2ος ΚΥΚΛΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ 1ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ

Transcript

1 2ος ΚΥΚΛΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ 1ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ν. ΑΓΓΕΛΙ ΗΣ, Πρόεδρος Επαγγελµατικού και Βιοµηχανικού Επιµελητηρίου εν είχε κανέναν στρατηγικό σχεδιασµό εµπεριστατωµένο, και ο κάθε πολιτικός φορέας που ενίοτε νόµιζε ότι ήταν και το κέντρο του κόσµο είχε και το δικό του όραµα. Ξέρετε είναι πάρα πολύ επικίνδυνο, ο καθένας που επωµίζεται θεσµικό ρόλο, να έχει και το προσωπικό του όραµα. Πιστέψαµε λοιπόν, ότι έπρεπε αυτή η περιοχή, να κινείται βάση ενός στρατηγικού σχεδιασµού, όπου δε θα ακολουθείται το όραµα του αρχηγού, αλλά ένα όραµα στο οποίο έχουµε συµφωνήσει όλοι, ένας στρατηγικός σχεδιασµός ο οποίος θα έχει να κάνει µε την πορεία αυτού του τόπου τα επόµενα χρόνια και µε το µέλλον των παιδιών µας. Η απάντηση ήρθε από τη Νοµαρχία Ροδόπης, που σε συνεργασία µε την ΤΕ Κ εκπόνησαν αυτή τη µελέτη και έκαναν αυτή την προσπάθεια σε συνεργασία µε το ηµοκρίτειο για τη δηµιουργία ενός στρατηγικού σχεδιασµού ανάπτυξης, µέσα από τον οποίο θέλαµε να αποτυπώσουµε το που θέλουµε να πάµε, αλλά κυρίως το πώς θα πάµε εκεί. Έγινε µία δουλειά η οποία πιστεύω ότι όσον αφορά το θεωρητικό της µέρος βασίζεται σε κάποια ιδεολογία τεχνοκρατών, εκείνο που εγώ θέλω να πω και να επιστήσω την προσοχή, είναι ότι αυτό το σχέδιο δεν πρέπει σε καµία περίπτωση να µείνει ένα σχέδιο που αποτυπώνεται σε ένα χαρτί, σε ένα βιβλίο, αλλά να είναι ένα σχέδιο ζωντανό. Κι αυτό το σχέδιο αποτυπώθηκε σε βιβλίο και σήµερα συζητιέται κι αυτό εκφράζει τη ζωντάνια και το συνεχή εµπλουτισµό αυτού του σχεδιασµού γιατί στη διάρκεια της εφαρµογής του πολλά θέµατα και δεδοµένα µπορεί να αλλάξουν. Εκείνο που µας έκανε να ζητήσουµε αυτό το στρατηγικό σχεδιασµό ως Επιµελητήριο, είναι το εξής. Η Θράκη για πολλά χρόνια βίωσε τη θέση της ως η εσχατιά της Ελλάδας και της Ένωσης, µια κλειστή γεωγραφική περιοχή, µε κλειστά γεωγραφικά σύνορα µε µικρή οικονοµία κλίµακας, µια αποµονωµένη περιοχή µε προβλήµατα πληθυσµιακά και περισσότερο αποτελούσε βαρίδιο αυτού που την κουβαλούσε παρά κάτι το σηµαντικό για την ανάπτυξη µιας ολόκληρης χώρας. Αυτό 133

2 γεωπολιτικές εξελίξεις και µια µοίρα καλή, το άλλαξε τις τελευταίες δεκαετίες κι από κεί που ήταν η εσχατιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και µια αποµακρυσµένη, µικρή και κλειστή περιοχή, ξαφνικά µε την πτώση του Σοβιετικού µπλοκ, µε τα ενεργειακά της Μαύρης Θάλασσας, µε την προσπάθεια της Τουρκίας να πει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, βλέπουµε ότι γίνεται µία νησίδα ευρωπαϊκού εδάφους, στο κέντρο αναπτυσσόµενων οικονοµιών µιας εν δυνάµει αγοράς 200 εκατοµµυρίων κατοίκων, όπου συναντώνται Ευρωπαϊκή Ένωση, Βαλκάνια, Μαύρη Θάλασσα και Τουρκία. Αρχίζει δηλαδή αν γίνεται ένα αεροπλάνο έτοιµο για απογείωση στο οποίο όλοι θέλουν να είναι µέσα. Συγχρόνως αλλάζει η οικονοµία η παγκόσµια, το νόµισµα γίνεται ευρώ, αλλάζουν τα δεδοµένα και βλέπουµε ξαφνικά µια Θράκη και µια Ροδόπη στο κέντρο των εξελίξεων να προσπαθεί να αδράξει την ευκαιρία. Πως θα την πάρει την ευκαιρία που παρουσιάζεται σήµερα; Σαν θέση, σα χρόνος και σα µέγεθος, γιατί και το µέγεθός της αλλάζει µε την ένταξη της Ρουµανίας και τη Βουλγαρίας από κλειστή µικρή γεωγραφικά περιοχή ανάµεσα στην Οροσειρά της Ροδόπης και του Αιγαίου, αποκτά πλέον ενδοχώρα και αλλάζουν τα δεδοµένα, πως θα πάρει την ευκαιρία αυτή; Εµείς πιστεύουµε, σε αυτό το σχεδιασµό που µετέχουµε, ότι η ανάπτυξη έρχεται µόνο µέσα από την επιχειρηµατικότητα και την ανταγωνιστικότητα. Οι υγιείς σύγχρονες, στιβαρές επιχειρήσεις µε σαφείς εξαγωγικούς προσανατολισµούς που παράγουν ανταγωνιστικά προϊόντα, είναι αυτές που θέλουν την ανάπτυξη και παράγουν τον πλούτο σε µια χώρα και σε µια περιοχή και κατόπιν την διανέµουν στους εργαζόµενους. Αν δηλαδή εξ ορισµού στον τίτλο µας, πούµε ότι επιχειρηµατικότητα είναι η δράση ενός συνόλου στο να παράξουν αγαθά κάτω από συνθήκες απόλυτης ελευθερίας και ελεύθερου ανταγωνισµού και ρίσκου µε στόχο το κέρδος, και ανταγωνιστικότητα είναι η δυνατότητα µιας περιοχής ή µιας χώρας, να σταθεί στις ξένες αγορές να πουλήσει προϊόν στις ξένες αγορές, µε παράλληλη όµως αύξηση του βοιωτικού της επιπέδου, γιατί το να παράγεις µε δούλους, παιδιά, ή εκµεταλλευόµενος εργατικό δυναµικό, δεν είναι ανταγωνιστικότητα, τότε βλέπετε πόσο άρρηκτα δεµένη είναι η ανάπτυξη αυτής της περιοχής µ αυτό που αποτυπώνεται στον ορισµό που λέγεται επιχειρηµατικότητα και ανταγωνιστικότητα. Μ αυτό λοιπόν το στρατηγικό σχεδιασµό για µας είναι πολύ καλή η προσέγγιση που γίνεται σε όλους τους τοµείς. Πρακτικά όµως σε αυτό το εργαστήριο όπου αποτυπώνεται η επιχειρηµατικότητα και η ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων που θα φέρουν την ανάπτυξη, αποτυπώνεται η καρδιά και η ουσία αυτού του στρατηγικού 134

3 σχεδιασµού γιατί στην παγκοσµιοποιηµένη εποχή µας και στην ευκαιρία που παρουσιάζεται στην περιοχή να γίνει κόµβος επιχειρηµατικός εν µέσω αναπτυσσόµενων οικονοµιών µεγάλου αριθµού καταναλωτών, είναι η µεγάλη µας ευκαιρία. Ποιο ήταν το µοντέλο που αναπτύσσονταν όλα αυτά τα χρόνια για τη Θράκη. Από την Αθήνα επεξεργάζονταν τις µονάδες της Θράκης οι οποίες είχαν στηθεί για τους αναπτυξιακούς νόµους για να βοηθήσουν την περιοχή και κατόπιν το προϊόν γύριζε πίσω στην Αθήνα από όπου ξεκινούσαν τα δίκτυα για να διατεθεί. ηλαδή 2000 χλµ καθιστούσαν το προϊόν µη ανταγωνιστικό. Σήµερα η Αθήνα κοιτά αυτές τις αγορές µε πρώτο βήµα τη Θράκη. Αυτό θέλουµε να κάνουµε. Να κοιτάζουµε τις αγορές που είναι τριγύρω και να αποτελέσουµε εµείς απαραίτητη προϋπόθεση για το Αθηνοκεντρικό κράτος για να µπουν στις νέες αγορές. Μ αυτές τις σκέψεις θα ήθελα να κλείσω τη δική µου παρέµβαση. Όσον αφορά τον τρόπο µε τον οποίο προσπαθήσαµε να δώσουµε φιλοσοφία σε αυτό το στρατηγικό σχεδιασµό και αν οδηγήσουµε τη Νοµαρχία σε αυτό το σχεδιασµό που είχε βάση της την επιχειρηµατικότητα και την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων. Θα ξεκινήσω λοιπόν από τον πρώτο οµιλητή. Θα κάνουµε µία αλλαγή στους πρώτους δύο οµιλητές. Θα ξεκινήσω από τον κ. Αξαρλόγλου Κωνσταντίνο. Φίλος και συνεργάτης του επιµελητηρίου όποτε ζητήσαµε τη βοήθειά του, ήταν σε ένα σχέδιο που έχουµε σύνδεσης εκπαίδευσης µε την παραγωγή κάτι το οποίο δε συµβαίνει στην περιοχή τη δική µας κατ αντίθεση µε όλες τις ανεπτυγµένες οικονοµίες σε όλο τον κόσµο. ηλαδή τυγχάνει να έχουµε την καλύτερη βιοµηχανική περιοχή στην Κοµοτηνή µετά την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη και το τρίτο καλύτερο Πανεπιστήµιο κι αυτά δεν έχουν συνδεθεί ποτέ, το µεγάλο µας παράπονο. Έκανε το πανεπιστήµιο κάποιες επαφές, αλλά νοµίζω πρέπει να γίνει σε µεγαλύτερη κλίµακα, µε κρατική πρωτοβουλία, να τον ευχαριστήσω και δηµόσια και να του δώσω το λόγο να τοποθετηθεί πάνω στην εισήγησή του. Κ. ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ,. Επίκουρος Καθηγητής ΠΘ «Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Ν. Ροδόπης» Χαίροµαι κι εγώ που είµαι µαζί σας. Και ήµουν κοµµάτι της οµάδας που ανέπτυξε το στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης του Ν. Ροδόπης για το οποίο µιλάµε εδώ σήµερα. Εγώ 135

4 θα µιλήσω για την επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα σαν περιρέουσα ατµόσφαιρα, εµείς οι οικονοµολόγοι παλινδροµούµε µεταξύ δύο πραγµάτων. Του δάσους και του δέντρου. Το δέντρο είναι οι οικονοµική οµάδα, ο παραγωγός, ο καταναλωτής, το δάσος είναι η οικονοµία, ο κλάδος. Σήµερα, θα µιλήσουµε για το δάσος, για τον κλάδο. Θα µιλήσουµε για την επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα, όχι από δική µου έρευνα. Απλώς δανείζοµαι τα ευρήµατα ενός οργανισµού του ΙΟΒΕ ο οποίος κάθε χρόνο πραγµατοποιεί µία έρευνα στα πλαίσια ενός παγκόσµιου δικτύου χωρών που µελετούν την επιχειρηµατικότητα σε παγκόσµιο επίπεδο και απλώς θα σας δείξω κάποια χαρακτηριστικά της επιχειρηµατικότητας στην Ελλάδα. Θα συνδέσω λίγο την επιχειρηµατικότητα µε το στρατηγικό σχέδιο το οποίο, αυτό που κάνει ουσιαστικά για την Ροδόπη, είναι να επιλέγει κάποιους άξονες στρατηγικής ανάπτυξης του Νοµού. Βασικό σηµείο της στρατηγικής είναι να επιλέξει κάποιους άξονες από τους πολλούς που υπάρχουν. Η επιχειρηµατικότητα είναι µία διαδικασία η οποία ουσιαστικά βοηθάει να επιτευχθούν αυτοί οι άξονες. Αυτό λοιπόν θα σας δείξω πολύ σύντοµα. Σας είπα για τη µελέτη του ΙΟΒΕ. Η µεθοδολογία είναι να στέλνονται ερωτηµατολόγια στον ενεργό πληθυσµό ατόµων από 18 µέχρι 64 χρονών για τη µέτρηση του επιπέδου της επιχειρηµατικότητας σε µια χώρα. Για την ανάδειξη των παραγόντων που οδηγούν στην πρόοδο της επιχειρηµατικότητας και τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να δραστηριοποιούνται στην επιχειρηµατικότητα και έκανε τη διατύπωση προτάσεων για µορφές που προωθούν την επιχειρηµατικότητα. ηλαδή τι είναι αυτό που βοηθά µια κοινωνία να γίνει πιο επιχειρηµατική αν θέλετε. Εδώ λοιπόν η µελέτη κάνει δύο διαχωρισµούς. Μιλάει για τους επίδοξους επιχειρηµατίες που έχουν ξεκινήσει προκαταρκτικές ενέργειες για την έναρξη νέου εγχειρήµατος. ηλαδή, συγκέντρωση κεφαλαίων, εύρεση χώρων, εγκατάστασης ή οτιδήποτε. Αυτό ονοµάζεται επιχειρηµατικότητα αρχικών σταδίων. Ένας δεύτερος ορισµός είναι αυτό που ονοµάζεται νέος επιχειρηµατίας, δηλαδή είναι ένας ιδιοκτήτης, διευθυντής ενός εγχειρήµατος, που έχει καταγράψει κύκλο εργασιών τουλάχιστον από τρεις µήνες µέχρι και 42 µήνες. ηλαδή έχει ξεκινήσει, λειτουργεί και είναι στα πρώτα στάδια της λειτουργίας του. Στα πλαίσια αυτού που θα σας παρουσιάσω ονοµάζεται καθιερωµένη επιχειρηµατικότητα. Συνεπώς δυο πράγµατα. Να σας δείξω κάποια πράγµατα. Αυτό δείχνει την επιχειρηµατικότητα γενικώς στην Ελλάδα. Το ποσοστό που ρωτήθηκαν, οι Έλληνες, βλέπετε ότι γύρω στο 5,5% του πληθυσµού στην Ελλάδα ασχολείται µε την επιχειρηµατικότητα, ενώ βλέπετε άλλες χώρες έχουν πολύ υψηλότερα ποσοστά. Συνεπώς δεν είµαστε ένα έθνος 136

5 επιχειρηµατιών µε την έννοια που ορίζει ο ΙΟΒΕ. Απλώς θα σας δείξω κάποια νούµερα. Η φιλοσοφία είναι η εξής: γίνεται κανείς επιχειρηµατίας επειδή δεν έχει να κάνει τίποτε άλλο. Από ανάγκη; Επειδή είναι άνεργος; Η επειδή βρίσκει ευκαιρίες και θέλει να τις εκµεταλλευτεί και να ρισκάρει. Αυτό που βλέπουµε τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα είναι ότι υπάρχει αύξηση στην επιχειρηµατικότητα ευκαιρίας. Το 80% των ανθρώπων που ρωτήθηκαν, βλέπουν µια ευκαιρία στην αγορά και δραστηριοποιούνται. Τώρα, εδώ φαίνεται η κατανοµή των επαγγελµατιών σε κλάδους. Βλέπετε για παράδειγµα ότι ο πρωτογενής τοµέας παίρνει πολύ µικρό ποσοστό, η βιοµηχανική δραστηριότητα 27% περίπου, οι υπηρεσίες περίπου 10% κι αυτό που θα έλεγε κανείς ότι δεν είναι ιδιαίτερα αισιόδοξος στην Ελλάδα είναι ότι το 60% των νέων επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων πηγαίνουνε σε προϊόντα και υπηρεσίες στους καταναλωτές. ηλαδή αν θέλω να δηµιουργήσω ένα επιχειρηµατικό σχέδιο αυτό θα είναι προσφορά υπηρεσίας ή προϊόντος στον καταναλωτή. Ανοίγω για παράδειγµα µία καφετέρια. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι οι ιδιοκτήτες ενός επιχειρηµατικού εγχειρήµατος στην Ελλάδα, είναι γύρω στους 1,3 δηλαδή η επιχειρηµατικότητα είναι ατοµική υπόθεση ενώ βλέπετε άλλες χώρες όπου υπάρχουν περισσότεροι του ενός ιδιοκτήτες σε επιχειρηµατικά εγχειρήµατα. Και αυτό που είναι ενδιαφέρον σε αυτόν τον πίνακα είναι το εξής. Οι επιχειρηµατίες που ρωτήθηκαν θεωρούν ότι τα προϊόντα που είναι νέα στην Ελλάδα είναι πολύ λίγα. Συνεπώς βγάζουµε πράγµατα που δεν είναι ιδιαίτερα καινοτόµα. Εδώ όµως υπάρχει µία αντίφαση. Οι ερωτηθέντες επιχειρηµατίες θεωρούν ότι σηµαντικό ποσοστό νέων τεχνολογιών χρησιµοποιείται από αυτούς. Όταν δε ρωτήθηκαν οι επιχειρηµατίες αν θεωρούν ότι λειτουργούν σε κλάδους µε µικρό ή έντονο ανταγωνισµό, το 75% απάντησε ότι δραστηριοποιείται σε χώρους µε έντονο ανταγωνισµό. Που σηµαίνει τι; Ότι το προϊόν που βγάζω, είναι πολύ λίγο διαφοροποιηµένο από τους ανταγωνιστές µου. Άρα δεν υπάρχουν καινοτόµα προϊόντα στην επιχειρηµατικότητα που αναπτύσσεται στην Ελλάδα. Ναι µε ευκαιρίες αλλά όχι καινοτόµες ευκαιρίες. Το άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι η επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα είναι πολύ µικρής κλίµακας. Τι σηµαίνει αυτό; Βλέπετε για παράδειγµα ότι οι προοπτικές απασχόλησης µεγάλου αριθµού εργαζοµένων από ένα νέο επιχειρηµατικό σχέδιο είναι πάρα πολύ µικρές. Ίσως ζούµε στη χώρα µε τις µικρότερες προοπτικές 137

6 ανάπτυξης, άρα υπάρχουν χώρες µε πολύ µεγάλες προοπτικές ανάπτυξης, όπου δηλαδή η επιχειρηµατικότητα οδηγεί σε νέες θέσεις εργασίας, ενώ βλέπετε ότι στην Ελλάδα η επιχειρηµατικότητα είναι ατοµική διαδικασία. Ανοίγω ένα κατάστηµα, και έχω ένα δύο υπαλλήλους κι αυτό είναι όλο. Το άλλο που είναι σηµαντικό και είναι υπέρ της ελληνικής εµπειρίας, είναι το ότι έχουµε υψηλό δείκτη µετάβασης από το πρώτο στάδιο της επιχειρηµατικότητας σε καθιερωµένη επιχειρηµατικότητα. ηλαδή υπάρχει σηµαντικό ποσοστό καθιέρωσης του εγχειρήµατος σε πιο µόνιµη κατάσταση. Να πω για την καθιερωµένη επιχειρηµατικότητα που είναι αυτή που λειτουργεί ήδη 2-3 χρόνια κι εδώ βλέπουµε κάποια ανάλογη κλαδική δοµή. Βλέπουµε ότι το 60% των επιχειρήσεων οι οποίοι ασχολούνται µε προϊόντα προς τον πελάτη, προϊόντα δηλαδή µικρής προστιθέµενης αξίας, πολύ λίγες ασχολούνται µε υπηρεσίες προς άλλες επιχειρήσεις που συνεπάγεται δέσµευση ανθρώπινου αρτυµένου κεφαλαίου για να µπορέσεις να προσφέρεις υπηρεσίες προς άλλες επιχειρήσεις, πολύ µικρό ποσοστό, και βέβαια η βιοµηχανική δραστηριότητα το 31%. Κάτι ανάλογο συµβαίνει και εδώ. Θεωρούν ότι τα προϊόντα που παρέχουν οι νέοι επιχειρηµατίες είναι προϊόντα που δεν είναι ιδιαίτερα καινοτόµα, το 20% είναι προϊόντα καινοτόµα. Άρα οι ευκαιρίες στο επίπεδο της επιχειρηµατικότητας που ασχολούνται οι Έλληνες επιχειρηµατίες στα πρώτα στάδια είναι µάλλον προϊόντα λίγο διαφοροποιήσιµα που δεν ενσωµατώνουν ιδιαίτερα νέες τεχνολογίες. Επίσης οι επιχειρηµατίες αυτοί, γύρω στο 60%, θεωρούν ότι η δυναµική των επιχειρήσεων που αυτοί οι ίδιοι ιδρύουν δεν είναι ιδιαίτερα µεγάλη. Ιδρύουµε µια επιχείρηση, βλέπουµε µια ευκαιρία, ανοίγουµε κάτι καινούριο και δε θεωρούµε ότι αυτό το κάτι έχει ιδιαίτερη δυναµική. Αυτό που βλέπουµε γενικώς στην Ελλάδα σε επίπεδο επιχειρηµατικότητας, είναι ότι δεν υπάρχει αυτή η δυναµική. Και κάτι ακόµα που είναι σηµαντικό. Θεωρούν οι νέοι επιχειρηµατίες ότι έχουν πολύ µεγάλο ανταγωνισµό στην αγορά και συνεπώς τα προϊόντα που βγάζουν είναι λίγο διαφοροποιήσιµα. Άρα λοιπόν δεν είναι καινοτόµα προϊόντα. Επίσης στους δύο επόµενους πίνακες βλέπουµε το εξής: αυτοί που ασχολούνται µε την επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα δεν έχουν υψηλή εξειδίκευση. Είναι πολύ µικρό το ποσοστό των ανθρώπων που έχουν τελειώσει την τριτοβάθµια εκπαίδευση. Γι αυτό το λόγο βλέπετε ότι και το αποτέλεσµα της επιχειρηµατικότητας, δεν είναι προϊόντα µε µεγάλη προστιθέµενη αξία. Είναι προϊόντα δηλαδή σχετικά απλά. 138

7 Το ερώτηµα είναι ποιοι είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιχειρηµατικότητα. Οι περισσότεροι που ασχολούνται πιστεύουν ότι διαθέτουν αρκετές γνώσεις για να προχωρήσουν την επιχείρησή τους, θεωρούν ότι οι ευκαιρίες στο επόµενο εξάµηνο δεν είναι ιδιαίτερα πολλές, και βλέπετε αυτό το 58%, 6 στους 10 φοβούνται στην Ελλάδα να προβούν σε µια επιχειρηµατική δραστηριότητα γιατί φοβούνται την αποτυχία. Είναι σα να έχεις έναν µπασκετµπολίστα ο οποίος φοβάται να σουτάρει τη µπάλα στο καλάθι, γιατί φοβάται µήπως χάσει το καλάθι. Και το θέµα είναι πιο; Ότι αν δε σουτάρεις τη µπάλα στο καλάθι, είναι απολύτως βέβαιο ότι δε θα σκοράρεις ποτέ. Κι αυτό είναι ένα βασικό πρόβληµα που έχει να κάνει µε την κουλτούρα µας. Ίσως στην Ελλάδα, σαν κουλτούρα σαν λαός, δε δεχόµαστε εύκολα την αποτυχία. Ίσως είναι κάτι που έχει κοινωνικό στίγµα επάνω του. Και οι επιχειρηµατίες λένε, ότι προτιµώ να πάω στο ηµόσιο να µην κάνω µια καινούρια επιχείρηση γιατί τι θα γίνει αν αποτύχω. Αυτό επίσης που είναι πολύ ενδιαφέρον στους πίνακες είναι ότι στην Ελλάδα το 80% αυτών που ασχολούνται µε την επιχειρηµατικότητα, θεωρούν ότι έχουν τις γνώσεις. ηλαδή, ξέρω να τρέξω µία επιχείρηση, ξέρω τι χρειάζεται, αλλά φοβούνται την αποτυχία. Παρέµβαση: Αυτό συµβαίνει γιατί στην Ελλάδα εάν αποτύχεις µία φορά δεν µπορείς να ξανακάνεις επιχείρηση. Και πολλοί ανοίγουν επιχειρήσεις στο όνοµα των συζύγων τους. Επίσης το φορολογικό καθεστώς στην Ελλάδα, κληρονοµείται, ακολουθεί τον επιχειρηµατία την αποτυχία του. ηλαδή, αν αποτύχεις επιχειρηµατικά, η εφορία δε σε απαλλάσσει σε έχει χρεωµένο κι αν σε βρει θα σε σταυρώσει. Αυτά είναι γνώσεις και εµπειρίες οι οποίες τσούζουν. Και µετά χρεώνονται από γενιά σε γενιά, συν το κοινωνικό στίγµα της αποτυχίας που έρχονται και διογκώνουν αυτό το στοιχείο. ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ: το τι πιστεύω εγώ και το πόσο φοβάµαι την αποτυχία είναι αποτέλεσµα όχι µόνο της κουλτούρας αλλά και του θεσµικού και νοµικού πλαισίου. Το πρόβληµα είναι πιο, ότι ο φόβος να αποτύχω ουσιαστικά αποτελεί τροχοπέδη για να κάνω κάτι καινούριο. Και νοµίζω ότι αυτό είναι το µήνυµα όλης αυτής της κουβέντας ότι υπάρχουν κάποιοι παράγοντες πολιτισµικοί, κοινωνικοί, οικονοµικοί οι οποίοι αποτρέπουν τον επίδοξο επιχειρηµατία να προχωρήσει και να κάνει κάτι καινούριο. 139

8 Παρέµβαση: Είπατε όµως ότι ενώ πιστεύουν ότι έχουν τις γνώσεις, ουσιαστικά δεν τις έχουν. ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ: έχουν τις γνώσεις να προσφέρουν προϊόντα προς καταναλωτές, αυτό δείχνει ουσιαστικά η έρευνα, µε ποιαν έννοια, είναι πολύ εύκολο σχετικά να ανοίξω µια καφετέρια, από το να ανοίξω µια εταιρία συµβούλων που συµβουλεύουν µεγάλες επιχειρήσεις σε θέµατα στρατηγικής. Εκεί χρειάζοµαι εξειδικευµένο ανθρώπινο δυναµικό. Το να ανοίξω για παράδειγµα ένα ζαχαροπλαστείο, χρειάζοµαι κάποια εξειδίκευση, έναν καλό µάγειρα έναν καλό ζαχαροπλάστη, αλλά δε χρειάζεται τόσο µεγάλη εξειδίκευση. Φοβούνται γενικώς την έννοια της αποτυχίας. Θα ανοίξω για παράδειγµα ένα περίπτερο, αλλά τι θα γίνει αν αποτύχω; Αυτά όµως αποτρέπουν τον επίδοξο επιχειρηµατία να κάνει κάτι καινούριο. Ας προχωρήσω λίγο ακόµα. Θα κλείσω µε ουσιαστικά τα συµπεράσµατα. Γενικότερα αυτό που παρατηρούµε στην Ελλάδα είναι ότι έχουµε επιχειρηµατικότητα ευκαιρίας και όχι ανάγκης, που είναι πολύ θετικό. Υπάρχουν νέες επιχειρηµατικές δραστηριότητες που προσπαθούν να αξιοποιήσουν τις όποιες ευκαιρίες θεωρούν αυτοί ευκαιρίες. Έχουµε όµως προσανατολισµό σε προϊόντα προς τον καταναλωτή, µικρής προστιθέµενης αξίας και συνεπώς µικρής δυναµικής. Η επιχειρηµατικότητα ενός ιδιοκτήτη, η επιχειρηµατικότητα δηλαδή στην Ελλάδα είναι µονήρης διαδικασία. Μικρός βαθµός καινοτοµίας προϊόντος, γι αυτό και βλέπετε ότι οι επιχειρηµατίες θεωρούν ότι ο ανταγωνισµός που δέχονται στην αγορά είναι πολύ µεγάλος. Το δικό µου καφέ στον κέντρο της Κοµοτηνής, είναι λίγο πολύ το ίδιο µε το δικό σας. Σηµαντικός βαθµός νέων τεχνολογιών θεωρούν επιχειρηµατικότητα σε περιοχές µε έντονο ανταγωνισµό. Το ερώτηµα είναι τι κάνει κανείς. Με βάση αυτά, µπορεί κανείς να δοµήσει πολιτικές οι οποίες σκοπό έχουν να ωθήσουν την επιχειρηµατικότητα. Αυτό που δείχνει η έρευνα γενικότερα παγκοσµίως είναι ότι βασική τροχοπέδη στην επιχειρηµατικότητα σε πολλές χώρες αποτελεί το κοινωνικό στίγµα της αποτυχίας του επιχειρείν. Και γι αυτό το λόγο το γεγονός ότι οι Έλληνες που ασχολούνται µε την επιχειρηµατικότητα φοβούνται τον κίνδυνο, είναι πολύ σηµαντική τροχοπέδη, είναι πολύ σηµαντικός παράγοντας που για να τον ξεπεράσει κανείς, χρειάζεται πολύ δουλειά και αλλαγή της νοοτροπίας. Ευχαριστώ πολύ. 140

9 ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ευχαριστώ κι εγώ τον κ. Αξαρλόγλου και σύµφωνα µε τα συµπεράσµατα που βγάζουµε στο τέλος της εισήγησης, αυτά συµφωνούν µε την εισήγηση που σας έκανα στην αρχή. Αν θα δείτε όλα τα συµπεράσµατα ή τα περισσότερα από αυτά, έχουν να κάνουν µε το µέγεθος. ηλαδή, µια περιοχή, σαφώς και θα έχει φόβο. Τώρα λοιπόν που δηµιουργούµε ενδοχώρα, που λέγεται Ρουµανία, Βουλγαρία, Βαλκάνια, µεθαύριο Τουρκία µεγαλώνουµε και το µέγεθος για να ξεφύγουµε από όλα αυτά. Εκείνο όµως που θέλω να πω για την αποτυχία, µια και έγινε συζήτηση και µείναµε σε αυτό, είναι ότι πέρα από το σηµείο της εφορίας ή του πτωχευτικού που είναι ένα πρόβληµα, όλα αυτά θα τα δούµε στο παράδειγµα που έχει δεχθεί ό Έλληνας εν δυνάµει επιχειρηµατίας, από το πώς φέρθηκε και απέτυχε. Το παράδειγµα όµως πιο είναι. Κι εδώ παίζει ένα πάρα πολύ µεγάλο ρόλο το τραπεζικό σύστηµα. Το τραπεζικό σύστηµα πως έδρασε µεταπολιτευτικά; Ζητούσε κάθε στιγµή να βάζεις εχέγγυα τα πάντα, ότι είχες κι εσύ και το σόι σου κι όταν υπήρξε η αποτυχία, όλα βγαίνανε αυτά στο σφυρί. Αυτά όµως ήταν συνειρµοί και ιδέες, κατασχέσεις των ιδιοκτησιών ανθρώπων, γιατί δεν πήγαινες ποτέ σε µια τράπεζα µε το business plan, το οποίο θα πάρει ένα εξειδικευµένο στέλεχος µπροστά του να εκτιµήσει και να σου δανείσει. Έτσι λοιπόν, στη µισή Ελλάδα, τα παραδείγµατα των αποτυχιών είχαν να κάνουν µε δεσµεύσεις περιουσιών και πλειστηριασµούς, µε αποτέλεσµα ο φόβος και το κοινωνικό στίγµα, ότι αυτός έφαγε την περιουσία του είναι πράγµατα αλληλένδετα. Το τραπεζικό σύστηµα κατάστρεψε τον κοινωνικό και επιχειρηµατικό ιστό της Ελλάδας στην µεταπολιτική Ελλάδα κι αυτό δεν είναι ψέµα. Αν δίπλα κι αυτό βάλουµε το ηµόσιο Τοµέα όπου πας για να ξεκουραστείς, ενώ σε µια νεοϊδρυθείσα επιχείρηση πρέπει να βάλεις ψυχή, ρίσκο και ολοήµερη απασχόληση. Αυτά τα παραδείγµατα όλα έχουν δηµιουργήσει την ώθηση των νέων ανθρώπων όχι προς την επιχειρηµατικότητα αλλά το αντίθετο. Παρέµβαση: κ. Αγγελίδη, θα σας πω ένα παράδειγµα. Εν κλείσατε µια επιχείρηση και χρωστάτε στην εφορία, κι έχετε µία νέα επιχειρηµατική ιδέα και θέλετε να κάνετε τη δουλειά, δε µπορείτε να κάνετε. Να θέλετε να θεωρήσετε στοιχεία, δε µπορείτε. Ο Μπιλ Γκέιτς έλεγε ότι χρωστά ένα µεγάλο µέρος της επιτυχίας του στα στελέχη των αποτυχηµένων επιχειρήσεων γιατί αυτοί µας δείξανε τι πρέπει να προλάβουµε. Αν αποτύχεις, δεν έχεις ξανά ευκαιρία να ξεκινήσεις. 141

10 ΑΞΑΡΛΟΓΛΟΥ: να πω κάτι πάνω σ αυτό. Ένα χαρακτηριστικό της µελέτης που προανέφερα λέει το εξής: όταν ρωτήθηκαν µόνο το 30% απάντησε ότι έχει δει στα ΜΜΕ την παρουσίαση ενός επιτυχηµένου επιχειρηµατία. Που σηµαίνει τι; Ότι πετυχηµένη επιχειρηµατική δραστηριότητα µπορεί να υπάρχει, αλλά αυτή δεν παρουσιάζεται στα ΜΜΕ. Κι αυτό δηµιουργεί µια κατάσταση στην κοινωνία. Και το άλλο που είναι επίσης πιο σηµαντικό, είναι ότι το 80% των ερωτηθέντων που δεν είναι επιχειρηµατίες, αλλά γενικά το κοινό, θεωρούν το κοινωνικά δίκαιο είναι όλοι να έχουν το ίδιο εισόδηµα. Αλλά επιχειρηµατικότητα σηµαίνει σε κάποιο βαθµό και ανισότητα. Αυτός που παίρνει το µεγάλο ρίσκο έχει σε κάποια στιγµή και το µεγάλο εισόδηµα. Αλλά αν η κοινωνία δέχεται ότι όλοι πρέπει να έχουµε το ίδιο εισόδηµα τότε ποινικοποιείται το κέρδος. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Νοµίζω ότι είναι πάρα πολύ ενδιαφέροντα όλα αυτά αλλά πρέπει να προχωρήσουµε στο δεύτερο οµιλητή τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Νικόλαο Βαρσακέλη. Ν. ΒΑΡΣΑΚΕΛΗΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΘ «Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης» Ξεκινάω από αυτό το οποίο είπε ο Πρόεδρος, ότι µέχρι τώρα αγορά των επιχειρήσεων είτε παραγωγής βιοµηχανίας είτε υπηρεσιών της περιοχής, ήταν η ίδια η περιοχή. Κι αυτό εµφανίζεται στην περιγραφή της παρούσας κατάστασης που έχουµε κάνει, ότι κυρίως η περιοχή παρήγαγε προϊόντα και υπηρεσίες µη εµπορεύσιµα, που καταναλώνονται συνήθως στην ίδια την περιοχή. Από την άλλη µεριά ακόµη και τα διεθνώς εµπορεύσιµα προϊόντα τα οποία παρήγαγε η περιοχή είναι κυρίως προϊόντα που θα µπορούσε κάποιος να τα χαρακτηρίσει χαµηλής προστιθεµένης αξίας, και χαµηλής εισοδηµατικής ελαστικότητας που σηµαίνει δηλαδή ότι είναι προϊόντα τα οποία δε δηµιουργούν πολύ υψηλά εισοδήµατα στην περιοχή και κινδυνεύει η ζήτησή τους καθώς οι οικονοµικοί µας εταίροι αναπτύσσονται. εν είναι τυχαίο, ότι µετά την κατάρρευση των καθεστώτων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, ενώ παραδοσιακά οι εξαγωγές µας πήγαιναν στις χώρες της υτικής Ευρώπης όπως είναι η Γερµανία, βρήκαµε πλέον την ευκαιρία να 142

11 συνεχίσουµε τις εξαγωγές µας στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, χώρες µε χαµηλό εισόδηµα και χαµηλές απαιτήσεις ως προς την ποιότητα των προϊόντων. Εδώ θα κάνω ένα σχόλιο. Επειδή είχαµε δουλέψει για την Ευρωπαϊκή επιτροπή το θέµα της βιοµηχανίας εν όψει τη ενοποίησης της ευρωπαϊκής αγοράς, δηλαδή εν όψει του προγράµµατος του ήταν εµφανές το 1989 από έρευνα την οποία είχαµε κάνει σε πάνω από 700 επιχειρήσεις στην Ελλάδα, η αγωνία των βιοµηχανικών επιχειρήσεων για το άνοιγµα της ενιαίας αγοράς, την κατάργηση της προστασίας που υπήρχε στην κλωστοϋφαντουργία κλπ και ήταν επίσης εµφανές ότι ο µεγάλος όγκος των επιχειρήσεων τότε στόχευαν στην επένδυση σε νέα προϊόντα σε νέες τεχνολογίες για να ανταπεξέλθουν σε αυτόν τον νέο ανταγωνισµό. Η κατάρρευση του συστήµατος, ανέβαλε πολλά από τα σχέδια τα οποία είχαν σχεδιάσει εκείνοι οι άνθρωποι, εκείνες οι επιχειρήσεις, εκείνη την εποχή, και προφανώς είπαν, γιατί να κάνω τώρα εκείνη την επένδυση; Ας φύγω από τη υτική Ευρώπη κι ας πάω στην Ανατολική που έχει πιο χαµηλά εισοδήµατα. Εποµένως η µία παράµετρος την οποία έχουµε στην ανάλυση του στρατηγικού σχεδίου είναι οι εξελίξεις οι οποίες γίνονται στην ευρύτερη αγορά µας, η αγορά διευρύνεται, τα εισοδήµατα των γειτόνων µας θα αυξάνονται στο µέλλον. Ο δεύτερος παράγοντας τον οποίο λάβαµε υπόψη µας είναι ότι η ζήτηση αναδιαµορφώνεται σε παγκόσµιο επίπεδο. Υπάρχει µια σαφής τάση για αποϋλοποίηση του προϊόντος, δηλαδή δεν αγοράζεις ένα προϊόν για το προϊόν αυτό καθ αυτό αλλά και για την ιδέα την οποία έχει ένα προϊόν, γιατί προτιµούµε κάποιες µάρκες, υπάρχει µια εµφανέστατη τάση αυξητική για προϊόντα τα οποία θα είναι ποιότητα και τα οποία δεν θα επιβαρύνουν την υγεία, από τα πλαστικά µέχρι τα τρόφιµα, υπάρχει µια έντονη αυξητική τάση της ζήτησης των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας, αυτή η αγορά συνεχώς διευρύνεται και πολύ παράδοξο, ακόµα και σε ανεπτυγµένες χώρες δεν έχει αναπτυχθεί η µελέτη της ζήτησης αυτών των ανθρώπων, έτσι ώστε να βγάλουµε προϊόντα τα οποία να ταιριάζουν σε αυτούς τους ανθρώπους. Ένα παράδειγµα είναι το κινητό. Είναι µία αγορά η οποία είναι αναπτυσσόµενη, όπως είχε πει και ο κ. Χατζηκωνσταντίνου, το 2040 το 30-35% του πληθυσµού θα είναι πάνω από 60 χρονών. Που σηµαίνει ότι το 30% των πελατών σου είναι πια µεγάλης ηλικίας. Επίσης είδαµε αυτό το οποίο είχε η περιοχή µέχρι τώρα, δηλαδή τους πόρους της, το ανθρώπινο δυναµικό µελετήσαµε, τις υποδοµές τις οποίες υπήρχαν και την επιχειρηµατικότητα της περιοχής. Με βάση αυτά καταλήξαµε σε κάποιες στρατηγικού χαρακτήρα προτάσεις οι οποίες πρέπει να γίνουν και να εφαρµοστούν στη συνέχει µε µελέτες εφαρµογής, έτσι ώστε να 143

12 δώσουµε τη δυνατότητα στον νοµό να αναπτύξει την επιχειρηµατικότητά του µε στόχο να έχουµε υψηλότερα εισοδήµατα. Είναι σοκαριστικό ότι ο νοµός Ροδόπης έχει το 43% της Ευρώπης των 25 κι αν λάβουµε υπόψη τους 15, είµαστε γύρω στο 35% του µέσου κοινοτικού όρου κι αυτό είναι απαράδεκτο. Εµένα προσωπικά, δε µου ταιριάζει. Όσον αφορά τώρα τις υπάρχουσες επιχειρήσεις οι οποίες λειτουργούν. Υπάρχουν επιχειρήσεις και καλές και µέτριες και κακές. Είµαι κάτι παραπάνω από σίγουρος ότι αυτοί οι οποίοι έχουν καλές επιχειρήσεις, είναι αυτές που ψάχνονται στο θέµα της καινοτοµίας και προσπαθούν να βρουν καινούρια προϊόντα µε τα οποία θα αντιµετωπίσουν τον έντονο ανταγωνισµό ο οποίος έρχεται από παντού, µου θυµίζουν οι Έλληνες επιχειρηµατίες ένα τερµατοφύλακα, ο οποίος είναι στην προπόνηση στα γκολµποστ και όλοι κάνουν σουτ στον τερµατοφύλακα και οι µπάλες του έρχονται µια από εδώ και µια από εκεί. ηλαδή ήµασταν µέχρι τώρα στην Ευρώπη, λέγαµε ότι έχουµε τον έντονο ανταγωνισµό από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ξαφνικά καταρρέει το σύστηµα του υπαρκτού σοσιαλισµού, µεταφέρονται οι παραγωγικές µονάδες, έχουµε ανταγωνισµό από τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Μπαίνει η Κίνα στο παιχνίδι, έχει µπει εδώ και χρόνια η Κορέα, η Σιγκαπούρη, η Μαλαισία, δηλαδή δεν ξέρεις από πού να προφυλαχτείς. Και καταλαβαίνω πάρα πολύ καλά την αγωνία όλων αυτών των ανθρώπων. Χρειάζεται επίσης για να ταιριάξει µε το στρατηγικό χαρακτήρα που θα πάρει η περιοχή, δηλαδή να πάρει ένα brand name, και το βιοµηχανικό προϊόν το οποίο παράγει η περιοχή, να παράγουµε προϊόντα τα οποία να είναι φιλικά προς το περιβάλλον. ηλαδή ένα παράδειγµα είναι τα πλαστικά. Πλαστικά Ροδόπης, αλλά θα είναι πλαστικά τα οποία θα είναι φιλικά προς το περιβάλλον. Γιατί αυτή είναι η τάση στη ζήτηση. εύτερο, ένα βασικό πρόβληµα το οποίο έχουµε είναι το µικρό µέγεθος των επιχειρήσεων το οποίο µας απαγορεύει να ρίξουµε το κόστος παραγωγής. Όταν λέµε συµπλέγµατα επιχειρήσεων, πρέπει να αρχίσουµε πια και να τα εννοούµε, ότι θα γίνουν αυτές οι συνέργιες, δηλαδή οι συνεργασίες µεταξύ ανεξάρτητων επιχειρήσεων, οι οποίες για κάποιο θέµα συνεργάζονται µεταξύ τους ούτως ώστε να έχουµε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσµα. Πολλές φορές παλαιότερα όταν έκανα την πρόταση αυτή των cluster µου είπαν µα ο άλλος θα µάθει τα µυστικά της επιχείρησής µου. Πολλοί από τους επιχειρηµατίες που είναι µικροί, δεν έχουν δικό τους λογιστήριο κι έχουν λογιστή ο οποίος είναι εξωτερικός, κρατάει τα βιβλία από 50 επιχειρήσεις. Τι πιο χαρακτηριστικό από το να µάθει τα µυστικά σου από τον ίδιο το λογιστή. Και το τρίτο το οποίο θα πρέπει να δούµε είναι οι νέες τεχνολογίες στην 144

13 οργάνωση και στις διαδικασίες και στην παραγωγή. Πρέπει να δούµε καινούρια µοντέλα µε τα οποία θα οργανώσουµε τις επιχειρήσεις µας. Ειδικότερα για τον κλάδο και των τροφίµων και τον ποτών, όπου φαίνεται και στο νοµό ότι αποτελεί έναν κλάδο µε έντονη εξαγωγική διαδικασία, αυτό το οποίο θα πρέπει να κάνει ο κλάδος είναι να βρει νέα προϊόντα τα οποία να είναι κυρίως στην υγιεινή διατροφή. εύτερον, επειδή υπάρχει η τάση για υγιεινότερο τρόπο διατροφής και ζωής, υπάρχει η είσοδος των βιολογικών προϊόντων άρα θα πρέπει να βρούµε προϊόντα τα οποία θα παράγουµε και θα διαθέτουµε και τα οποία θα έχουν υψηλή υγιεινή αξία. Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των προϊόντων ως οικονοµολόγος τώρα, είναι ότι αυτά έχουν υψηλή εισοδηµατική ελαστικότητα. Που σηµαίνει ότι όσο ανεβαίνει το εισόδηµα των καταναλωτών τόσο πιο γρήγορα αυξάνει η ζήτηση αυτών των προϊόντων. Και επειδή είναι δεδοµένο ότι αν δε γίνει κανένας πόλεµος στην Ευρώπη, τα εισοδήµατα όλης αυτής της περιοχής συνεχώς θα αυξάνονται, η ζήτηση αυτών των προϊόντων θα αυξάνεται µε πολύ γρήγορο ρυθµό. Στο Μaster plan παρουσιάζουµε ρυθµούς αύξησης της ζήτησης αυτών των προϊόντων. Αυτό µας εξασφαλίζει συνεπώς µακροπρόθεσµα συνεχώς αυξανόµενες πωλήσεις. Πρέπει να ενεργοποιηθεί η διαδικασία των start up. ηλαδή φτιάξουµε µηχανισµούς µε τους οποίους θα ξεκινούν καινούριες επιχειρήσεις. Κι εδώ το ηµοκρίτειο µπορεί να παίξει κυρίαρχο ρόλο. Μέσα στο επιχειρηµατικό κέντρο µπορούµε να έχουµε πραγµατική θερµοκοιτίδα η οποία θα βοηθά καινούριες επιχειρήσεις, πως µπορούν να πατήσουν γερά. Αυτό το οποίο προτείνουµε είναι ένας ετήσιο Πανελλήνιος διαγωνισµός επιχειρηµατικού σχεδίου, επιχειρηµατικής ιδέας, αλλά όχι να δώσουµε ένα βραβείο της τάξης των 1000 ευρώ για παράδειγµα, αλλά να πούµε τα δέκα καλύτερα επιχειρηµατικά έργα, ελάτε εδώ στη θερµοκοιτίδα, στο επιχειρηµατικό κέντρο, πάρτε ευρώ, πόσο κοστίζει το επιχειρηµατικό σου πλάνο, πάρτα και κάντο. Έχουµε πάρει αυτό το ταµείο νέας οικονοµίας, το οποίο είναι ανενεργό. Το οποίο είναι προικοδοτηµένο µε εκατοµµύρια ευρώ και το έχουµε ανενεργό. Έχουµε τόσα λαµπρά µυαλά στην Ελλάδα, τόσους νέους ανθρώπους οι οποίοι έχουν όρεξη να κάνουν κάτι. Λοιπόν, πάρε και δώστου 50 χιλιάδες και µην τα παίρνεις πίσω. Εµένα µε ενδιαφέρει αυτή η ιδέα να προχωρήσει. Πρακτικά πράγµατα. Επίσης, αυτό το οποίο έχει µείνει ανεκµετάλλευτο σε σχέση µε τη χρηµατοδότηση είναι τα διεθνή χρηµατοδοτικά. Αλλά εδώ θέλει µε κάποιο τρόπο, να υπάρχουν τα 145

14 επιχειρηµατικά σχέδια, να υπάρχει ένας οργανισµός από πίσω, υποστήριξης, το ΕΒΕ για παράδειγµα, κι όταν θα πάει κάποιος ένα Venture Capital γερµανικό να έχει ένα πρόσωπο. Να υπάρχει ένας φορέας από πίσω ο οποίος θα στηρίξει αυτή την προσπάθεια. Όταν θα γράψει µία επιστολή ο κύριος Αγγελίδης ως Πρόεδρος, ότι αυτό είναι µια επιχειρηµατική ιδέα η οποία θα γίνει µία πραγµατική επιχείρηση, αυτό είναι σηµαντικό για αυτόν που θα ζητήσει µία χρηµατοδότηση από το Venture Capital της Γερµανίας. Το άλλο είναι το διαδίκτυο το οποίο παραµένει σχετικά ανενεργό. Κι όταν µιλάµε για διαδίκτυο δεν εννοούµε να κάνουµε µία ιστοσελίδα και να την κρεµάσουµε, αλλά να έχει µία δυναµική η διαδικτυακή µας παρουσία. Και έχουµε ένα δύο παραδείγµατα και από την περιοχή της Ροδόπης. Αυτό το οποίο συµβαίνει σε όλη την Ευρώπη, είναι ότι το σιδηροδροµικό δίκτυο αποκτά κοµβικό χαρακτήρα γιατί είναι οικολογικού χαρακτήρα. Συνεπώς το να είναι αποκοµµένη η Ροδόπη από το σιδηροδροµικό δίκτυο της Κεντρικής Ευρώπης, νοµίζω ότι είναι ένα µειονέκτηµα για την περιοχή. Η πρότασή µας είναι ότι πρέπει οπωσδήποτε να δροµολογηθεί κάτι τέτοιο. Πρέπει να γίνει οπωσδήποτε σύνδεση της Βιοµηχανικής Περιοχής µε το σιδηροδροµικό δίκτυο, να γίνει εµπορευµατικό κέντρο του ΟΣΕ στην περιοχή της Θράκης. Παρέµβαση: Αν µου επιτρέπετε ένα στοιχείο κ. Βαρσακέλη, από έρευνα που είχε κάνει η Ελληνική Ακαδηµία, για την περιοχή το 1991, η σιδηροδροµική σύνδεση Κοµοτηνής Μονάχου είναι συντοµότερη διαδροµή κατά 2,5 ώρες από Θεσσαλονίκη Μόναχο. Και τότε εξετάζαν το ενδεχόµενο λόγω του πολέµου της Γιουγκοσλαβίας να γίνει µία γραµµή αλλά έµεινε δυστυχώς στα σχέδια. Και να συµπληρώσω ότι δεν είναι µόνο οικολογικού χαρακτήρα αλλά και πολύ φθηνού κόστους. Γιατί µετά το πλοίο είναι το πιο φτηνό µέσο µεταφοράς. ΒΑΡΣΑΚΕΛΗΣ: και όλοι ξέρουµε, όσοι ασχολούνται µε επιχειρήσεις και κάνουνε εξαγωγές στη υτική Ευρώπη, ήδη χώρες της υτικής Ευρώπης όπως η Αυστρία, η Ελβετία βάζουνε περιορισµούς στη διέλευσή τους. Παρέµβαση: Ο ΟΣΕ όµως ξέρετε τι λέει; Ότι πρέπει να βγουν οικονοµίες κλίµακας µε βάση το χιλιοµετρικό κόστος. 146

15 ΒΑΡΣΑΚΕΛΗΣ: εµείς µαζί µε την Τουρκία, θα πρέπει να αποφασίσουµε ότι θα κάνουµε µια γραµµή σιδηροδροµική η οποία θα περνάει και να συνεχίσει µετά προς Βουλγαρία. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Στο κοµµάτι το σιδηροδροµικό η πολιτική βούληση εγκληµάτησε. Πραγµατικά είναι η στέρηση τροµακτική και όταν το εξηγούµε στο εξωτερικό δεν µπορούν να το καταλάβουν, όπως δε µπορούν να καταλάβουν και πολλά άλλα πράγµατα στην Ελλάδα. Τις προάλλες είδα τα εγκαίνια µίας υπόγειας σήραγγας στο εξωτερικό, περίπου 380 χιλιόµετρα και τα εγκαίνια τα έκανε ο πρόεδρος της Εταιρίας. Φανταστείτε να γίνει ένα τέτοιο έργο στην Ελλάδα, θα είναι ο Πρωθυπουργός, ο Υπουργός, φορείς κλπ. δηλαδή εµείς είµαστε αλλού και αυτοί είναι αλλού. Με το τρένο λοιπόν, ας µην ξεχνάµε ότι τώρα άλλαξαν τα δεδοµένα µε τα Βαλκάνια, αλλά υπάρχουν άλλα προβλήµατα. Με τις χώρες για παράδειγµα του πρώην σοβιετικού µπλοκ, οι ράγες µας δεν ταιριάζουν. ηλαδή πρέπει να δούµε και πολλά άλλα πράγµατα. ΒΑΡΣΑΚΕΛΗΣ: Η τελευταία παρέµβαση η οποία πρέπει να γίνει για την ανάδειξη και την υποστήριξη της επιχειρηµατικότητας, είναι ένα κέντρο προσέλκυσης ξένων επενδύσεων. ε µιλάµε για ένα κέντρο υποδοχής ξένων επενδυτών. Εδώ η πρότασή µας είναι τελείως διαφορετική. Εµείς θα πάµε να βρούµε τις επενδύσεις που θέλουν να έρθουν. ηλαδή, αφού θα καταλήξουµε µετά το στρατηγικό σχέδιο, τις συζητήσεις που θα κάνει ο Νοµός και θα πει εµείς θέλουµε να πάµε σε αυτούς τους κλάδους, θα φτιαχτεί αυτό το κέντρο, το οποίο όµως δε θα είναι ένα κέντρο γραφειοκρατικό και να βάλουµε δυο τρεις ανθρώπους να βολέψουν το γιο του Βαρσακέλη, το γιο του Αγγελίδη και να κάθονται αραχτοί µε δεκαπέντε καφέδες την ηµέρα και τριάντα κούτες τσιγάρα, θα είναι άνθρωποι οι οποίοι θα παίρνουν τη βαλίτσα και θα αλωνίζουν όλο τον κόσµο για να φέρνουν επιχειρήσεις. Αφού θα βρουν του κλάδους τους οποίους θέλουµε, θα αρχίσει η προετοιµασία των συµβούλων, το αναφέρουµε µέσα στο σχέδιο, µε ανθρώπους. Και δε µιλάµε για πράγµατα που τα λέµε εµείς. Τα έχουν κάνει χώρες κατά κόρον. ηλαδή, η Σιγκαπούρη, το κέντρο προσέλκυσης επενδύσεων της Σιγκαπούρης αποτελείται από δέκα άτοµα. Ένα διευθυντή ο οποίος συντονίζει και οι υπόλοιποι εννέα είναι µε τη βαλίτσα και πάνε και πουλάνε τη Σιγκαπούρη. Αν περιµένεις τον επενδυτή να έρθει σε σένα, δε θα έρθει ποτέ και για 147

16 πιο λόγο να έρθει; Για τα ωραία µας τα µάτια; Και από κει και πέρα, από τη στιγµή που θα βρούµε τους επενδυτές, αρχίζει άλλου επιπέδου συνεργασία. Ευχαριστώ. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Θα ευχαριστήσω τον κ. Βαρσακέλη και πριν δώσω το λόγο στον κ. Σταθάκη, θα κάνω κάποια σχόλια πάνω σε αυτά. Για να καταλάβετε, το επιχειρηµατικό κέντρο και το κέντρο προσέλκυσης επενδύσεων, όπως αποτυπώνεται σε ένα στρατηγικό σχεδιασµό είναι ο λόγος για τον οποίο δηµιουργήθηκε αυτό το στρατηγικό σχέδιο. Και τι εννοώ µε αυτό. ιαπιστώσαµε όλοι από τους πολιτικούς ότι έχουν την τάση να τα παρουσιάζουν όλα ωραία και καλά και στο τέλος να ξεχνιούνται στο δρόµο. Εδώ τώρα αποτυπώνεται ένα επιχειρηµατικό κέντρο. Θα λέµε όλοι µαζί, Νοµάρχες, ήµαρχοι, Βουλευτές, επιµελητήρια, όπου βρισκόµαστε για το επιχειρηµατικό κέντρο. Και θα δώσουµε λόγο γιατί δεν έγινε το επιχειρηµατικό κέντρο µετά από τέσσερα, ή πέντε χρόνια. Αυτό είναι το ένα. Το δεύτερο είναι ότι αυτό που λέτε τώρα, βάση σχεδιασµού πριν δέκα χρόνια, στήθηκε. Ήταν το λεγόµενο Κέντρο Υποδοχής το οποίο χρηµατοδοτήθηκε και είχε επτά άτοµα. εν δούλεψε ούτε µία µέρα. Στελεχώθηκε, «φαγώθηκε» να το πω έτσι το πρόγραµµα και γιατί; Για τον απλούστατο λόγο ότι ήταν ένα πρόγραµµα το οποίο έπρεπε κάπου να δοθεί και να δοθούν και κάποιες θέσεις εργασίας. Εσείς που θα το δίνατε αν ήσασταν ένας απλός άνθρωπος; Στα επιµελητήρια αφού εκεί είναι οι φορείς της επιχειρηµατικότητας. Αυτοί ξέρουν, αυτοί υποδέχονται νέους επιχειρηµατίες. όθηκε λοιπόν στη Νοµαρχία που δεν έχει ούτε λίστα των επιχειρήσεων, δεν ξέρει τι θα πει επιχειρηµατικότητα. Στην Ελλάδα έχουν γίνει πολλά τέτοια στρεβλά κι εξακολουθούν να γίνονται. Έτσι όµως µειώνεται η ανταγωνιστικότητα της χώρας. Ενώ πρέπει να πούµε ότι εµείς είµαστε όλοι µαζί, ανεξάρτητα από το που ανήκει ο καθένας και θέλουµε να επενδύσουµε. Όσον αφορά το θέµα των τροφίµων, θέλω να πω ότι η χώρα έχει µείνει καθαρή. Έχει δηλαδή αποτυπωθεί σε όλο τον κόσµο, παρόλο την έλλειψη του brand name, ότι όσον αφορά τα χηµικά και τα αγροτικά προϊόντα είναι µια καθαρή χώρα, χωρίς µολύνσεις κι άρχισε αυτό να περνάει τώρα µε κάποιες καµπάνιες που κάνανε παγκοσµίως. Ότι τα αγροτικά µας προϊόντα είναι καλά. Είναι καθαρά, δεν είναι µολυσµένα. Αν λοιπόν αυτό µπορέσουµε και το πουλήσουµε και τοπικά όπως είπατε έχει δυνατότητα εδώ ο αγροτικός κόσµος να αλλάξει και να πάει µπροστά. Το 148

17 πρόβληµα που έχουµε είναι τα δίκτυα. Κι ας παράγεις το τελειότερο προϊόν. Παράγει σαφράν η Κοζάνη που δεν παράγεται πουθενά αλλού, το δίνει 1,20 και κάποια στιγµή που ήταν όλοι για φυλακή, γιατί δεν το έπαιρνε κανείς, το πήρανε τα carfοur, και πόσο το πουλάνε τώρα στην αγορά; 12,80. Το δίκτυο λοιπόν το πουλάει 12,80 ενώ µε 1,20 δεν µπορούσαν να το πουλήσουν πουθενά. Το θέµα λοιπόν είναι να µπούµε και στα δίκτυα. εν είναι µόνο να παράγουµε καθαρό προϊόν αλλά αν δε µπορούµε να δηµιουργήσουµε να έχουµε τουλάχιστον µία παρέµβαση στα δίκτυα. Παρέµβαση: για το θέµα της βιολογικής γεωργίας πρέπει να δηµιουργήσουµε µόνιµες διασυνοριακές υποδοµές. Εγώ θα έβλεπα ότι ένα κλιµάκιο δηµοσίων υπαλλήλων της περιοχής εδώ, να λειτουργεί στο Κίρζαρη γιατί το βλέπω σαν προέκταση του νοµού µας προς τα επάνω. Και αντίστοιχα ένα κλιµάκιο από εκεί, να έρθει εδώ για να αρχίσουµε αντίστοιχα να καταλαβαίνουµε τη λειτουργία του εκεί και του εδώ. Η Κοµοτηνή ως αστική ανάπτυξη πρέπει να δουλεύει κανονικά. Να πάµε δηλαδή σε υποδειγµατική πόλη. Να πάµε στην επέκταση της πόλης. Καλά την έχουµε σχεδιάσει στον κάµπο, αλλά αν θέλουµε να κάνουµε και ποιοτικά κοµµάτια πόλης, πρέπει να πάµε σε πολεοδοµήσεις των όµορφων περιοχών της Κοµοτηνής και της γύρω περιοχής. ηλαδή να πάµε προς την Καρυδιά προς τα Σύµβολα, στο Κόσµιο γύρω στο Ροδίτη επίσης. Γρήγορα και συστηµατικά για να γίνει αυτή η πόλη ελκυστική. Όσον αφορά τις λοιπές διοικητικές υποδοµές, θεωρώ ότι οι υποδοµές είναι αυτές οι οποίες διευκολύνουν την κοινωνία να βρει τα σενάριά της και την οικονοµία της. Πρέπει να γίνει ένα περιφερειακό µέγαρο το συντοµότερο. Όλες οι υπηρεσίες της περιφέρειας πρέπει να λειτουργήσουν µε την αιχµή της κοινωνίας της πληροφορικής. Κι όλα αυτά καλό είναι να ξεκινάνε από την Κοµοτηνή ώστε η πόλη να γίνεται µία πόλη παράδειγµα σε όλα τα επίπεδα λειτουργίας της. ηλαδή να έχουµε πιλοτική εφαρµογή καινοτόµων πρακτικών περιφερειακής διοίκησης µε βάση εκκίνησης την Κοµοτηνή. Στον πρωτογενή τοµέα. Έχουµε τα ποτάµια, τα οποία είναι ο Φιλιουρής, οι λίµνες οι προστατευµένες, ο Κοµψάτος και ο Βοσβόζης. Αν κανένας θυµηθεί πριν από 30 ή 40 χρόνια, πριν εισβάλουν τα τρακτέρ στον κάµπο, αυτές οι περιοχές ήταν λίγο αδιαµόρφωτες και θα τις λέγαµε σήµερα παραποτάµιες ζούγκλες. Μπορείς και σήµερα να προκαλέσεις χρηµατοδοτούµενες παρεµβάσεις πάνω στις φλέβες αυτές εκατέρωθεν 1000 µέτρα, να ξανακάνεις δασώδεις, στις οποίες θα κολλήσουνε βιολογικές καλλιέργειες εκατέρωθεν. Οµοίως θα προστατεύσεις τις λίµνες για να τις 149

18 ξαναφέρεις στο παλιό τους φυσικό περιβάλλον όπως είναι η λίµνη του Μητρικού και η περιοχή γύρω -γύρω, για να δηµιουργήσεις εκεί, οικοτουριστική αλιεία και θήραµα. Επειδή λοιπόν ο Νοµός είναι ακόµη παρθένος, δεν έχει καεί από την εκβιοµηχάνιση, µπορείς να τον αναδείξεις πολύ γρήγορα. Φαντάσου σε δέκα χρόνια να έχεις µία δορυφορική φωτογραφία του Νοµού στην οποία θα έχεις τρεις φλέβες πράσινες από το βουνό µέχρι τη θάλασσα. Πόσο ελκυστικό είναι. Γρήγορες δουλειές και ελκυστικές. Κάτι ακόµη: οικιστική ανάπτυξη της Μαρώνειας και των περιοχών Μέσης Φαναρίου. Συγκροτηµένη και γρήγορη. Πρέπει να κάνουµε µια πιλοτική σκούπα ανάπτυξης. εν ξεκινάµε ένα σχέδιο για να το δούµε δέκα χρόνια µετά. Η Κοµοτηνή: διοικητικό και οικονοµικό κέντρο της Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης και τµήµατος της Νότιας Βουλγαρίας. Εδώ θα καταλήγει γιατί η περιφέρεια είναι πλέον και ένα κοµµάτι της Νότιας Βουλγαρίας. Εδώ είναι το κέντρο των ευρωπαϊκών προγραµµάτων. Από εδώ θα συντονίζεται. Εδώ καταλήγει το πράγµα. Η Κοµοτηνή να γίνει υποδειγµατική πόλη. Στο µέτωπο της παραλίας, κάνουµε υποδειγµατική οικιστική ανάπτυξη διασυνοριακής εµβέλειας. ε σταµατάµε εδώ. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Θέλω να σας πω κάτι. Αυτός ο κάθετος άξονας είναι αποτέλεσµα του επιµελητηρίου. Αυτή είναι η παρεµβατικότητα και φανταζόµαστε το εξής. Η Εγνατία οδός θα παίξει ένα πολύ σηµαντικό ρόλο. Θα περνάνε χιλιάδες κόσµος από την Εγνατία και τους κάθετους άξονες. Πρέπει να τους βγάλουµε από την Εγνατία και να τους φέρουµε εδώ. Για να τους βγάλεις λοιπόν από την Εγνατία, πρέπει να πουλήσεις την Κοµοτηνή όπως σωστά ειπώθηκε. Για να πουλήσεις Κοµοτηνή, πρέπει να πουλήσεις το συγκριτικό σου πλεονέκτηµα. Αυτό που έχεις εσύ. Τι έχεις Κοµοτηνή; Την πολυπολιτισµικότητα. Τζαµιά µε καµπαναριά µαζί, τενεκετζίδικα, µουσουλµανικό στοιχείο, άρωµα ανατολής. Αν ενωθεί η πλατεία της Κοµοτηνής µέσα µε την παλιά πόλη και όλο αυτό γίνει ένα σύστηµα στο οποίο µπαίνει ένας και χάνεται από αυτή την οµορφιά, κι αυτό να µπορέσεις να το στήσεις όπως είπατε µε brand name, και το συνδέσεις µε τον ορεινό όγκο και τον κάνεις κυνηγότοπο, µε τη Μαρώνεια, τα θέατρα, τη θάλασσα. Όλο αυτό το πράγµα αν δεθεί µε ένα στρατηγικό σχεδιασµό, έφυγε η Ροδόπη. Έγινε προορισµός. Το διοικητικό και οικονοµικό κέντρο ούτως η άλλως η Κοµοτηνή θα το κρατήσει. ε µπορεί να αλλάξει αυτό. Απλά εγώ είπα πριν από µερικούς µήνες, ότι η 150

19 Κοµοτηνή έχει το µοναδικό προνόµιο ανάµεσα στις περιφέρειες της χώρας, το µοναδικό θλιβερό προνόµιο, να πέφτε αυτή και να ανεβαίνουν οι περιφερειακές της πόλεις. ηλαδή η Κοµοτηνή χρειάζεται αυτή την ώθηση, αυτό το σχεδιασµό από κάθε άλλο µέρος σε αυτή την περιοχή. Πιστεύω ότι αυτά όλα που είπατε καταγράφονται και θα µπούνε στο σχέδιό µας. ε χρειάζεται να τα επαναλάβει ο κ. Σταθάκης. Παρέµβαση. ΣΤΑΘΑΚΗΣ: Θα κάνω µία επισήµανση µόνο, το κέντρο προσέλκυσης επενδύσεων που έχουµε προτείνει σαν οικονοµικό επιµελητήριο µε πρωτοβουλία δική µου, πριν από τρία ή τέσσερα χρόνια το είχαµε προτείνει και στην περιφέρεια. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Προσέξτε όµως. Έγινε, στήθηκε στρεβλά, εγώ έχω δύο Πρέσβεις στο επιµελητήριο, ήρθε και µου είπε ο κ. Τόµας Μίλερ, «πες µου πρόεδρε γιατί να γίνει επένδυση στη Θράκη, θέλω να µου το πεις όµως σε δύο λεπτά». Καταθέτεις ότι έχεις αλλά δεν εξαρτάται µόνο από εµάς. Προσέξτε τώρα, τα φωτοβολταϊκά, υπάρχει αµερικανική εταιρία η οποία στήθηκε, και περιµένει εδώ και δέκα χρόνια να πάρει την άδεια. Είναι αθηνοκεντρικό το κράτος και µε την παρεµβατικότητά του µπορεί να σου διαλύσει ότι εσύ επενδύεις. Απλά εγώ τι λέω. Εµείς εδώ έχουµε ένα σύστηµα, και µε το κέντρο υποδοχής επενδύσεων θα λέµε σε όποιον επενδυτή έρθει, ότι εµείς δεν είµαστε σαν τις άλλες περιοχές της Ελλάδας, γιατί έχουµε ακριβώς αυτό το κέντρο και όποιος έρθει, παίρνουµε όλα τα χαρτιά και του λέµε σε δεκαπέντε µέρες θα σου κάνουµε την επιχείρηση. Αυτό να το διαφηµίσουµε, να το διαδώσουµε και αν το πούµε και µε κάποια δόση ψεύδους µπας και τελικά ξεγελάσουµε κανένα. Γιατί στο τέλος, µπορεί να γίνουµε και ρεζίλι. Γιατί δεν εξαρτάται µόνο από εµάς αλλά και από κάποιους κάτω στην Αθήνα. Γιατί αν τα πολυδιαφηµίσουµε και δεν µπορούµε να ανταποκριθούµε θα έχουµε χειρότερο αποτέλεσµα από το να µην τα κάναµε καθόλου. Και δεν µπορούµε να λέµε, έχουµε εδώ τον υφυπουργό εξωτερικών, θα βάλουµε βύσµα κάτω για να προχωρήσουµε την επένδυση. 151

20 Παρέµβαση: Θα πρέπει να αλλάξει και το νοµικό καθεστώς. ηλαδή δεν µπορεί για 50 εκατοµµύρια επένδυση να πηγαίνεις στην Αθήνα. Η περιφέρεια ο Νοµός πρέπει να µπορεί να ανταπεξέλθει. Παρέµβαση: Π. Μαγαλιός, Πρόεδρος Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Κοµοτηνής: Μια µικρή παρέµβαση στο επιχείρηµα αυτό που είπε ο κύριος Αγγελίδης ότι οι συνδικαλιστές έκλεισαν τα εργοστάσια. Όντως το επεκτείνω αυτό που είπε ο κ. Αγγελίδης οι συνδικαλιστές ευθύνονται που έκλεισε το ΟΧΥΜΑΧΟΝ και η ΕΛΒΙΟΝΕΤ. Να µη λέµε ανακρίβειες. εν έκλεισαν ποτέ για συνδικαλιστικούς λόγους εργοστάσια στη Ροδόπη. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Κ. Μαγαλιέ µιλάω για 20 χρόνια πριν και όχι ειδικά για τη Ροδόπη. Μιλούσα γενικά για όλη την Ελλάδα. Αυτή η στρεβλή αντίληψη του συνδικαλιστικού έδιωξε πολλές επενδύσεις στο παρελθόν από την Ελλάδα. εν είναι έτσι. Ο κ. Σταθάκης.. ΣΤΑΘΑΚΗΣ: ιευθυντής Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ροδόπης Έβρου «Εξαγωγικό Εµπόριο» υο τρεις παρατηρήσεις θα κάνω. οκιµάσαµε τα clusters. Τρία κάναµε. Τυροκοµικά, αλουµίνια και υλικά συσκευασίας. Και τα τρία κλείσανε. Η νοοτροπία, η κουλτούρα η ελληνική, να τα βρούµε µόνοι µας και όχι µε τον αδερφό µας, θριαµβεύει. εύτερο. Παράγουµε τις λιγότερες πατέντες κατά κεφαλήν και στη Ροδόπη ακόµη λιγότερες µε στοιχεία που έχουµε. Τρίτο. Ούτε οι πανεπιστηµιακοί στην Ελλάδα είναι ρίσκο oriented, είναι δηµόσιος υπάλληλος oriented. Λέω τα στοιχεία τι δείχνουν σε σχέση µε τη Φιλανδία που πήγα, όπου το 30% των Φιλανδών των Πανεπιστηµιακών κάνουν business. Σε εµάς απαγορεύεται. Και ο ένας κατηγορεί τον άλλο για κλέφτη και λαµόγιο. Μια άλλη παρατήρηση. Το χωρικό ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα που είχαµε πριν την είσοδο της Βουλγαρίας και τη Ρουµανίας έχει χαθεί. Είχα ένα όραµα κι εγώ και συµφωνώ µε τους προλαλήσαντες. Η Κοµοτηνή είχε µέλλον για χιλιάδες. Τώρα αµφιβάλω αν τις έχει και πρέπει κάποια πράγµατα να γίνουν όπως είναι ο κάθετος άξονας για να αποκτήσει την όψη που έχει η Αλεξανδρούπολη, για την οποία πιστεύω ότι θα γίνει µία πολύ µεγάλη πόλη και για την Κοµοτηνή άρχισα να 152