξησης της 8. Το ποσοστό των κοριτσιών που φοιτούσαν στη Μέση Εκπαίδευση το σχολικό έτος 90-, στα μικτά τότε Γυμνάσια, ήταν το,% του συνόλου των μαθητών. Το ποσοστό αυτό αυξάνει συνεχώς και φτάνει στο τέλος της δεκαετίας του '70 περί το 9%. Η αύξηση αυτή είναι συνεχής και σταθερή. Μεγαλύτερος ρυθμός αύξησης παρατηρείται τη δεκαετία του '0, δεδομένο που μας επιτρέπει να πούμε ότι σ' αυτό συνετέλεσαν παράγοντες κοινωνικοί και εκπαιδευτικοί. Ως κοινωνικός παράγοντας που συντέλεσε στην αύξηση του ποσοστού των κοριτσιών που φοιτούσαν στη Μέση Εκπαίδευση, μπορεί να θεωρηθεί η έντονη πληθυσμιακή κινητικότητα της δεκαετίας αυτής 8. Αναλυτικά για τον αριθμό των εισερχομένων κοριτσιών και αγοριών στη Μέση Εκπαίδευση βλέπε πίνακα στο παράρτημα.

με κύριο χαρακτηριστικό την αύξηση του αστικού πληθυσμού 9. Μπορούμε, λοιπόν, να υποθέσουμε βάσιμα ότι ο αγροτικός πληθυσμός που αστικοποιήθηκε, εμφάνισε σταδιακά και μία αλλαγή των αντιλήψεων για το ρόλο της γυναίκας, με εξισωτικές τάσεις τουλάχιστον ως προς την εκπαίδευση της. Εκπαιδευτικός παράγοντας, που επηρέασε θετικά την εξέλιξη του φαινομένου ήταν και εδώ η μεταρρύθμιση του '. Αυτή, πέρα από την κατάργηση των εισαγωγικών εξετάσεων στο Γυμνάσιο, εισήγαγε και ένα άλλο εκπαιδευτικό κλίμα. Αυτό το νέο εκπαιδευτικό κλίμα χαρακτηρίστηκε γενικά από μία τάση εγκατάλειψης του έ ντονου αυταρχισμού που επικρατούσε στο σχολικό περιβάλλον, δεδομένο που θεωρούμε ότι ευνόησε τις σύγχρονες αντιλήψεις για την ισοτιμία των γυναικών στην εκπαίδευση. Το κρίσιμο όμως, όσον αφορά την αρχική μας υπόθεση, ερώτημα που ανακύπτει είναι: Η συνεχής βελτίωση των ποσοστών πρόσβασης στη Μέση Εκπαίδευση προς όφελος ποιων κοινωνικών ομάδων ήταν; Από τα δεδομένα του πίνακα 8 φαίνεται ότι: α) Έχουμε απόλυτη αύξηση της πρόσβασης στη Μέση Εκπαίδευση για τα παιδιά των αγροτών και κτηνοτρόφων. Η αύξηση είναι πολύ μεγάλη από το 90 έως το 9. Αυτή ουσιαστικά παρατηρείται μετά τη λήξη του Β' παγκόσμιου πολέμου, στο τέλος της δεκαετίας του '0. Το γεγονός αυτό μπορεί να αποδοθεί στις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν στη χώρα με τη σημαντική μετακίνηση του πληθυσμού, κατά την εποχή του εμφύλιου πολέμου και αμέσως μετά, προς τα περίχωρα των αστικών κέντρων για πολιτικούς λόγους (επί του προκειμένου στα περίχωρα της Λαμίας 0 ). Εκεί, από τα πράγματα, άλλαξε ο τρόπος ζω- 9. Για το φαινόμενο αυτό που χαρακτηρίστηκε ως "αγροτική έξοδος" έχουμε αναφερθεί και προηγούμενα. 0. Από τα στοιχεία που έχουμε (βλ: πίν. 7 και 8.) διαπιστώνεται ότι στη δεκαετία 90-9 ο μαθητικός πληθυσμός αυξάνει στη Λαμία κατά 7%, ο πληθυσμός της πόλης κατά %, ενώ ο πληθυσμός του Νομού παραμένει σχεδόν σταθερός (αύξηση 0,8%). Η διαφορά οφείλεται σε ένα βαθμό στη γενική αύξηση της πρόσβασης στο σχολείο, αλλά κυρίως στο πληθυσμό των αγροτικών περιοχών που μετά τη λήξη του εμφύλιου μετακομίζει στην πόλη. Η διαφορά είναι στην πραγματικότητα μεγαλύτερη, αν λάβουμε υπόψη ότι σημαντικός αριθμός κατοίκων που μεταναστεύει στην πόλη

ης τους. Στις νέες συνθήκες διαβίωσης φαίνεται πως η εκπαίδευση α ποτέλεσε γγ αυτούς διέξοδο. Παράλληλα παρέχεται η δυνατότητα παρακολούθησης του Γυμνάσιου που λειτουργεί τώρα στον τόπο διαμονής τους. Όμως κατά τη δεκαετία του '0 παρατηρείται σχετική ελάττωση. Μέσα στη δεκαετία αυτή, υπάρχει ραγδαία αύξηση του αγροτικού πληθυσμού. Το σχολικό δίκτυο της Μέσης Εκπαίδευσης αναπτύχθηκε και αυτό. Φαίνεται όμως ότι η συγκεκριμένη ανάπτυξη του, με νέα Γυμνάσια κατά κανόνα κοντά στη Λαμία, δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες των αγροτικών οικογενειών. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι ένας αξιοσημείωτος αριθμός παιδιών, νέων αγροτικών οικογενειών απομακρυσμένων περιοχών, δυσχεραίνονται να συνεχίσουν στο Γυμνάσιο. Γι' αυτό παρατηρείται και σχετική ελάττωση της πρόσβασης στη Μέση Εκπαίδευση. Την επόμενη βέβαια δεκαετία η περαιτέρω ανάπτυξη του σχολικού δικτύου στις αγροτικές περιοχές βοηθάει στην αναστροφή αυτής της εικόνας. Αύξηση επίσης παρατηρείται και στη δεκαετία του '0. Αυτή μπορεί να αποδοθεί εν μέρει στη δεύτερη, μεγαλύτερη τώρα, μετακίνηση αγροτικού πληθυσμού στα αστικά κέντρα ("αγροτική έξοδος") και κυρίως στην προσδοκία των παιδιών των αγροτών για αλλαγή της κοιεξακολουθεί να απογράφεται στο χωριό. Επισημαίνεται επίσης ότι οι μεταγραφέντες μαθητές, για τους οποίους δεν βρίσκουμε στη συνέχεια στοιχεία και υποθέτουμε ότι οι περισσότεροι έφυγαν εκτός Νομού, είναι συνολικά 0 ή το 8,9% του συνόλου των μαθητών. Το ποσοστό αυτό κυμαίνεται ανά δεκαετία (7,0%, 7,%,,9%,,8% και 9,9% για κάθε δεκαετία αντίστοιχα). Από την κοινωνική σύνθεση των μεταγραφέντων μαθητών διαπιστώνεται ότι στην πλειοψηφία τους είναι παιδιά υπαλλήλων, διοικητικών στελεχών και ελευθερίων επαγγελμάτων κατά 70% περίπου, ενώ μόλις % προερχόμενα από αγροτικές ή εργατικές οικογένειες. Αρα οι μετακινήσεις, τουλάχιστον του μαθητικού πληθυσμού της Μ.Ε., εκτός νομού ήταν κύρια από τις "ανώτερες" κοινωνικές ομάδες.. Βλ: πίν... Μέσα στη δεκαετία του '0 ιδρύθηκαν νέα Γυμνάσια στην επαρχία. Τα τρία από αυτά σχετικά κοντά στη Λαμία. Βλ: Παράρτημα.

νωνικής τους θέσης μέσα απ' την εκπαίδευση και τις σπουδές. Την προσδοκία αυτή ενίσχυσε και εν μέρει διευκόλυνε, όπως έχει αναφερθεί, η μεταρρύθμιση του '. β) Έχουμε απόλυτη και σχετική αύξηση του αριθμού των μαθητών, παιδιών των εργατών και τεχνιτών, που εισέρχονται στη Μέση Εκπαίδευση. Η αύξηση αυτή εμφανίζει την ίδια τάση όπως και της προηγούμενης κοινωνικής ομάδας και μπορεί να αποδοθεί, σε γενικές γραμμές, στους ίδιους λόγους. γ) Έχουμε απόλυτη αύξηση του αριθμού των μαθητών, με γονείς εργαζόμενους στον τριτογενή τομέα και με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τη σχετική μείωση την εικοσαετία 90-9. Η μείωση αυτή μπορεί να αποδοθεί στο μετασχηματισμό του τριτογενούς τομέα, στο διάστημα ανάμεσα στη μεσοπολεμική και μεταπολεμική περίοδο. Ο τριτογενής τομέας την εποχή του μεσοπολέμου έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτόν της μεταπολεμικής και κυρίως μετεμφυλιοπολεμικής περιόδου. Ειδικότερα, ο τριτογενής τομέας της μεσοπολεμικής περιόδου δεν κυριαρχείται από το Δημόσιο, δεν έχει μεγάλη έκταση, και μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελείται από ένα σχετικά εύρωστο κοινωνικά στρώμα, αφού αναφερόμαστε σε μία εποχή οικονομικής και βιομηχανικής ανάπτυξης της χώρας. Κατά τη διάρκεια του πολέμου καταστρέφονται οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας και προφανώς ο τριτογενής τομέας. Μετά τον πόλεμο, για τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω, ο τριτογενής τομέας σχεδόν διπλασιάζεται, με αποκλειστικό κορμό το κράτος. Τα νέα κοινωνικά στρώματα που εισέρχονται στο δημόσιο, προερχόμενα κυρίως από "χαμηλότερες" κοινωνικοοικονομικά ομάδες. Λόγω και της πρόσφατης, από τον πόλεμο, οικονομικής εξαθλίωσης ο τριτογενής τομέας δεν βρίσκεται πλέον στο προπολεμικό του επίπεδο. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι την εποχή αυτή βρίσκεται σε χαμηλότερη. Η μετακίνηση αγροτικών οικογενειών προς τις αστικές περιοχές του Νομού δε σημαίνει κατ' ανάγκη και άμεση αλλαγή επαγγέλματος, ούτε και αλλαγή, στο γενικό έλεγχο του σχολείου, της αρχικής καταγραφής του επαγγέλματος. 7

κοινωνικοοικονομική θέση. Σ' αυτά τα νέα δεδομένα μπορούμε να α ποδώσουμε την μικρότερη αναλογία πρόσβασης στη Μέση Εκπαίδευση αμέσως μετά τον πόλεμο, παιδιών με γονείς από αυτόν τον τομέα. δ) Συγκριτικά και στις δεκαετίες '0, '0 και '70 τη μεγαλύτερη αύξηση της πρόσβασης στη Μέση Εκπαίδευση παρουσιάζει η ομάδα επαγγελμάτων του τριτογενούς τομέα με ποσοστό 9%, έναντι 8% για τα παιδιά των εργατών και τεχνιτών και 79% για τα παιδιά των α γροτών και κτηνοτρόφων. Τώρα πλέον έχει μορφοποιηθεί μία νέα μικροαστική τάξη με σταθερή εργασία στον ευρύτερο Δημόσιο τομέα, θέση που σε πολλές περιπτώσεις τους προσδίδει και κοινωνικό κύρος. Από τη νέα αυτή θέση της πηγάζουν και οι προσδοκίες κοινωνικής α νόδου μέσω της εκπαίδευσης, γεγονός που συνέβη για τους ίδιους και που επιθυμούν να επαναληφθεί για τα παιδιά τους. Έτσι μπορεί να ερμηνευθεί η ραγδαία βελτίωση των παιδιών αυτής της κοινωνικής ομάδας, σε όλους τους εκπαιδευτικούς δείκτες που αναφερόμαστε. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η πρόσβαση στη Μέση Εκπαίδευση, όλη την περίοδο που μελετάμε, αυξάνει. Από αυτή την αύξηση ωφελούνται κατά κύριο λόγο τα παιδιά των "ανώτερων" κοινωνικών ομάδων. Δηλαδή η γενική βελτίωση των κοινωνικών και εκπαιδευτικών συνθηκών δε φαίνεται ικανή να ανατρέψει τη διάταξη των ποσοστών πρόσβασης των διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης μαθητών, αλλά ούτε και να ελαττώσει τις μεταξύ αυτών διαφορές. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η ανάγκη περισσότερης γνώσης μετέθεσε τους φραγμούς κατά ένα επίπεδο υψηλότερα - δηλαδή από το Δημοτικό προς το Γυμνάσιο και μέσα στο Γυμνάσιο - επιτρέποντας έτσι τη βελτίωση κάθε κοινωνικής ομάδας σε μία χρονική περίοδο όπως αυτή που μελετάμε, όχι όμως και τη σχετική μεταξύ τους άμβλυνση των διαφορών. Δε θα πρέπει βέβαια να παραγνωρίσουμε ότι, σημείο αφετηρίας του μαθητή δεν είναι η Α' Γυμνασίου, τάξη από την οποία αρχίζουμε να μελετάμε τη σχολική του εξέλιξη, αλλά η Α' Δημοτικού. Στο Δημοτικό σχολείο, στο οποίο η φοίτηση ήταν υποχρεωτική, παρατηρείται και 8

διαρροή και καθυστέρηση. Στον πίνακα. του Α' κεφαλαίου έχουμε δεδομένα που αφορούν την καθυστέρηση στο Δημοτικό όσων μαθητών τελικά εισέρχονται στην Α' Γυμνασίου. Από τα δεδομένα αυτά είναι, και στο Δημοτικό, εμφανής η διαφοροποίηση στην καθυστέρηση των παιδιών ανάλογα με την κοινωνική τους καταγωγή. Συγκεκριμένα, τα παιδιά των αγροτών και κτηνοτρόφων καθυστερούν στο Δημοτικό κατά 0,8% ενώ εκείνα με πατέρα ελευθερίων επαγγελμάτων μόνο,%. Μπορεί να υποθέσει κανείς ΟΤΓ οι μαθητές που καθυστερούν στο Δημοτικό έχουν λιγότερες πιθανότητες να πετύχουν στις εξετάσεις για το Γυμνάσιο συγκριτικά με τους άλλους. Με βάση την υπόθεση αυτή, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι τελικά τα ποσοστά καθυστέρησης στο Δημοτικό είναι μεγαλύτερα από αυτά που καταγράφουμε από τους μαθητές της Α' Γυμνασίου. Συμπερασματικά, όσον αφορά την πρόσβαση, διαπιστώνεται ότι μέσα στο Δημοτικό και από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο γίνεται μία πρώτη επιλογή των μαθητών ανάλογα με την κοινωνική τους καταγωγή. Το συμπέρασμα αυτό αποτελεί το πρώτο δεδομένο με το οποίο επαληθεύεται η υπόθεση μας. Η καθυστέρηση και η διαρροή. Όπως βλέπουμε, από τα δεδομένα που καταγράφονται στους πίνακες 0 και, οι μαθητές που καθυστερούν στην φοίτηση τους, αλλά τελικά ολοκληρώνουν το Γυμνάσιο, είναι συνολικά ένα ποσοστό % όσων που ολοκληρώνουν ή,% επί του συνόλου των μαθητών. Από τα δεδομένα διαπιστώνουμε ότι η καθυστέρηση δεν είναι η ίδια στα αγόρια (από τα οποία καθυστερεί το % όσων ολοκληρώνουν το Γυμνάσιο) και στα κορίτσια (καθυστερεί το 8,% όσων ολοκληρώνουν). Διερευνώντας όμως το σύνολο των μαθητών που καθυστερούν μία ή περισσότερες χρονιές, ανεξάρτητα αν ολοκληρώνουν το Γυμνάσιο. Αναλυτικά στοιχεία γι' αυτές τις παραμέτρους δεν έχουμε, ωστόσο έμμεσα, μέσω της ηλικίας εισόδου των μαθητών στο Γυμνάσιο, μπορούμε να εξαγάγουμε συμπεράσματα. 9

ή όχι, διαπιστώσαμε ότι δεν υπάρχει σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στην καθυστέρηση και στο φύλο. Το δεδομένο αυτό, σε συνδυασμό με τα προαναφερόμενα ποσοστά, σημαίνει ότι τα κορίτσια, στην περίπτωση που απορριφθούν σε κάποια τάξη, εγκαταλείπουν το σχολείο σε μεγαλύτερο ποσοστό. Διαπιστώνεται δηλαδή μία ανοχή της οικογένειας έναντι της καθυστέρησης των αγοριών στο σχολείο, όχι όμως και των κοριτσιών. Το δεδομένο αυτό μπορεί να ερμηνευτεί με βάση τις γενικότερες αντιλήψεις που κυριαρχούσαν για τη σχέση τη γυναίκας με το σχολείο και το ρόλο της στη κοινωνία. Η καθυστέρηση κάθε δεκαετία καταγράφεται στον πίνακα. Α πό τα δεδομένα διαπιστώνεται ότι το ποσοστό της αυξάνει από το 90 έως το 90 από 9,9% σε,7%. Το στοιχείο αυτό μπορεί να αποδοθεί στη σταδιακή αύξηση του αριθμού των μαθητών της Μέσης Εκπαίδευσης σε συνδυασμό με την αύξηση των προσδοκιών τους για το ρόλο της Εκπαίδευσης. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι περισσότεροι μαθητές εισέρχονται στη Μέση Εκπαίδευση και περισσότεροι επιμένουν και προσδοκούν (άσχετα με το τελικό αποτέλεσμα) να την ολοκληρώσουν. Η σταδιακή βελτίωση της ζωής τα χρόνια αυτά και κυρίως μετά το '0 επέτρεψε σε περισσότερους μαθητές να επιμείνουν στη φοίτηση τους στο σχολείο και μετά από μία αποτυχία. Η κοινωνική σύνθεση των μαθητών που καθυστερούν αλλά τελικά ολοκληρώνουν το Γυμνάσιο καταγράφεται στον πίνακα. Από τα δεδομένα φαίνεται μικρή διαφοροποίηση μεταξύ των διάφορων κοινω-. Μεταξύ των παραγόντων "φύλο" και "καθυστέρηση", ανεξάρτητα αν ο μαθητής ολοκληρώνει το Γυμνάσιο, δεν υπάρχει συσχέτιση: Η τιμή της πιθανότητας είναι Ρ=0,9 (δηλαδή μεγαλύτερη του 0,0 που θεωρείται ως η μέγιστη επιτρεπτή κάτω από την οποία δεχόμαστε ότι υπάρχει σημαντική συσχέτιση), ο δε συντελεστή συσχέτισης ρ=0,00. Διαπιστώνεται ότι για τους μαθητές που ολοκληρώνουν το σχολείο έχουμε μικρότερα ποσοστά καθυστέρησης για τα κορίτσια. Επομένως είναι προφανές ότι για τους μαθητές που εγκαταλείπουν το σχολείο θα έχουμε μεγαλύτερα ποσοστά καθυστέρησης για τα κορίτσια.. Στο κεφάλαιο "Φύλο και επίδοση" έχουμε αναφερθεί στις απόψεις κάθε εποχής για το ρόλο της γυναίκας. Βλ. επίσης, Κίτσου Αγαθή, Η εξελικτική πορεία της συνεκπαίδευσης των δύο φύλων στην Ελλάδα, Παιδαγωγική Επιθεώρηση, τ.-/9. 0

νικών ομάδων. Συγκεκριμένα τα παιδιά των αγροτών και κτηνοτρόφων καθυστερούν κατά,% ενώ αυτά των ελευθερίων επαγγελμάτων και μεγαλοαστών κατά 0,8%. Από τα δεδομένα αυτά φαίνεται να μην υ πάρχει σημαντική συσχέτιση μεταξύ καθυστέρησης, των μαθητών που ολοκληρώνουν το Γυμνάσιο, και επαγγέλματος του πατέρα 7. Θεωρούμε ότι το δεδομένο αυτό δεν φαίνεται να αναιρεί την υ πόθεση μας, για τους εξής λόγους: Υπάρχει ένας αριθμός μαθητών (9 συνολικά) που-απορρίπτονται σε κάποια τάξη και τελικά δεν ολοκληρώνουν το σχολείο. Αν θεωρήσουμε ως "καθυστέρηση" το συνολικό αριθμό των μαθητών που απορρίπτονται σε κάποια τάξη, ανεξάρτητα αν ολοκληρώνουν ή όχι το Γυμνάσιο, τότε διαπιστώνουμε σημαντική συσχέτιση αυτής και του επαγγέλματος του πατέρα, δεδομένο που 8 στηρίζει την υπόθεση της έρευνας μας. Θυμίζουμε επί πλέον εδώ πως έχει προηγηθεί μία πρώτη επιλογή ανάλογα με την κοινωνική προέλευση, στο Δημοτικό αλλά κυρίως στην είσοδο στη Μέση Εκπαίδευση. Επίσης η σημαντική διαρροή που εμφανίζεται στο Γυμνάσιο, η οποία σχετίζεται με την κοινωνική προέλευση του μαθητή, έχει ήδη καθορίσει την κοινωνική σύνθεση του δείγματος που ολοκληρώνει το Γυμνάσιο. Τέλος, θεωρούμε ότι η επιμονή ολοκλήρωσης των σπουδών στη Μέση Εκπαίδευση, έστω και με καθυστέρηση, είναι ένδειξη και της προσδοκίας των μαθητών και των οικογενειών τους να "ανέλθουν κοινωνικά" μέσω των σπουδών. Στο βαθμό λοιπόν, που έχει προηγηθεί μια προεπιλογή, μπορούμε βάσιμα 7. Αναφερόμαστε στους μαθητές που καθυστερούν αλλά ολοκληρώνουν το Γυμνάσιο. Γι' αυτούς, μεταξύ "καθυστέρησης" και "επαγγέλματος του πατέρα", η τιμή της πιθανότητας είναι Ρ= 0,9 (μεγαλύτερη της 0,0) και ο συντελεστής συσχέτισης ρ=0,0, δηλαδή δεν υπάρχει συσχέτιση. Συνολικά καθυστερούν μαθητές, από τους οποίους οι ολοκληρώνουν, οι 9 εγκαταλείπουν και οι 7 είναι άγνωστου τελικού αποτελέσματος (πιθανή μεταγραφή ή άλλοι λόγοι). 8. Μεταξύ των παραγόντων "καθυστέρηση ανεξάρτητα αν ο μαθητής ολοκληρώνει ή όχι" και "επάγγελμα του πατέρα", η τιμή της πιθανότητας είναι Ρ=0,00 και ο συντελεστής συσχέτισης ρ=-0,. Δηλαδή η συσχέτιση είναι στατιστικά σημαντική. Το αρνητικό πρόσημο του ρ ερμηνεύει το δεδομένο ότι η καθυστέρηση ελαττώνεται στα "ανώτερα" κοινωνικά στρώματα.

να. υποθέσουμε ότι οι προσδοκίες για την ολοκλήρωση του σχολείου, των μαθητών που τελικά απομένουν, είναι εξίσου πραγματοποιήσιμες, είτε καθυστερούν είτε όχι. Μία άλλη παράμετρος, που σχετίζεται με τη κοινωνική καταγωγή του μαθητή, είναι η διαρροή στη Μέση Εκπαίδευση 9. Όπως φαίνεται από τα δεδομένα του πίνακα, η διαρροή για το σύνολο των μαθητών ελαττώνεται κάθε δεκαετία. Αρχίζει από το 7% (επί του συνόλου των μαθητών) τη δεκαετία του '0 και φτάνει περίπου στο 0% τη δεκαετία του '70. Τη δεκαετία του '0 εμφανίζεται ποσοστό διαρροής,%, δηλαδή μικρότερο από εκείνο της επόμενης δεκαετίας. Μπορούμε να ερμηνεύσουμε το δεδομένο αυτό, αν λάβουμε υπόψη τις ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Η χώρα βρίσκεται σε άθλια κατάσταση λόγω του πολέμου. Από τα δεδομένα φαίνεται ότι, την εποχή αυτή αρκετοί μαθητές εγκατέλειψαν το σχολείο. Όσοι απέμειναν, φοιτούσαν τα περισσότερα σχολικά έτη για λίγους μήνες και αρκετοί κατατάσσονταν σε τάξη ως "κατ' ιδίαν" διδαχθέντες. Αρκετές φορές προβιβάζονταν με ευεργετικές διατάξεις λόγω εμπόλεμης κατάστασης. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας αυτής, για ό σους μαθητές παρέμειναν στο σχολείο (αυτούς καταγράφουμε στο δείγμα μας), ήταν μία εποχή με ευνοϊκά μέτρα για τους μαθητές 0. Συνολικά για όλη την περίοδο που αναφερόμαστε, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι παράγοντες όπως: η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, η μεγάλη "αγροτική έξοδος" που συνοδεύτηκε από την προσδοκία των χιλιάδων νέων για κοινωνική άνοδο μέσω των σπουδών αλλά και από την αλλαγή των αντιλήψεων του πληθυσμού αυτού, 9. Η συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών "ολοκλήρωσε ή όχι το Γυμνάσιο" και "επάγγελμα του πατέρα" έχει συντελεστή ρ=-0,0 με τιμή πιθανότητας Ρ=0,000, δηλαδή είναι στατιστικά σημαντική. Το αρνητικό πρόσημο του ρ δείχνει ότι όσο "ανεβαίνουμε" σε κοινωνική τάξη τόσο λιγότερη είναι η διαρροή και η καθυστέρηση. 0. Το στοιχεία αυτά προκύπτουν από τη μελέτη των πρακτικών των αποφάσεων του Συλλόγου του Α' Γυμνασίου Αρρένων Λαμίας και του Γυμνασίου Αμφίκλειας, αλλά και τους γενικούς ελέγχους. (Βλ: Αρχεία των παραπάνω σχολείων).

και τέλος η επέκταση του σχολικού δικτύου, συντέλεσαν στη συνεχή ελάττωση της διαρροής, παράλληλα με τη συνεχή αύξηση της πρόσβασης στη Μέση Εκπαίδευση. Όσον αφορά τη σχέση διαρροής και φύλου, από τα δεδομένα, μπορούμε να επισημάνουμε ότι αυτή είναι μεγαλύτερη στα αγόρια απ ό,τι στα κορίτσια. Οι διαφορές κυμαίνονται ανά δεκαετία. Το φαινόμενο συναρτάται και με την ανάπτυξη της τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης, προς την οποία φαίνεται τότε να οδεύουν κυρίως τα αγόρια. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στη Λαμία λειτουργούσε Μέση Ε μπορική Σχολή και Ιδιωτική Τεχνική Σχολή, στις οποίες φοιτούσαν κατά πλειοψηφία τα αγόρια Ως προς το ίδιο φύλο, η διαρροή ανά επάγγελμα πατέρα εμφανίζει μεγαλύτερες διαφορές στα αγόρια απ' ό,τι στα κορίτσια. Επίσης το ποσοστό διαρροής των κοριτσιών της αγροτικής οικογένειας, είναι πολύ μικρότερο από αυτό των αντίστοιχων αγοριών (,% έναντι 9,9%). Είναι βάσιμο να υποθέσει κανείς ότι για τα κορίτσια ο μοναδικός δρόμος "εξόδου" από την αγροτιά ήταν αυτός της εκπαίδευσης. Στα "ανώτερα" κοινωνικά στρώματα παρατηρείται το αντίθετο φαινόμενο, δηλαδή εμφανίζουν μικρότερη διαρροή τα αγόρια από τα κορίτσια (8,% έναντι,0% και 8,% έναντι,% για τις δύο "ανώτερες" κοινωνικές ομάδες). Στην περίπτωση αυτών των κοινωνικών ομάδων μπορούμε να πούμε ότι κυριαρχεί η αντίληψη που θεωρεί την εκπαίδευση περισσότερο σημαντική για την μελλοντική εξέλιξη του άντρα.. Βλ. πίνακες 8,9 και 0.. Τη δεκαετία του '0 η διαφορά είναι η μικρότερη (,% περισσότερη διαρροή εμφανίζουν τα κορίτσια). Τις επόμενες δεκαετίες μεγαλύτερη διαρροή εμφανίζουν τα αγόρια: +9,% τη δεκαετία του '0, +,8% τη δεκαετία του '0, +,% τη δεκαετία του '0 και +,9% αυτή του '70.. Ο αριθμός των αγοριών στις Μέσες Τεχνικοεπαγγελματικές Σχολές, αυτό μαρτυρεί. Αναλυτικά στοιχεία γι' αυτές αναφέρθηκαν στο πρώτο μέρος, Β' κεφάλαιο.. Βλ: Μέρος Α', Κεφάλαιο Β', "Η Μέση Εκπαίδευση" και "Το μαθητικό δυναμικό της Πρωτοβάθμιας και Μέσης Εκπαίδευσης".

Όσον αφορά τη διαρροή κατά γεωγραφικές περιοχές, τα δεδομένα καταγράφονται στους πίνακες,, και. Φαίνεται πως, όταν οι μαθητές διαμένουν στην έδρα του σχολείου εμφανίζουν μικρότερη διαρροή, συνολικά και κατά επάγγελμα, από αυτούς που διαμένουν σε οικισμούς μακριά από την έδρα του σχολείου. Τα παιδιά των αγροτικών και εργατικών οικογενειών εμφανίζουν πολύ μεγαλύτερες διαφορές διαρροής στις δύο προαναφερόμενες περιπτώσεις, από τα παιδιά των άλλων κοινωνικών ομάδων. Το γεγονός είναι αναμενόμενο, αφού η μετακίνηση στην έδρα του σχολείου συνεπάγεται κόστος. Η διεύρυνση όμως του σχολικού δικτύου της Μέσης Εκπαίδευσης και στις αγροτικές περιοχές περιορίζει σταδιακά αυτή τη διαρροή. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ των δεκαετιών του '0 και του '0, όταν έχουμε και τη συνεχή ίδρυση νέων Γυμνασίων, η διαρροή έχει τη μεγαλύτερη πτώση, κυρίως για τις αγροτικές οικογένειες. Μεταξύ αστικής και αγροτικής περιοχής διαμονής, ανεξάρτητα από την έδρα του σχολείου εμφανίζονται διαφορές στη διαρροή των μαθητών. Αν δεχτούμε ότι η κάθε γεωγραφική περιοχή προσδιορίζει σε πολλά σημεία ένα διαφορετικό πολιτισμικό περιβάλλον, τότε από τα δεδομένα προκύπτει ότι το περιβάλλον της πόλης δρα θετικά, δηλαδή το ποσοστό της διαρροής εκεί είναι μικρότερο για όλες σχεδόν της κοινωνικές ομάδες. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι ο πολιτισμικός παράγοντας, όπως και αυτή την περίοδο είχε διαμορφωθεί στις πόλεις, επηρέασε τη σταδιοδρομία των αντίστοιχων μαθητών. Η κοινωνική σύνθεση της διαρροής, όπως κατά περίπτωση την περιγράψαμε παραπάνω, για το σύνολο των μαθητών, αποκαλύπτει έντονες διαφοροποιήσεις μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Από τα δεδομένα των πινάκων και 7, διαπιστώνουμε ότι για τα παιδιά των εργατών και τεχνιτών η διαρροή είναι η μέγιστη με ποσοστό. Βλ: πίν... Όσον αφορά τη Λαμία, μοναδική αστική περιοχή του Νομού, έχουμε αναφέρει ότι εδώ λειτουργούσε το Διδασκαλείο και μετέπειτα η Παιδαγωγική Ακαδημία. Επίσης, από γραπτές πηγές, γνωρίζουμε ότι διέθετε αρκετούς κατά καιρούς πολιτιστικούς συλλόγους, αξιόλογο τοπικό τύπο και πολιτιστική δραστηριότητα.

8% (επί του συνόλου τους) και περιορίζεται σε 9,8% για τα παιδιά με πατέρα ελευθερίων επαγγελμάτων. Τα δεδομένα αυτά φαίνεται να επαληθεύουν την υπόθεση μας. Αξιοσημείωτο είναι το δεδομένο ότι τα παιδιά των αγροτών εμφανίζουν μεγαλύτερη βελτίωση της διαρροής από αυτά των εργατών. Υποθέτουμε βάσιμα ότι το δεδομένο αυτό ερμηνεύει την έντονη προσδοκία των παιδιών της αγροτικής οικογένειας να αλλάξει τρόπο ζωής. Η προσδοκία βέβαια αυτή δεν στάθηκε ικανή, εξ αιτίας και άλλων παραγόντων, να αναδείξει τα παιδιά αυτά σε μαθητές με καλή επίδοση ως προς τους άλλους δείκτες της σχολικής τους εξέλιξης. Η συσχέτιση διαρροής και επαγγέλματος του πατέρα είναι σημαντική κάθε δεκαετία 8. Επιπρόσθετα επισημαίνουμε ότι η εξέλιξη της διαρροής για κάθε επάγγελμα στην περίοδο 90-80 δείχνει πως ενώ για τα παιδιά των αγροτών ή εργατών η διαρροή μειώνεται την τελευταία δεκαετία (970-80) σχεδόν στο μισό της αρχικής, για τα παιδιά των "ανώτερων" κοινωνικών ομάδων, αυτή μειώνεται κάτω του ενός τρίτου της αρχικής 9. Το δεδομένο αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι γενικότερες τότε συνθήκες, αλλά και τα εκπαιδευτικά μέτρα (όπως η μεταρρύθμιση του '), διευκόλυναν την είσοδο στη Μέση Εκπαίδευση περισσότερων μαθητών, μείωσαν τη διαρροή των διαφόρων κοινωνικών ομάδων, όμως δε στάθηκαν ικανά να ανατρέψουν την υπάρχουσα διάταξη της διαρροής μεταξύ των κοινωνικών ομάδων, ό πως τις καταγράφουμε. Τονίσαμε ήδη πως με τη διαρροή συναρτώνται και οι μεταγραφές των μαθητών. Έχουμε επισημάνει ακόμη ότι την περίοδο 90-80 που μελετάμε, έχουν συμβεί στη χώρα δύο αξιοσημείωτες μετακινήσεις 7. Βλ: πίν. 7. 8. Ο συντελεστής συσχέτισης μεταξύ της "διαρροής" και του "επαγγέλματος" εξελίσσεται ανά δεκαετία ως εξής: τη δεκαετία του '0: ρ=-0,77 με τιμή πιθανότητας Ρ=0,08. Τη δεκαετία του '0: ρ=-0,8, και Ρ=0,000. Τη δεκαετία του '0: ρ=- 0,878 και Ρ=0,000. Τη δεκαετία του '0: ρ=-0,77 και Ρ=0,00 και τη δεκαετία του '70 και ρ=-0,8 και Ρ=0,000. 9. Βλ: πιν. 7.

πληθυσμών. Η μία ήταν κατά τη διάρκεια του εμφύλιου, που εντάθηκε με τη λήξη του και αφορούσε κυρίως ορεινές αγροτικές περιοχές. Η άλλη, τη δεκαετία του '0, που αφορούσε όλο τον αγροτικό πληθυσμό και όχι μόνο. Στο Νομό και οι δύο ήταν σημαντικές 0. Αποτέλεσμα των μετακινήσεων αυτών στην Εκπαίδευση ήταν οι μεταγραφές των μαθητών από Γυμνάσια του Νομού σε άλλα Γυμνάσια, εντός και εκτός αυτού. Από τα δεδομένα διαπιστώνεται ότι μεταγράφονται συνολικά 7 μαθητές, δηλαδή ποσοστό,9%. Το ποσοστό αυτό δεν είναι σταθερό κάθε δεκαετία. Παρουσιάζει μία σταθερότητα περί το 8-9% την περίοδο 90-90, δεδομένο που αποκρύπτει τη μετακίνηση του πληθυσμού την εποχή του εμφύλιου και αμέσως μετά. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι οι περισσότεροι από τους μαθητές αυτούς, στην πλειοψηφία τους παιδιά αγροτικών οικογενειών ορεινών χωριών, είχαν εγκαταλείψει ή εγκατέλειψαν λόγω των συγκεκριμένων συνθηκών το σχολείο. Την επόμενη δεκαετία του '0 έχουμε το μέγιστο ποσοστό μεταγραφών (,8%) δεδομένο που επιβεβαιώνει την πληθυσμιακή κινητικότητα, η οποία όμως φαίνεται να ελαττώνεται στο μισό την επόμενη δεκαετία ( ποσοστό μεταγραφών,9% ). Αξιοσημείωτο είναι το δεδομένο ότι από τους 7 μαθητές οι 7 μεταγράφονται σε Γυμνάσια του Νομού και 0 εκτός Νομού. Η κοινωνική σύνθεση των μαθητών αυτών δείχνει ότι εντός του Νομού μεταγράφονται κυρίως παιδιά αγροτικών και εργατικών οικογενειών και ε- 0. Για τις μετακινήσεις πληθυσμού κατά τον εμφύλιο και μετά, τα στοιχεία και οι εκτιμήσεις προκύπτουν έμμεσα από τη δράση του Δ.Σ.Ε. στη Ρούμελη και το Νομό. Για την "αγροτική έξοδο" τα στοιχεία είναι εμφανή από την πληθυσμιακή μείωση του Νομού αλλά και περιοχών του ( βλ. Μέρος Πρώτο, Κεφάλαιο Α', "Ο πληθυσμός" ).. Βλ: Μέρος Δεύτερο, "Οι μεταγραφές", πίν... Αυτό αποτελεί μία βάσιμη υπόθεση, όπως επισημαίνεται στην παράργαφο "Οι μεταγραφές", ό.π.

κτός του Νομού, κυρίως υπαλλήλων διοικητικών στελεχών. Συνεκτιμώντας τα δεδομένα αυτά, μαζί και με τους ρυθμούς εξέλιξης του πληθυσμού του Νομού, μπορούμε να πούμε ότι οι μετακινήσεις πληθυσμού δεν άλλαξαν σημαντικά το μαθητικό πληθυσμό του Νομού. Ακόμη και την εποχή του μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος της δεκαετίας του '0, έχουμε σχετικά μικρό ποσοστό μεταγραφών εκτός Νομού. Επιπρόσθετα μπορούμε να πούμε ότι η κοινωνική σύνθεση των μαθητών εμφάνισε μικρές αλλαγές, λόγω των περισσότερων διαρροών από μεταγραφές στα "ανώτερα" κοινωνικά στρώματα. Συμπερασματικά λοιπόν, για όλη τη περίοδο 90-80, θα λέγαμε ότι παρατηρείται σημαντική σταδιακή ελάττωση της διαρροής στο Γυμνάσιο. Η μεγαλύτερη μείωση της διαρροής εμφανίζεται τη δεκαετία του '0 και αποδίδεται στις κοινωνικές συνθήκες της εποχής που αναδείκνυαν σημαντικό το ρόλο της Εκπαίδευσης και στη μεταρρύθμιση του ', που ήταν αποτέλεσμα αυτών των συνθηκών. Οι διαφορές των ποσοστών διαρροής μεταξύ των "ανώτερων" και "κατώτερων" κοινωνικών ομάδων ελαττώνονται. Τη μεγαλύτερη όμως σχετική βελτίωση παρουσιάζουν τα παιδιά των "ανώτερων " κοινωνικών ομάδων. Τέλος, οι πληθυσμιακές μετακινήσεις που συνέβησαν στη χώρα είχαν μικρή ε πιρροή στο μαθητικό δυναμικό του Νομού. Τα παραπάνω δεδομένα και τα συναφή συμπεράσματα φαίνεται να στηρίζουν τη βασική υπόθεση της έρευνας μας.. Σε απόλυτους αριθμούς, και για όλη την εποχή 90-80, οι μεταγραφές των παιδιών των αγροτικών οικογενειών περίπου μοιράζονται, εντός και εκτός Νομού. Βλ: πίν. 7 και 8.. Τη δεκαετία αυτή μεταγράφονται 90 μαθητές, από τους οποίους οι εκτός Νομού, δηλαδή το,%. Η κοινωνική τους σύνθεση είναι: το,7% παιδιά ανώτερων υπαλλήλων ή διοικητικών στελεχών, 8,% παιδιά ελευθερίων επαγγελμάτων, και μόνο το,% παιδιά αγροτών. Στοιχεία για την κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού που μετακινήθηκε την εποχή αυτή δεν έχουμε. Από τα δεδομένα αυτά συμπεραίνουμε ότι μετακινήθηκαν περισσότερο μαθητές των "ανώτερων" κοινωνικών στρωμάτων. 7

Η επίδοση. Στο Γ' κεφάλαιο του δευτέρου μέρους διερευνήσαμε αναλυτικά τη βαθμολογία των μαθητών και τη σχέση της με διάφορους παράγοντες. Προκείμενου να κάνουμε συγκρίσεις και κυρίως να ερμηνεύσουμε δεδομένα, που αφορούν διαφορετικές εποχές, θεωρούμε αναγκαίο να αναφερθούμε και στις συγκεκριμένες συνθήκες και τα εκπαιδευτικά δεδομένα που χαρακτήριζαν την κάθε εποχή. Από τα δεδομένα, που αφορούν τη βαθμολογία κάθε τάξης στο Γυμνάσιο και για τις πέντε γενιές που μελετάμε, διαπιστώνεται ότι η βαθμολογία βελτιώνεται από τάξη σε τάξη. Το δεδομένο αυτό παρατηρείται για όλες τις γενιές. Αυτό αποδίδεται κύρια στη σταδιακή διαρροή των μαθητών από τάξη σε τάξη. Έχουμε επισημάνει ότι οι μαθητές που διαρρέουν έχουν χαμηλότερη βαθμολογία. Άρα αυτοί που συνεχίζουν τη φοίτηση εμφανίζουν σταδιακά αύξηση του μέσου όρου της βαθμολογίας. Όμως το γεγονός ότι η βαθμολογία της ΣΤ' Τάξης είναι σημαντικά υψηλότερη από της προηγούμενης (Ε' Τάξης), αποδίδεται κυρίως στο ρόλο που παίζει η βαθμολογία του Απολυτήριου Γυμνάσιου στην μετέπειτα εξέλιξη των μαθητών. Μπορούμε να υποθέσουμε λοιπόν ότι στη τελευταία Τάξη, και κυρίως στις περιόδους που ο βαθμός του Απολυτήριου προσμετρούσε στην είσοδο στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση ή τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες, από το ένα μέρος μαθητές έδειχναν περισσότερη επιμέλεια και εργατικότητα από το άλλο, οι καθηγητές περισσότερη επιείκεια. Αυτό συνέβη με την εφαρμογή του Ακαδημαϊκού Απολυτήριου, αλλά και τη δεκαετία του '70 για την είσοδο στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες 7. Από προσωπικές μαρτυρίες εκπαιδευτικών είναι γνωστό ότι τη δεκαετία του '70 και μετά, σε αρκετές περιπτώσεις, το διδακτικό προσωπικό έδειξε επιείκεια σε μαθητές, προκειμένου αυτοί. Ορισμένα στοιχεία γι' αυτά αναφέρθηκαν στο πρώτο μέρος στο Β' Κεφάλαιο "Η Εκπαίδευση", αλλά και στην αρχή του παρόντος κεφαλαίου.. Βλ: πιν.. 7. Ακαδημαϊκό Απολυτήριο: Ν.Δ.79/, άρθ.. 8

να επιτύχουν τον άριστο βαθμό στο απολυτήριο και να εισέλθουν στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες χωρίς εξετάσεις. Αυτό έγινε με συστηματικό τρόπο σε σχολεία αγροτικών περιοχών, μάλιστα δε αρκετοί μαθητές ζητούσαν επανεξέταση το Σεπτέμβρη για βελτίωση της βαθμολογίας τους. Από τα δεδομένα του πίνακα προκύπτει ότι η βαθμολογία των μαθητών βελτιώνεται από δεκαετία σε δεκαετία σταθερά. Μία πρώτη παρατήρηση αφορά τη δεκαετία του '0, στην οποία έχουμε τη σημαντικότερη αύξηση και υψηλότερη βαθμολογία από την επόμενη δεκαετία. Το δεδομένα αυτό αποδίδεται στις ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες της εποχής που επέβαλαν, όπως και προηγούμενα αναφέραμε, τα ευεργετικά και ευνοϊκά μέτρα για τους μαθητές. Μία ερμηνεία της συνεχούς αύξησης της βαθμολογίας τη περίοδο 90-80 πρέπει να λάβει υπόψη ότι: α) Την περίοδο αυτή έχουμε συνεχή αύξηση των εισερχόμενων μαθητών στη Μέση Εκπαίδευση. Το δεδομένο ότι μεγάλος αριθμός από αυτούς προέρχεται από τα "κατώτερα" κοινωνικά στρώματα, που όπως γνωρίζουμε (πιν. ) έχουν χαμηλότερες βαθμολογίες, δρα ως ανασταλτικός παράγοντας στην αύξηση της βαθμολογίας. β) Οι εισερχόμενοι στη Μέση Εκπαίδευση μαθητές, κύρια τις τελευταίες δεκαετίες, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ολοκληρώνουν το Δημοτικό με καλύτερες γνώσεις. Την υπόθεση αυτή στηρίζουμε στο δεδομένο ότι οι δάσκαλοι των πρώτων δεκαετιών ήταν απόφοιτοι των Διδασκαλείων, ενώ μετέπειτα των Παιδαγωγικών Ακαδημιών. Είναι γνωστό ότι στα Διδασκαλεία φοιτούσαν οι τελειόφοιτοι της Β' Τάξης τετρατάξιου Γυμνάσιου ή Γ' τάξης εξατάξιου Γυμνασίου, η δε φοίτηση σε μερικά ήταν ακόμη και μονοετής. Ενώ στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες φοιτούσαν οι απόφοιτοι εξατάξιου Γυμνασίου και η φοίτηση σ' αυτές ήταν διετής 8. Αυτοί οι τελευταίοι είχαν σε κάθε περίπτωση περισσότερα χρόνια σπουδών, άρα κατά τεκμήριο, μπορούμε να δεχτούμε, ότι είχαν και καλύτερο μορφωτικό επίπεδο. Από το 9 βγαίνουν απ' τις 8. Βλ: σχετικά Μέρος Α', Κεφ. Β", "Διδασκαλείο και Παιδαγωγική Ακαδημία Λαμίας". 9

Παιδαγωγικές Ακαδημίες οι πρώτοι δάσκαλοι. Από τη δεκαετία του '0 και μετά σημαντικός αριθμός από αυτούς, κατά μεγάλη πιθανότητα, βρίσκεται στα Δημοτικά σχολεία. Βάσιμα μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτοί βελτίωσαν το επίπεδο των παρεχόμενων γνώσεων στο Δημοτικό σχολείο. γ) Ο σύλλογος των καθηγητών φαίνεται τις πρώτες δεκαετίες να παρουσιάζει μία σχετική σταθερότητα του προσωπικού, όχι όμως σε χρονική διάρκεια πέραν των δύο δεκαετιών. Αυτό μπορούμε να το υ ποθέσουμε μόνο μεταξύ δύο διαδοχικών δεκαετιών. Από την εξέταση των πρακτικών των συλλόγων των καθηγητών των Γυμνασίων, προκύπτει ότι σημαντικός αριθμός καθηγητών παραμένει σταθερός για αρκετά χρόνια στο ίδιο σχολείο. Άλλωστε τα σχολεία απ' τα οποία επιλέξαμε το δείγμα είναι τα αρχαιότερα του Νομού και επομένως έχουν μόνιμο και σταθερό προσωπικό. Όμως η σταθερότητα αυτή ελάχιστες φορές ξεπερνά τις δύο δεκαετίες. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε αύξηση των διορισμών και μεγαλύτερη κινητικότητα των καθηγητών, δηλαδή γρηγορότερες μεταβολές στη σύνθεση των συλλόγων των σχολείων. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι, για την περίοδο που μελετάμε, το εκπαιδευτικό προσωπικό δεν παραμένει το ίδιο, κατά συνέπεια ούτε και οι απόψεις του για τη βαθμολογία. Συνεπώς και τα συμπεράσματα στο θέμα αυτό παραμένουν προσωρινά, διότι προϋποθέτουν τη συστηματική διερεύνηση των σχέσεων ανάμεσα στις αντιλήψεις των καθηγητών για τη βαθμολογία και στις πρακτικές της βαθμολόγησης των μαθητών. Πρόκειται ασφαλώς για ένα θέμα που βρίσκεται έξω από τα ό ρια της μελέτης μας Συνολικά για τη περίοδο 90-80, μπορούμε να αποδώσουμε τη συνεχή αύξηση της βαθμολογίας στη σταδιακή αλλαγή του τρόπου ε κτίμησης και βαθμολόγησης από τους εκπαιδευτικούς αλλά και σε μία συνεχή βελτίωση των γνώσεων και επιδόσεων των μαθητών 9. Το τε- 9. Αναφερόμενοι στον τρόπο της βαθμολόγησης, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι η γενική κοινωνική και πολιτική κατάσταση κάθε εποχής επιδρούσε στο εκπαιδευτικό κλίμα του σχολείου και κατά συνέπεια και στην πρακτική των εκπαιδευτικών. Για παράδειγμα είναι χαρακτηριστική η συνεχής χαλάρωση των λεγόμενων 0