Η Ανάδυση του Αντικειμένου στην Αναλυτική Διαδικασία. Αριέλλα Ασέρ

Transcript

1 Μορφές Αντικειμένου στη Μεταβίβαση Η Ανάδυση του Αντικειμένου στην Αναλυτική Διαδικασία Αριέλλα Ασέρ Οι ενορμήσεις υποχρεώνουν την ψυχή να εργαστεί, τα αντικείμενα επίσης. Από την εσωτερική ποιότητα των αντικειμένων θα συσταθούν τα όρια και η δυναμική του ψυχισμού. Με αφετηρία δύο «κομβικές στιγμές» μιας ψυχαναλυτικής διαδικασίας θα παρακολουθήσουμε όψεις της «ανάδυσης του αντικειμένου» μέσα στη συνεδρία. Η πρώτη στιγμή, αφορά την «απάντηση του αντικειμένου», καίρια στην έννοια της «χρήσης του αντικειμένου». Η δεύτερη στιγμή, αφορά τη λεγόμενη «σκιά του αντικειμένου επάνω στο εγώ», δηλαδή την ναρκισσιστική ταύτιση με το αντικείμενου. Οι θεωρητικές αναφορές, σε μια διαλεκτική σχέση, ανάμεσα στο «μοντέλο της ενόρμησης» και σ εκείνο της «σχέσης με το αντικείμενο», στηρίζονται κυρίως στις εργασίες του R. Rousillon, οι οποίες αφομοιώνουν, πέραν από την φροϋδική σκέψη, το έργο των D. Winniccott, W. Bion, Α. Green, C. Bollas και άλλων, εκεί όπου η γαλλική ψυχανάλυση διασταυρώνεται δημιουργικά με την αγγλοσαξωνική. Στις περιπτώσεις όπου η ψυχική οδύνη και η δυσφορία βρίσκονται στο επίπεδο της ταυτότητας και του ναρκισσισμού, η απάντηση που το υποκείμενο πήρε, ή δεν πήρε, από το αντικείμενο (το πρωταρχικό αντικείμενο) πρέπει να ανασκευαστεί στην ανάλυση. Στην αναλυτική διαδικασία καθώς το αντικείμενο μεταβιβάζεται στον αναλυτή, δηλαδή «βρίσκεται ή ξαναβρίσκεται» στο πρόσωπό του, η δική του απάντηση έχει ζωτική σημασία. Όταν το παιδί δεν καταφέρει να μετασχηματίσει το αντικείμενο και να το προσαρμόσει στις ανάγκες του, απελπίζεται, το χάνει, και το ενσωματώνει ναρκισσιστικά. Έτσι η σκιά του αντικειμένου συνθλίβει μια πλευρά του εγώ, ο

2 ψυχισμός ακινητοποιείται κατά κάποιον τρόπο, και επικρατεί ο καταναγκασμός της επανάληψης. Tίθεται τότε το ζήτημα της διαθεσιμότητας του αναλυτή, όχι μόνο να λειτουργήσει ως μετασχηματιστικό αντικείμενο, αλλά να μετασχηματιστεί από τον αναλυόμενό του κάτω από την δράση της ψυχαναλυτικής διαδικασίας. Η ευκαμψία και η μετατρεψιμότητα του αναλυτή θα επιτρέψουν να εισαχθεί κάποια απόκλιση στο έργο της «επανάληψης» ώστε να γίνει αναλύσιμη η αρχική κατάσταση. Ενδεικτική Βιβλιογραφία Περιοδικό Εκ των Υστέρων, τεύχος 15, «Γύρω από το αντικείμενο», Νοέμβριος Green, A. (1989). La mort du Moi et le destin des objets, (objet de la perversion- objet de la quietude). Revue Française de Psychanalyse 1. Green, A. (1995). De l objet non unifiable à la fonction objectalisante, in Propédeutique: la métapsychologie revisitée. Editions Champ Vallon. Green, A. (2006). Repérage originaire et transformation du lien de Freud a Winniccott. Revue Francaise de Psychanalyse No 5. Paris : PUF Green, A. (2002) H ιδιωτική τρέλα. Ψυχανάλυση των οριακών περιπτώσεων. Αθήνα, Καστανιώτης, Rousillon, R. (1991). Paradoxes et situation limites de la psychanalyse. Paris : PUF. Rousillon, R. (2002) Ombre et transformation de l objet. Revue Francaise de Psychanalyse No 5. Paris : PUF. Rousillon, R. (2004). La pulsion et l intersubjectivité. Adolescence. Rousillon, R. (2001). Le plaisir et la repetition. Paris : Dunod. Golse, B., Rousillon, R. (2010). La naissance de l objet. Paris : PUF. Chabert, C. (2006). Pulsions, Emprise et Narcissisme. Revue Francaise de Psychanalyse No 5. Ogden, T. (2003). Une nouvelle lecture de l origine de la théorie des relations d objet. In L Année Psychanalytique Internationale 2003: Η Ανάδυση της Σχέσης-Νέου-Αντικειμένου εντός της Ψυχαναλυτικής Διεργασίας

3 Νίκος Λαμνίδης Στο 5 κεφάλαιο της Ερμηνευτικής των Ονείρων, στο υποκεφάλαιο του ο Παιδικού Υλικού ως Πηγής Ονείρων ο Freud αναφέρεται στο θαυμασμό που έτρεφε σαν παιδί για τον Αννίβα, τον Σημίτη στρατηγό που, όπως γράφει, στράφηκε εναντίον της Ρώμης. Αλλά από πού πηγάζει ο ενθουσιώδης αυτός θαυμασμός; Ο Freud θυμάται πώς άκουσε από τον πατέρα του την γνωστή ιστορία με το γούνινο καπέλο και την προσβλητική χειρονομία από τον χριστιανό περαστικό. Τότε ο Freud θυμάται το ιστορικό συμβάν το σχετικό με τον εχθρό (και εκδικητή) της Ρώμης, τον Αννίβα. Και ο Freud σπεύδει να προσθέσει: «... πιστεύω ότι θα μπορούσα να ανιχνεύσω τον ενθουσιασμό μου [για κάποιον σαν τον Αννίβα ] ακόμη πιο πίσω στην παιδική μου ηλικία οπότε και πάλι δεν θα ήταν παρά μεταβίβαση μίας ήδη σχηματισμένης συναισθηματικής σχέσης σ ένα νέο αντικείμενο» (Freud, 1900, σ. 197). Υποθέτουμε μία σειρά ψυχικών συμβάντων στην επιφάνεια του ψυχισμού του μικρού Sigmund: μία απογοήτευση (από τον πατέρα), μία καταστροφή (της εικόνας του πατέρα), ένα πένθος (από τη άνιση σύγκριση του Αννίβα με τον πατέρα) μία αποκατάσταση (με την ταύτιση με τον Αννίβα) και μία εγκατάσταση ενός νέου θεσμού αποτροπής, στο μέλλον, παρομοίων καταστροφών (του ιδεώδους του εγώ). Όλα αυτά βεβαίως στις αναλογούσες, στιγμιαίες αλλά και αναπτυξιακά σωρευτικές ποσότητες. Της διεργασίας τούτης υπόκεινται ιδιαίτερα βίαια στοιχεία. Αν θεωρήσουμε ότι στο ασυνείδητο του μικρού Sigmund έλαβε χώρα μία συμβολοποίηση και αν λάβουμε στα σοβαρά υπ όψιν μας την υπόθεση του Ernnest Jones (1916) ότι το σύμβολο, για να δικαιούται το όνομά του, χρειάζεται να χάσει κάθε δεσμό με το συμβολιζόμενο αντικείμενο, τότε ο Αννίβας συμβολίζει και κάτι από τη θανάτωση του πατέρα Freud. Αλλά και πάλι (Searl, 1933) χρειάζεται μάλλον ενδιαφέρον παρά άγχος, περισσότερο ποιότητα σήματος παρά ποιότητα πανικού και υπερχείλισης για να επιτύχει το εγώ (εδώ του 11χρονου Freud) αυτό το τόσο σύνθετο και ευαίσθητο εγχείρημα της συμβολικής υποκατάστασης. Αυτή ακριβώς η νέα επένδυση στο νέο αντικείμενο, ή καλύτερα στην νέα σχέση-αντικειμένου, βάσει της ορολογίας του Hans Loewald, θεωρώ ότι επιτρέπει στον Freud να δει, εκ των υστέρων, ανακλιμένος στον

4 συμβολοποιημένο ήρωά του, τα συμβάντα της ιστορίας του Εβραίου πατέρα του, την απογοήτευση, την καταστροφή και την επιδιόρθωση. Πώς θα είναι αυτή η νέα σχέση-αντικειμένου; Πώς μπορώ στο νέο ν αναγνωρίσω υπόρρητα στοιχεία του πρωταρχικού! Να τα αναγνωρίσω αλλά χωρίς να το καταλαβαίνω πολύ καλά, «γιατί αλλιώς θα είναι τρομακτικό», όπως έλεγε ένας αναλυόμενός. Να μπορέσω να κρατήσω τα πράγματα στην κλίμακα του υπαινικτικού, του παιγνιώδους, του μεταβατικού και εν τέλει, στην περιοχή του προσυνειδητού. Πλήθος στοιχείων της εξωτερικής πραγματικότητας θα ήταν υποψήφια για μία τέτοια θέση. Η unheimlich (κατά Freud) αποκαλυπτική, υπερβατική, φαντασματική και μυστηριακή (κατά Bollas, 1999) υφή τους θα ήταν κατάλληλη βάση για να υποστηρίξουν μία νέα-σχέση αντικειμένου. Εξ ου και μέχρι τέλους επιμονή (και σχεδόν εμμονή) του Freud για την ακατάλυτη συνάφεια της μεταβίβασης με την υποβολή. Αυτά τα (αντιληπτά) στοιχεία του κόσμου, που θα τραβήξουν την προσοχή μου (κατά Bion, 1970) και θα επενδυθούν έτσι που να οδηγήσουν, αργότερα, στη συγκρότηση του νέου αντικειμένου, θα πρέπει να είναι διακριτά αλλά και ομοιάζοντα με άλλα, αναμνηστικά στοιχεία, που, όπως ανέφερα, θα υποσημαίνουν το πρωταρχικό (αντικείμενο). Ένα παλιό άρθρο της Αύρας Μπεράτη (1984) εξηγεί τον κίνδυνο της πολύ πρόωρης εμφάνισης της εικόνας του αναλυτή στα όνειρα του αναλυομένου. Η διαδικασία υποκατάστασης είναι αργή, δαιδαλώδης, μακρόχρονη και, αναπόφευκτα, μεταλλάσσουσα, έτσι ώστε από το αρχικό κίνητρο «να σκοτώσω τον πατέρα μου» στο τέλος δεν απομένει παρά μόνον ένα καλά κρυμμένο ίχνος, ένας πρόγονος, σύμφωνα με την ορολογία του Loewald. Αλλά υπάρχει και ένα στοιχείο ρήξης εδώ, που μας παραπέμπει ευθέως στην αρνητικοποίηση, όπως την όρισε ο Green (1998). Η Searl (op cit) αναφέρει ένα πολύ ανεσταλμένο 7χρονο αναλυόμενό της όπου οποιαδήποτε επαφή με ένα νέο αντικείμενο θα λάμβανε αρνητική μορφή. Σαν να διαπίστωνε το νέο αντικείμενο, καθώς διέκρινε τις διαφορές του, αλλά αισθανόταν ανεπαρκής για την περαιτέρω απαιτούμενη ψυχική εργασία ώστε να συλλάβει να εν-νοήσει στην σύγχρονη ορολογία (Fonagy & Βρούβα, 2010) τις διαφορές αυτές. Και έτσι φθάνουμε στην θεωρητική επεξεργασία του Freud για την άρνηση (1925) που ανοίγει την δυνατότητα του νου για σκέψη.

5 Στο τελευταίο του βιβλίο Το Αρχαίο Φώς (2012) ο μεγάλος Ιρλανδός συγγραφέας John Banville προσδίδει τέτοια χαρακτηριστικά στην ερωμένη της εφηβείας του ήρωα. Σύμφωνα με τον Strachey (1934, σ. 139) και την μεθύστερη εξέλιξη της κλαϊνικής σχολής σκέψης η δυνατότητά μας να έρθουμε σε επαφή με ένα νέο αντικείμενο είναι απολύτως προ-καθορισμένη από την γενετική βάση του ψυχισμού μας. Το νέο αντικείμενο, κατά τον James Strachey, διαθέτει ελάχιστη έως και καθόλου από το στοιχείο που, πολύ αργότερα ο Christopher Bollas (1979) απεκάλεσε μετασχηματιστική ποιότητα του αντικειμένου (transformational object). Για τον Strachey το νέο αντικείμενο, καθώς θα ενδοβληθεί όντας ήδη επιβαρυμένο με τις προβολές των αρχαϊκών στοιχείων, δεν θα κάνει τίποτε άλλο από το να προσθέσει ένα ακόμη τρομακτικό μορφοείδωλο σε αυτά που έχει ήδη ενδοβάλει ο ψυχισμός του νευρωτικού ασθενούς (op cit). Αργότερα βέβαια ο Strachey δέχεται μία κάποια μετασχηματιστική ποιότητα στο νέο-αντικείμενο-αναλυτή όταν αναγνωρίζει ότι θα είναι λιγότερο επιθετικό (το εξωτερικό ή το ήδη ενδοβλημένο;) και κατά συνέπεια θα μειώσει την επιθετικότητα του υπερεγώ του (σ. 143). Η θεώρηση αυτή του αντικειμένου εξετάσθηκε με κριτικό τρόπο από τον Loewald (1960). Σύμφωνα με τον τελευταίο η μεταβίβαση δεν μπορεί, εξ ορισμού, να είναι τίποτε άλλο παρά «αντικειμενοτρόπος» και συνεπώς ταυτόσημη με διαβαθμίσεις του «σχετίζεσθαι» εγώ και αντικειμένων. Ακόμη και αν αυτό το «σχετίζεσθαι» είναι πρωτόγονο, μαζικό, παλινδρομημένο προς τη μη-διαφοροποίηση εγώ και αντικειμένων, παλινδρόμηση που εμπεριέχει ο πρωτογενής ναρκισσισμός (σ. 28). Συνεπώς η έκφραση «απόσυρση της λίμπιντο στο εγώ» δεν είναι άλλο από νοσολογική μεταφορά. Η λίμπιντο θα αναζητάει πάντοτε την ικανοποίηση στα αντικείμενα. Ακόμη και τα ημερήσια υπολείμματα του ονείρου, γράφει ο Loewald (σ. 28) σε σχέση με το 7 κεφ. ο της Ερμηνευτικής των Ονείρων, είναι μεταβιβάσεις, από ασυνείδητες ροπές, σε ιδεακά στοιχεία του προσυνειδητού που ο Freud ονομάζει «τα αναγκαία σημεία προσκόλλησης (attachment) για μία μεταβίβαση» (σ. 564). Και έτσι, συνεχίζει ο Loewald: «η ασυνείδητη ιδέα, καθώς μεταβιβάζει την (ποσοτική) έντασή της στην προσυνειδητή ιδέα, και καθώς διασφαλίζει (ικανοποιητική) «κάλυψη» από μέρους της τελευταίας, αντιστοιχεί στην νηπιακή επένδυση αντικειμένου, ενώ η προσυνειδητή ιδέα αντιστοιχεί στην

6 σύγχρονη σχέση αντικειμένου στην οποία μεταβιβάζεται η νηπιακή σχέση αντικειμένου» (σ. 29). Σαν κινούσα δύναμη αυτών των κινήσεων θα πρέπει να υποθέσουμε έναν καταναγκασμό του συνειρμού/σύνδεσης, που οδηγεί τα ασυνείδητα ιδεακά περιεχόμενα να αναζητούν για εκπρόσωπό τους στο προσυνειδητό-συνειδητό σύστημα. Είμαστε, κατά τον Loewald, πολύ κοντά στην έννοια του καταναγκασμού της επανάληψης. Ο καταναγκασμός του συνειρμού/σύνδεσης των ασυνειδήτων συμπλεγμάτων με συνειδητά είναι ταυτόσημος με την ανάγκη μεταβίβασης του κεφαλαίου 7 της Ερμηνευτικής των Ονείρων: «οι ασυνείδητες επιθυμίες [ ] έχουν χαρακτήρα αναλλοίωτου, σαν όλες τις ψυχικές πράξεις που είναι αληθινά ασυνείδητες, και που ανήκουν μόνον στο σύστημα Ασν [ ] είναι δίοδοι που έχουν διανοιχθεί μία για πάντα [ ] ικανές μόνον να εκμηδενισθούν, παρομοίως με τα φαντάσματα του Κάτω Κόσμου της Οδύσσειας φαντάσματα που αφυπνίσθηκαν σε καινούργια ζωή μόλις δοκίμασαν αίμα» (σ. 553). Έτσι, κατά Loewald, με βάση την μεταφορά, από την Οδύσσεια, της καθόδου του Οδυσσέα στον Άδη, που χρησιμοποιεί ο Freud στην Ερμηνευτική των Ονείρων γράφει: «η νεύρωση μεταβίβασης [ ] οφείλεται στο αίμα της αναγνώρισης που προσφέρεται στο ασυνείδητο του αναλυόμενου να δοκιμάσει έτσι που τα παλιά φαντάσματα ίσως επαναφυπνισθούν [ ] καθώς νοσταλγούν να ελευθερωθούν από την φαντασματική τους ζωή και να οδηγηθούν στην ανάπαυση, ως πρόγονοι» (σ. 29). Ο Arnold Cooper (1988) συνέκρινε με ενδιαφέροντα τρόπο την προσέγγιση του Strachey και του Loewald. Aναφέρεται ως εξής στον τρόπο που περιγράφει την ψυχανάλυση ο Loewald: «Ο αναλυτής, μέσα στην αναλυτική κατάσταση, προσφέρει εαυτόν στον ασθενή ως σύγχρονο αντικείμενο. Ως τέτοιο αναβιώνει τα φαντάσματα του ασυνειδήτου για λογαριασμό του ασθενή με την υπόθαλψη της νεύρωσης μεταβίβασης που επισυμβαίνει κατά τρόπο ανάλογο με αυτόν που επισυμβαίνει το όνειρο: διαμέσου της αμοιβαίας έλξης ασυνειδήτου και «προσφάτων», στοιχείων ημερησίων υπολειμμάτων. Η ερμηνεία του ονείρου και η ερμηνεία της μεταβίβασης μοιράζονται από κοινού την εξής λειτουργία: Αμφότερες αποπειρώνται να ανασυστήσουν τις απωλεσθείσες συνδέσεις, την θαμμένη αλληλεπίδραση ανάμεσα στο ασυνείδητο και στο προσυνειδητό» (σ ).

7 Η νέα αυτή ιδιοποίηση του κόσμου των αντικειμένων, δεν είναι απλώς ταύτιση, εσωτερίκευση ή ενδοβολή, δεδομένου ότι οι έννοιες αυτές προϋποθέτουν μία ριζική και απόλυτη διάκριση ανάμεσα στον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο. Είναι μία νέα (επαν-)εγγραφή του κόσμου στον ψυχισμό. Δεν αφορά μόνον το εγώ, με την στενή και περιοριστική έννοια του όρου, αλλά το ίδιο το ασυνείδητο, και μάλιστα όχι μόνον το δυναμικό/απωθημένο αλλά και το ίδιο το εκείνο. Της ψυχικής συσκευής ο προορισμός είναι να τροποποιηθεί τόσο ριζικά που να καταστήσει την επικοινωνία με το περιβάλλον δομικό της στοιχείο. Και, όπως περαιτέρω υποστηρίζει ο Hans Loewald (1960, σ. 24), το βίωμα ικανοποίησης μετατρέπεται σε βίωμα διάδρασης και αλληλεπίδρασης. Βιβλιογραφία Banville, J. (1912). Αρχαίο Φως. Μετάφραση: Τόνια Κοβαλένκο, Αθήνα: Καστανιώτης, Beratis, S. (1984). The First Analytic Dream: Mirror of the Patient's Neurotic Conflicts and Subsequent Analytic Process. International Journal of Psycho-Analysis 65: Bion, W. R. (1970). Attention and Interpretation. London: Tavistock Publications. Bollas, C. (1979). The Transformational Object. International Journal of Psycho-Analysis 60: Bollas, C. (1999). The Mystery of Things. London: Routledge. Cooper, A.M. (1988). Our Changing Views of the Therapeutic Action of Psychoanalysis: Comparing Strachey and Loewald. Psychoanalytic Quarterly 57: Fonagy, P. & Βρούβα, Ι. (2010). Εν-νόηση και Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας: Ένα Ψυχοδυναμικό Μοντέλο Παθολογίας της Προσωπικότητας Εμπνευσμένο από τη Θεωρία της Προσκόλλησης. Οιδίπους 4: Freud, S. (1900). The Interpretation of Dreams. Part I. S.E. 4. Freud, S. (1925). Negation. Part I. S.E. 19. Freud, S. (1950 [1895]). Project for a Scientific Psychology. S.E. 1. Green, A. (1998). The Primordial Mind and the Work of the Negative. International Journal of Psycho-Analysis 79: Jones, E. (1918). The Theory of Symbolism. British Journal of Psychology, , 9: Loewald, H. (1960). On the Therapeutic Action of Psycho-Analysis. International Journal of Psycho-Analysis 41: Searl, M.N. (1933). A Note on Symbols and Early Intellectual Activity. International Journal of Psycho-Analysis 14:

8 Strachey, J. (1934). The Nature of the Therapeutic Action of Psycho- Analysis. International Journal of Psycho-Analysis 15: