ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ ΣΤΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΙΕΘΝΩΝ Υ ΑΤΩΝ: ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ

Transcript

1 ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ ΣΤΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΙΕΘΝΩΝ Υ ΑΤΩΝ: ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ Ελένη Ελευθεριάδου και Γιάννης Α. Μυλόπουλος Τοµέας Υδραυλικής και Τεχνικής Περιβάλλοντος Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη KEYWORDS: διακρατικές λεκάνες απορροής, ποταµός Νέστος, εξοµάλυνση αντιθέσεων, θεωρία των παιγνίων, γραφικό µοντέλο ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η διαχείριση διακρατικών λεκανών απορροής αποτελεί συχνά ένα πεδίο αντιθέσεων και συγκρούσεων για πολλές χώρες που µοιράζονται υδατικούς πόρους. Η νέα Ευρωπαϊκή Οδηγία για το Νερό 2000/60 επισηµαίνει την ανάγκη για κοινή και ολοκληρωµένη διαχείριση των διεθνών ποταµών. Η παρούσα εργασία ασχολείται µε τη διαδικασία των διαπραγµατεύσεων που λαµβάνουν χώρα µεταξύ κρατών µε σκοπό τη σύναψη διακρατικών συµφωνιών. Έχει αποδειχθεί ότι τέτοιου είδους διαπραγµατεύσεις µπορούν να περιγραφούν µε µία µεθοδολογία που στηρίζεται στη θεωρία των παιγνίων, τo «γραφικό µοντέλο», όπου κάθε χώρα αντιστοιχείται σε έναν «παίκτη» µε συγκεκριµένες επιλογές και προτιµήσεις. CONFLICT RESOLUTION IN THE MANAGEMENT OF TRANSBOUNDARY CATCHMENTS: APPLICATION IN NESTOS RIVER Eleni Eleftheriadou and Yiannis A. Mylopoulos Division of Hydraulics and Environmental Engineering Department of Civil Engineering Aristotle University of Thessaloniki Thessaloniki ABSTRACT Management of transboundary catchments is a problematic field for many countries. The new Water Framework Directive 2000/60 stresses the need for a common and integrated management of international rivers according to the UN Convention for the Management and Use of International Rivers and Lakes of The present paper deals with the negotiation processes that take place between countries with the aim of reaching transboundary agreements. It has been shown that such negotiations can be described by the Graph Model, where each country is represented as a player with specific options and preferences. 1

2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντιθέσεις και συγκρούσεις εµφανίζονται σε διάφορους τοµείς όπως στις διεθνείς σχέσεις, στην περιβαλλοντική διαχείριση και σε διαφορετικά επίπεδα από κρατικά έως ατοµικά. Οι διαµάχες προκαλούνται όταν υπάρχουν δύο ή και περισσότεροι εµπλεκόµενοι µε αντικρουόµενα συµφέροντα και µε διαφορετικές προσδοκώµενες εκβάσεις. Κανένας δεν έχει τον απόλυτο έλεγχο της κατάστασης αλλά όλα τα µέρη έχουν µία ορισµένη δύναµη επιρροής ως προς τα αποτελέσµατα της διαµάχης. Η εξοµάλυνση των αντιθέσεων αποτελεί ένα πολύ σηµαντικό θέµα προς λύση για την περιβαλλοντική διαχείριση. Η επιδιωκόµενη βιώσιµη ανάπτυξη µπορεί να επιτευχθεί µόνο µε την εισαγωγή συµβιβασµών µεταξύ των ανταγωνιζόµενων οµάδων. Είναι λοιπόν επιτακτική η ανάγκη να αναπτυχθούν εφαρµόσιµα εργαλεία, αποδεκτά από όλες τις πλευρές, τα οποία θα εισάγουν τον παράγοντα της αντικειµενικότητας στις αναλύσεις διαµαχών και θα προσφέρουν την κατάλληλη υποστήριξη στα εµπλεκόµενα µέρη που θα τους οδηγήσει στην επίλυση των διαφορών τους και στην επίτευξη του µέγιστο δυνατού οφέλους για όλες τις αντιτιθέµενες πλευρές. Η διαχείριση των διακρατικών λεκανών συνεπάγεται αναπόφευκτα την ανάπτυξη συγκρούσεων ή και διαµαχών µεταξύ των κρατών που µοιράζονται τους υδατικούς πόρους. Είναι απαραίτητη λοιπόν η χρήση ρεαλιστικών και ευέλικτων µεθόδων οι οποίες θα βοηθήσουν στην κατανόηση, στην προσοµοίωση και στην ανάλυση των καταστάσεων αυτών. Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η παρουσίαση µίας µεθόδου εξοµάλυνσης αντιθέσεων και συγκρούσεων στον τοµέα των διακρατικών νερών. 2. ΙΑΚΡΑΤΙΚΑ ΝΕΡΑ Οι συνοριακές περιοχές αποτελούν αναπόφευκτα προβληµατικά πεδία για πολλές χώρες, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν κοινοί υδατικοί πόροι µεταξύ των γειτονικών κρατών. Το 50% περίπου παγκοσµίως βρίσκεται σε διακρατικές λεκάνες απορροής και υπάρχουν περίπου 200 διακρατικές συµφωνίες µέχρι σήµερα [1]. Οι συµφωνίες αποσκοπούν στην εξοµάλυνση των εντάσεων και διαµαχών σχετικά µε τη χρήση των κοινών υδατικών πόρων και οφείλουν να συµµορφώνονται µε το διεθνές δίκαιο και τις σχετικές διεθνείς συµβάσεις. Η κατανοµή των διακρατικών υδατικών πόρων είναι µία επίπονη διαδικασία και συχνά οδηγεί σε εντάσεις και συγκρούσεις. Σε πολλές περιπτώσεις έχει αποτελέσει µέσο εκβιασµών και απειλών κλιµακώνοντας ήδη τεταµένες καταστάσεις (π.χ. Μέση Ανατολή). Είναι όµως δυνατόν να αποτελέσει ισχυρό κίνητρο για συνεργασία ακόµα και µεταξύ αντιπάλων κρατών [2] καθώς σύµφωνα µε ιστορικά στοιχεία, οι ασυµφωνίες σχετικά µε διακρατικούς υδατικούς πόρους δεν έχει οδηγήσει µέχρι σήµερα σε βίαιες διαµάχες [3]. Όπως αναµενόµενο, δεν υπάρχουν συµφωνίες για όλες τις 263 διακρατικές λεκάνες παγκοσµίως. Επίσης, η ύπαρξη συµφωνιών δεν υποδηλώνει τη διευθέτηση του προβλήµατος, καθώς σε πολλές περιπτώσεις το πιο ισχυρό κράτος µπορεί να πετύχει µια πιο συµφέρουσα προς αυτό συµφωνία Το θέµα των διασυνοριακών ποταµών αποτελεί µείζον θέµα για τη χώρα µας καθώς η πλειοψηφία των ποταµών της Β. Ελλάδος είναι διασυνοριακοί. Ο Έβρος, ο Νέστος, ο Στρυµόνας και ο Αξιός είναι όλα διακρατικά ποτάµια και η χώρα µας βρίσκεται στα κατάντη των ποταµών αυτών µε εξαίρεση τον Αώο όπου βρισκόµαστε στα ανάντη. Αναπόφευκτα, η διαχείριση των υδατικών πόρων των ανάντη χωρών (Βουλγαρία, FYROM) επηρεάζει άµεσα κάθε οικονοµική, βιοµηχανική και τουριστική ανάπτυξη καθώς και την προστασία των οικοσυστηµάτων και του φυσικού περιβάλλοντος της Β. Ελλάδος. 2

3 3. ΜΕΘΟ ΟΙ ΕΞΟΜΑΛΥΝΣΗΣ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ 3.1 Μεθοδολογίες Ανάλυσης ιαµαχών Η διαχείριση των διακρατικών λεκανών εµπεριέχει την εξοµάλυνση αντιθέσεων που πηγάζουν από τα αντικρουόµενα συµφέροντα των χωρών που µοιράζονται τους υδατικούς πόρους. Προέκυψε λοιπόν η ανάγκη για την ανάπτυξη συστηµάτων που θα αποτελούσαν βοηθητικά εργαλεία για την εξοµάλυνση των αντιθέσεων κατά το στάδιο των διαπραγµατεύσεων. Αναπτύχθηκαν συστήµατα τα οποία µε τη βοήθεια προγραµµάτων υπολογιστών υποστηρίζουν την επίλυση διαµαχών πολλαπλών στόχων. Τα συστήµατα αυτά ονοµάσθηκαν Συστήµατα Υποστήριξης ιαπραγµατεύσεων - ΣΥ (Negotiation Support Systems NSS) και αποτελούν µία ειδική κατηγορία των Συστηµάτων Υποστήριξης Αποφάσεων (DSS) [4]. Χρησιµοποιούνται κυρίως σε περιπτώσεις όπου υπάρχει ασυµφωνία µεταξύ διαφόρων πλευρών ως προς τις αποφάσεις που θα ληφθούν. Ο τοµέας αυτός έχει αναπτυχθεί για τη συστηµατική µελέτη των διαµαχών σε διάφορους τοµείς από το διεθνές εµπόριο µέχρι και στρατιωτικές διενέξεις. Για αυτό το λόγο οι µεθοδολογίες χαρακτηρίζονται από την ικανότητα τους να περικλείουν τα κύρια χαρακτηριστικά των εκάστοτε περιπτώσεων και να είναι ανεξάρτητες από το πεδίο εφαρµογής τους. Η ανάλυση διαµαχών αποτελεί ένα παρακλάδι της Θεωρίας των Παιγνίων η οποία αναπτύχθηκε µέσω της θεωρίας του Howard (1971) της ονοµαζόµενης metagame analysis (ανάλυση µεταπαιγνίων) µε την οποία ενσωµάτωσε την ανθρώπινη συµπεριφορά µέσω της «µεθόδου των επιλογών» (option form). Οι Fraser και Hipel (1979) βελτίωσαν και επέκτειναν τη θεωρία του Howard εισάγοντας το «γραφικό µοντέλο για την ανάλυση αντιθέσεων» (graph model for conflicts) το οποίο εφαρµόζεται σε περιπτώσεις µε δύο ή περισσότερους συµµετέχοντες και δύο ή περισσότερους στόχους αυτών [5]. Το µοντέλο αυτό µπορεί να ενσωµατώσει οποιονδήποτε αριθµό παικτών n 2 µε απεριόριστες επιλογές στρατηγικής, ανήκει στην κατηγορία των µη συνεργάσιµων παιγνίων (non-cooperative games), µπορεί όµως να ενσωµατώσει πιθανές συµµαχίες και χρησιµοποιείται για να προσοµοιώσει διαµάχες σε διαφορετικές χρονικές στιγµές Τα πλεονεκτήµατα του «γραφικού µοντέλου» σε σχέση µε την κλασσική θεωρία των παιγνίων και της µεθόδου των επιλογών του Howard οφείλονται στο γεγονός ότι δεν αναπαριστά µόνο τις επιλογές κάθε παίκτη αλλά και τις δυνατές µετακινήσεις τους ενσωµατώνοντας τυχόν περιορισµούς στις κινήσεις τους [5]. Εποµένως, το γραφικό µοντέλο φαίνεται να περικλείει όλα τα βασικά χαρακτηριστικά των διαµαχών για τα διακρατικά νερά και για αυτό το λόγο επιλέχθηκε να εφαρµοσθεί στην περίπτωση ενός διακρατικού ποταµού. Η εφαρµογή του στη λεκάνη του Νέστου που περιγράφεται στη συνέχεια είναι ενδεικτική της λειτουργίας του µοντέλου. 3.2 Το µοντέλο GMCR ΙΙ Το «γραφικό µοντέλο» βασίζεται στα αποτελέσµατα που προκύπτουν από τις ενέργειες κάθε παίκτη παρά τις αποφάσεις του. Αποτελείται από ένα σύνολο σηµείων και βελών όπου απεικονίζονται οι δυνατές επιλογές κάθε παίκτη και οι δυνατές µετακινήσεις του. Οι συµµετέχοντες σε µία διαµάχη ονοµάζονται «παίκτες» και θεωρούνται ανεξάρτητοι λήπτες αποφάσεων, οι ενέργειες των οποίων διαµορφώνουν από κοινού το τελικό αποτέλεσµα. Κάθε παίκτης έχει τη δική του λίστα προτίµησης των δυνατών αποτελεσµάτων [6]. Με τη βοήθεια του προγράµµατος GMCR II (Graph Model for Conflict Resolution) που µελετήθηκε στο Πανεπιστήµιο Waterloo του Καναδά και εµπεριέχει τις αρχές της θεωρίας των παιγνίων, θα προσοµοιωθούν οι δυνατές κινήσεις των δύο «παικτών-χωρών» όσον αφορά τη διαχείριση της λεκάνης του Νέστου. Θα παραχθούν µε αυτόν τον τρόπο αποτελέσµατα τα οποία θα αποτελούν «καταστάσεις ισορροπίας», όπου δηλαδή µεγιστοποιείται το όφελος για κάθε «παίκτη- 3

4 χώρα». Τα αποτελέσµατα του προγράµµατος µπορούν να αποτελέσουν τη βάση για τις περαιτέρω διαπραγµατεύσεις µεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. Η χρησιµότητα του προγράµµατος έγκειται στο γεγονός ότι τα παραγόµενα αποτελέσµατα αποτελούν αποδεκτές λύσεις και για τις δύο χώρες, γεγονός που θα συµβάλλει στη σύναψη µιας κοινά αποδεκτής και συµφέρουσας συµφωνίας και στην εξοµάλυνση διαφορών και εντάσεων στις διακρατικές λεκάνες. Εποµένως, τα εισαγόµενα στο GMCR είναι οι παίκτες, οι επιλογές τους και οι προτιµήσεις τους. Το GMCR εξετάζει τη σταθερότητα όλων των πιθανών συνδυασµών των επιλογών και υπολογίζει τα αποτελέσµατα εκείνα που θεωρούνται σταθερά. Σταθερό αποτέλεσµα για έναν παίκτη θεωρείται εκείνο από το οποίο δεν τον συµφέρει να µεταπηδήσει σε άλλη επιλογή. Αποτελέσµατα που είναι σταθερά για όλους τους παίκτες αποτελούν τα αναµενόµενα αποτελέσµατα του µοντέλου. Το GMCR µπορεί να προσοµοιώσει και τη συµπεριφορά των παικτών η οποία επηρεάζει την έκβαση της διαµάχης, όπως η προνοητικότητα, η γνώση των προτιµήσεων των «αντιπάλων» και η στρατηγική [7]. Το µοντέλο προσοµοιώνει τις συνθήκες για 4 διαφορετικές θεωρίες (Πίνακας 1): Θεωρία Προνοητικότητα Γνώση Στρατηγική Nash Stability (R) Χαµηλή Προσωπική Χαµηλή General Metarationality (GMR) Μεσαία Προσωπική Συντηρητική Symmetric Metarationality (SMR) Μεσαία Προσωπική Συντηρητική Sequential Stability (SEQ) Μεσαία Όλων Χαµηλό Ρίσκο Non-myopic Stability Υψηλή Όλων Υψηλό Ρίσκο ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Οι θεωρίες που προσοµοιώνονται στο GMCR ΙΙ 4 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ 4.1 Περιγραφή της περιοχής και του προβλήµατος Η περιοχή της διασυνοριακής λεκάνης του Νέστου (Σχήµα 1) χαρακτηρίζεται από ανταγωνιστικές χρήσεις νερού. Συγκεκριµένα, η έντονη αστικοποίηση και η σηµαντική βιοµηχανική και γεωργική ανάπτυξη προκάλεσε τα τελευταία χρόνια µείωση της παροχής του ποταµού, µε αρνητικές συνέπειες κυρίως στην ελληνική πλευρά. Από τη µεριά της η Βουλγαρία βρίσκεται στη φάση της αγροτικής ανάπτυξης και διεκδικεί το σχεδιασµό µιας σειράς έργων στο έδαφός της, που θα επιδεινώσει ακόµα περισσότερο την παρούσα κατάσταση. Μία σειρά διαπραγµατεύσεων ξεκίνησε το 1965 [8] καταλήγοντας στη συµφωνία µεταξύ των δύο χωρών η οποία όµως χαρακτηρίζεται από παραλείψεις και γενικότητες [9]. Σύµφωνα µε αυτήν, η Βουλγαρία υποχρεούται να διοχετεύει το 29% της συνολικής παροχής στην Ελλάδα χωρίς όµως να καθορίζει την εποχιακή διακύµανση αυτής της παροχής [10]. Αξίζει επίσης να σηµειωθεί ότι αν και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται µία µείωση της ρύπανσης από τις βουλγαρικές βιοµηχανίες η ποιότητα των νερών στα κατάντη επιδεινώνεται συνεχώς, προκαλώντας προβλήµατα στα αστικά συστήµατα και στις αρδεύσεις. Είναι λοιπόν απαραίτητο να γίνει µία ολοκληρωµένη προσέγγιση όλων των περιβαλλοντικών, πολιτικών, κοινωνικών και τεχνικών πλευρών της διαχείρισης των υδατικών πόρων µε στόχο τη διασφάλιση της ποιότητας του νερού και την προστασία του περιβάλλοντος. Ας υποθέσουµε ότι οι δύο χώρες συµφωνούν στην επανέναρξη των διαπραγµατεύσεων καθώς έχουν να αντιµετωπίσουν µία σειρά προβληµάτων. Πιο συγκεκριµένα: Αν η συµφωνία εφαρµοστεί και η παροχή µειωθεί στο 29% (σήµερα εκτιµάται ότι η Ελλάδα λαµβάνει περίπου το 70-80%) θα υπάρξει ανεπάρκεια της ποσότητας του νερού για την εύρυθµη λειτουργία των φραγµάτων, γεγονός που θα επηρεάσει σε µεγάλο βαθµό και τις αρδεύσεις. 4

5 Η ρύπανση που προέρχεται από τη Βουλγαρία θέτει σε κίνδυνο τις γεωργικές καλλιέργειες και τη διατήρηση των οικοσυστηµάτων. Η έλλειψη ενός κοινού δικτύου ενηµέρωσης και κοινοποίησης των περιστατικών ρύπανσης, ιδιαίτερα σε επείγουσες καταστάσεις, τοποθετεί την Ελλάδα σε δυσµενή θέση. Επίσης, ο µεγάλος πληθυσµός στο βουλγαρικό έδαφος σε σύγκριση µε τον ελληνικό (140,000 και 41,000 αντίστοιχα) και η έλλειψη Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυµάτων (ΕΕΛ) αποτελεί βασικό παράγοντα ρύπανσης του ποταµού. Η νέα Ευρωπαϊκή Οδηγία-Πλαίσιο για το νερό 2000/60 ενώ έχει ενσωµατωθεί στην ελληνική νοµοθεσία από το εκέµβριο του 2003 το χρονικό όριο που όρισε η Ε.Ε.-, δεν εφαρµόζεται µέχρι σήµερα. Από την άλλη µεριά η Βουλγαρία θέσπισε το 2000 έναν καινούργιο νόµο για τη διαχείριση των υδάτων ακολουθώντας το «γαλλικό µοντέλο» που εµπεριέχει τις αρχές της οδηγίας-πλαίσιο για διαχείριση σε επίπεδο λεκάνης. Σχήµα 1: Η λεκάνη του Νέστου/Μέστα Οι δύο χώρες βρίσκονται σε διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης. Η Ελλάδα είναι ήδη µέλος της Ε.Ε. ενώ η Βουλγαρία βρίσκεται σε µεταβατική περίοδο και είναι υποψήφια χώρα προς ένταξη µε πιθανή ηµεροµηνία το Η ανάπτυξη της περιοχής του Μέστα βασίζεται σηµαντικά στην εκµετάλλευση των υδατικών πόρων. ιάφορα αναπτυξιακά έργα σχεδιάζονται, όπως, δηµιουργία φραγµάτων και εκτροπές του ποταµού ενώ απεναντίας σχέδια για ΕΕΛ ακυρώνονται ή αναβάλλονται λόγω έλλειψης οικονοµικών πόρων. Οι διαφορές είναι αρκετά έντονες και στον αγροτικό τοµέα µε τη Βουλγαρία να επιδιώκει την έντονη αγροτική ανάπτυξη, ενώ την Ελλάδα να αναζητάει καινούργιες πολιτικές αγροτικής ανάπτυξης. 4.2 Επιλογές Τα σενάρια που θα παρουσιασθούν παρακάτω είναι υποθετικά και χρησιµοποιούνται για να παρουσιαστεί η προτεινόµενη µεθοδολογία. Για την εφαρµογή του µοντέλου στη λεκάνη του Νέστου θα χρησιµοποιηθούν τρεις παίκτες, Ελλάδα-Βουλγαρία- 3 ος ουδέτερος παίκτης. Κάθε παίκτης θα παρουσιάσει τις επιλογές του οι οποίες θα µείνουν σταθερές σε όλη τη διάρκεια της προσοµοίωσης και για τις οποίες προσδιορίζεται η σειρά προτίµησης τους. Κάθε παίκτης µπορεί να υποστηρίξει ή να απορρίψει κάθε επιλογή (µε Y Yes- αναπαριστάται η αποδοχή και µε Ν No- η απόρριψη της εκάστοτε επιλογής- Σχήµα 2). Στο µοντέλο µπορεί να εισαχθεί και ένας τρίτος ουδέτερος παίκτης στο ρόλο του µεσολαβητή. Σύµφωνα µε την Οδηγία-Πλαίσιο 2000/60: «Όταν ένα κράτος µέλος εντοπίσει ζήτηµα που έχει επιπτώσεις στη διαχείριση των υδάτων του αλλά δεν είναι δυνατόν να επιλυθεί από το εν λόγω κράτος µέλος, µπορεί να αναφέρει το ζήτηµα στην Επιτροπή και σε οποιοδήποτε άλλο 5

6 ενδιαφερόµενο κράτος µέλος και να προβεί σε συστάσεις για την επίλυσή του» (Άρθρο 12) [11]. Όταν οι προσπάθειες κρατών για την επίλυση των διαφορών τους αποδειχθούν άκαρπες τότε ένας τρίτος ουδέτερος µεσολαβητής µπορεί να κληθεί για να βοηθήσει τις δύο χώρες να καταλήξουν σε συµφωνία. Στην περίπτωση αυτή ο µεσολαβητής δεν έχει το δικαίωµα της λήψης αποφάσεων αλλά ο ρόλος του είναι να προωθήσει τη συνεργασία των χωρών και να εφαρµόσει τεχνικές που θα οδηγήσουν στην επίλυση των διαφορών τους. Στην προκειµένη περίπτωση µπορεί να θεωρηθεί η Ε.Ε. ως παρατηρητής για τη διασφάλιση της εφαρµογής της οδηγίας πλαίσιο ή κάποιος διεθνής οργανισµός όπως τα Η.Ε. Πιο ρεαλιστική θεωρείται η µεσολάβηση της Ε.Ε. εφόσον ζητηθεί από ένα από τα δύο κράτη και πιθανότερα από την Ελλάδα ως κατάντη χώρα στη λεκάνη. Ως χρονική στιγµή θεωρείται το παρόν (status quo) όπου ήδη έχει υπογραφεί η συµφωνία του Το πρώτο βήµα είναι η εισαγωγή στο µοντέλο των επιλογών κάθε παίκτη, δηλαδή των αποφάσεων που θα στηρίξουν κατά τη διάρκεια των διαπραγµατεύσεων. Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 2) φαίνονται οι επιλογές της Ελλάδας και της Βουλγαρίας και ακολουθεί η επεξήγηση τους. Επιλογές Ελλάδα Βουλγαρία 1. Status quo Υπάρχουσα κατάσταση Υπάρχουσα κατάσταση 2. 29% Πλήρης εφαρµογή της συµφωνίας του 95 Πλήρης εφαρµογή της συµφωνίας του Compensation / Receive Προσφορά αποζηµίωσης για εισερχόµενες παροχές > 29% Συµφωνία αποζηµίωσης για εξερχόµενες παροχές > 29% 4. New ιαπραγµατεύσεις για την επίτευξη - νέας συµφωνίας ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Επιλογές της Ελλάδας και της Βουλγαρίας 1. Status Quo Υπάρχουσα κατάσταση: Ενώ έχει υπογραφεί η σχετική συµφωνία του 1995, οι δύο χώρες συνεχίζουν να διαχειρίζονται το ποτάµι µε διαφορετικές στρατηγικές και να παρατηρείται έντονη έλλειψη συνεργασίας. Η συµφωνία δεν εφαρµόζεται µέχρι σήµερα και συνεπώς δεν παρακολουθείται η τήρηση του συµφωνηθέντος 29% που οφείλει να παραχωρεί η Βουλγαρία στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά εκτιµάται ότι η Ελλάδα λαµβάνει σήµερα περίπου το 70% της παροχής στα σύνορα, γεγονός που οφείλεται στην µικρή εκµετάλλευση των υδατικών πόρων από τη Βουλγαρία. Επίσης, δεν υπάρχει συνεργασία στην παρακολούθηση των ποιοτικών παραµέτρων και στη θέσπιση κοινών ορίων µόλυνσης %: Η συµφωνία µεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας υπογράφτηκε το 1995 και αποτελείται από 8 άρθρα. Τα κύρια σηµεία της συµφωνίας είναι τα εξής: Η συµφωνία υποχρεώνει τη Βουλγαρία να αφήνει το 29% των υδάτων του Νέστου να εισέρχεται στο ελληνικό έδαφος. Καθορίζεται επίσης η µέση ετήσια απορροή βάσει στοιχείων των ετών σε m 3. Τα Συµβαλλόµενα Μέρη θα ανταλλάσσουν πληροφορίες και στοιχεία σχετικά µε την κατάσταση των υδάτων. Σύσταση Μόνιµης Ελληνο-Βουλγαρικής Επιτροπής Υδροοικονοµίας υπεύθυνη για την εφαρµογή της συµφωνίας και την επίλυση διαφορών. Οι ιεθνείς Συµβάσεις και οι οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα ληφθούν υπόψη για τη βελτίωση της ποιότητας των υδάτων. 3. Compensation/Receive: Η επιλογή αυτή περιλαµβάνει την προσφορά αποζηµίωσης από την πλευρά της Ελλάδας για την παραχώρηση παροχής µεγαλύτερης από το συµφωνηθέν 29%. Η προοπτική ενός οικονοµικού διακανονισµού θα ενδιέφερε και τις δύο χώρες καθώς η Βουλγαρία θα έβρισκε τους απαραίτητους πόρους για την κατασκευή σηµαντικών έργων (όπως βιολογικοί 6

7 καθαρισµοί) ενώ η Ελλάδα θα εξασφάλιζε τις απαραίτητες παροχές για την εύρυθµη λειτουργία των φραγµάτων. 4. New: Η συµφωνία του 1995 περιέχει αρκετές ασάφειες και παραλείψεις ως προς την Οδηγία 2000/60 [8]. Θα ήταν ιδεατή µία αναθεώρηση της συµφωνίας και συµµόρφωση της µε την Οδηγία που θα οδηγούσε στην ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων της λεκάνης. Η σύναψη µίας νέας συµφωνίας για τη διαχείριση του Νέστου διακυβεύει αρκετές αβεβαιότητες ως προς το τελικό αποτέλεσµα. Αν η Ελλάδα ακολουθήσει αυτή την επιλογή ίσως να επιτύχει µία πιο βιώσιµη και εφαρµόσιµη συµφωνία, κυρίως για τον έλεγχο της ποιότητας, αλλά διακινδυνεύει να χάσει τη συµφωνηµένη ποσοτική κατανοµή των υδάτων. Οι επιλογές της Ε.Ε. είναι να υποστηρίξει την τωρινή συµφωνία ή να προωθήσει τη σύναψη µίας νέας συµφωνίας. ιατηρεί όµως πάντα το δικαίωµα να µην αναµειχθεί καθόλου στις διαπραγµατεύσεις των δύο χωρών. Οι επιλογές της Ε.Ε. δίνονται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 3) και ακολουθούν επεξηγήσεις. Επιλογές Ευρωπαϊκή Ένωση 1. Not involved Η Ε.Ε. δεν αναµειγνύεται στις διαπραγµατεύσεις των δύο χωρών ούτε στον έλεγχο της εφαρµογής της συµφωνίας. 2. Current agreement Η Ε.Ε. πιέζει τις δύο χώρες για την εφαρµογή της τωρινής συµφωνίας. 3. New agreement Ωθεί τις δύο χώρες στη σύναψη µιας νέας συµφωνίας και λαµβάνει µέρος στις διαπραγµατεύσεις ώστε να εξασφαλίσει τη συµµόρφωση ως προς τις Ευρωπαϊκές οδηγίες. ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Επιλογές της Ε.Ε. 1. Not involved: Η απόφαση της Ε.Ε. να µην αναµειχθεί στις αποφάσεις των δύο χωρών για τη διαχείριση του Νέστου καθώς και για την εφαρµογή της συµφωνίας αφήνει ελεύθερα τα κράτη να ασκήσουν οποιαδήποτε πολιτική. Η στάση αυτή µπορεί να προκαλέσει την αδράνεια και την αναβλητικότητα των υπευθύνων και τη µη εφαρµογή της συµφωνίας. 2. Current agreement: Η νέα Οδηγία Πλαίσιο 2000/60 αναφέρει ότι τα κράτη-µέλη µπορούν να ζητήσουν τη βοήθεια της Ε.Ε. για τη διαχείριση των διακρατικών τους ποταµών. Η Ε.Ε. µπορεί να επιλέξει να υποστηρίξει την τωρινή συµφωνία και να δηµιουργήσει κίνητρα προς αυτή τη κατεύθυνση. 3. New agreement: Αν η Ε.Ε. κρίνει ότι η συµφωνία του 1995 πρέπει να αναθεωρηθεί,τότε θα επιλέξει µία νέα τακτική ώστε να συνδράµει στη σύναψη µίας νέας συµφωνίας σε συµµόρφωση µε την οδηγία 2000/60 και τις σχετικές διεθνείς συµβάσεις των Η.Ε. 4.3 Προτιµήσεις Προτιµήσεις Ελλάδας Status Quo: Η έλλειψη έργων υποδοµής της Βουλγαρίας είναι προς όφελος της Ελλάδας όσον αφορά την εισερχόµενη ποσότητα υδάτων. Εκτιµάται ότι η Βουλγαρία αξιοποιεί µικρό ποσοστό των υδάτων που της αναλογούν και ως συνέπεια περίπου το 70% της απορροής περνάει στο ελληνικό έδαφος, ποσοστό πολύ µεγαλύτερο του 29% που ορίζει η συµφωνία. Η Ελλάδα ζηµιώνεται όµως στο θέµα της ποιότητας των υδάτων καθώς δεν υπάρχει έλεγχος της ρύπανσης ούτε και µηχανισµός προειδοποίησης και ενηµέρωσης σε περίπτωση µη αναµενόµενης ρύπανσης. Τωρινή συµφωνία: Η συµφωνία που υπογράφηκε το 1995 εξασφαλίζει µεν µία ελάχιστη ποσότητα υδάτων για την Ελλάδα αλλά είναι αµφισβητήσιµο κατά πόσο αυτή η ποσότητα επαρκεί για τις υπάρχουσες ανάγκες. Επίσης παρατηρούνται πολλές αδυναµίες προς την εφαρµογή της και κενά σχετικά µε τον ποιοτικό έλεγχο του ποταµού. 7

8 Προσφορά αποζηµίωσης: Η ανταλλαγή µεταξύ των δύο χωρών µπορεί να αποδειχθεί συµφέρουσα και για τα δύο µέρη. Η αποζηµίωση προς τη Βουλγαρία για την παραχώρηση παροχής µεγαλύτερης του 29% θα ενισχύσει τις δυνατότητες της Βουλγαρίας για την κατασκευή των απαραίτητων έργων και θα µειώσει την αβεβαιότητα της Ελλάδας για τις µελλοντικές παροχές. Νέα συµφωνία: Το status quo είναι προς όφελος της Ελλάδας στην παρούσα φάση όσον αφορά την κατανοµή του νερού µεταξύ των χωρών. Αυτό αποδεικνύεται εν µέρει και από σχέδιο µελέτης που εκπονήθηκε στο Α.Π.Θ. σχετικά µε την ισότιµη κατανοµή του νερού βασισµένη σε αντικειµενικούς παράγοντες. Όσον αφορά την ποιότητα όµως, είναι εφικτό και προτιµητέο για την ελληνική πλευρά να επιτύχει µία πιο δεσµευτική συµφωνία καθώς εισερχόµενη ρύπανση από τη Βουλγαρία παρατηρείται σε τακτά χρονικά διαστήµατα. Η Ελλάδα θα προχωρήσει σε διαπραγµατεύσεις για νέα συµφωνία µόνο µε την προϋπόθεση της συµµετοχής ενός τρίτου ουδέτερου µεσολαβητή. Εποµένως οι προτιµήσεις της Ελλάδας µπορούν να συνοψισθούν ως εξής: ως πρώτη προτίµηση θεωρείται η προσφορά αποζηµίωσης, ακολουθεί η πλήρης εφαρµογή της ισχύουσας συµφωνίας και τέλος θα υποστήριζε τη σύναψη νέας συµφωνίας αν και µόνο αν είχε σε αυτό τι εγχείρηµα την πλήρη υποστήριξη της Ε.Ε Προτιµήσεις Βουλγαρίας Status Quo: Η Βουλγαρία δεν αξιοποιεί στο έπακρο τα υδατικά της αποθέµατα λόγω έλλειψης των κατάλληλων υποδοµών. Στην παρούσα φάση η παροχή που εκρέει στην Ελλάδα είναι περίπου το 70% της συνολικής παραγόµενης στη Βουλγαρία και δεν υπάρχει ουσιαστικός έλεγχος αυτού του ποσοστού. Επίσης, παρατηρείται ρύπανση του ποταµού λόγω της µη επεξεργασίας αστικών λυµάτων και δεν έχουν καθορισθεί τα όρια ρύπων του ποταµού. Έτσι, στο παρόν καθεστώς τα δύο κράτη δεν έχουν υποχρεώσεις και δεν υφίστανται κυρώσεις καθώς δεν εφαρµόζεται η συµφωνία. Τωρινή συµφωνία: Η Βουλγαρία στοχεύει να αξιοποιήσει τους υδατικούς πόρους που της αναλογούν και να επιτρέψει µόνο το 29% της απορροής να µένει αναξιοποίητο για τη χρήση του από την Ελλάδα. Εποµένως ως προς την ποσοτική κατανοµή του νερού δίνεται στη Βουλγαρία η δυνατότητα για περαιτέρω ανάπτυξη (όπως κατασκευή φραγµάτων) ενώ υποχρεώνεται να παρακολουθεί και να ελέγχει την ποιοτική κατάσταση του ποταµού. Αποζηµίωση: Η προσφορά αποζηµίωσης από την Ελλάδα µπορεί να αποδειχθεί συµφέρουσα για τη Βουλγαρία καθώς έτσι θα της δοθούν οι απαραίτητοι πόροι τους οποίους αδυνατεί προς στιγµή να διαθέσει. Πρέπει να σηµειωθεί ότι η Ελλάδα θα δεχτεί να χρηµατοδοτήσει µόνο έργα που θα αποφέρουν κέρδος και για τα δύο κράτη όπως οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυµάτων ενώ θα είναι απρόθυµη στη χρηµατοδότηση υδραυλικών έργων π.χ. φράγµατα και εκτροπές. Οι προτιµήσεις της Βουλγαρίας µπορούν να συνοψισθούν ως εξής: ως προτεραιότητα θα τεθεί η τήρηση των σηµερινών συνθηκών (status quo) καθώς υφίσταται µηδαµινό έλεγχο. Ως δεύτερη προτίµηση θα επιµείνει στην εφαρµογή της τωρινής συµφωνίας αλλά δε θα αρνηθεί την προτεινόµενη αποζηµίωση από την Ελλάδα Προτιµήσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης Not involved: Η Ε.Ε. προτιµάει να µην αναµειχθεί σχετικά µε τη διαχείριση του Νέστου αλλά να οδηγηθούν τα δύο κράτη σε συµφωνία χωρίς τη µεσολάβηση της. Κάτι τέτοιο όµως κρύβει τον κίνδυνο να µη συµµορφωθούν τα δύο κράτη µε τις Ευρωπαϊκές οδηγίες. Current agreement: Η επίβλεψη της στην εφαρµογή της συµφωνίας σύµφωνα µε την οδηγία πλαίσιο και η συνεργασία των δύο χωρών αποτελεί τον κύριο σκοπό της Ε.Ε. New agreement: Η Ε.Ε. γνωρίζοντας τις αδυναµίες της τωρινής συµφωνίας θα ωθήσει τις δύο χώρες σε διαπραγµατεύσεις για τη σύναψη µίας πιο βιώσιµης συµφωνίας. 8

9 Ας υποθέσουµε ότι η Ε.Ε. προτιµάει να µην αναµιχθεί στην παρούσα φάση καθώς κάτι τέτοιο συνεπάγεται έξοδα και απασχόληση προσωπικού και να απέχει από κάθε είδους ανάµειξη. Παρόλα αυτά θα αναµειχθεί µόνο σε περίπτωση που ένα από τα δύο κράτη επιλέξουν το status quo και θα υποστηρίξει την εφαρµογή της τωρινής συµφωνίας αφού όµως γίνουν οι απαραίτητες διευκρινίσεις και προσθήκες. 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Όταν κάθε παίκτης επιλέξει µία από τις επιλογές του τότε διαµορφώνεται µία κατάσταση. Μία διαµάχη µε 10 συνολικές επιλογές όλων των παικτών όπως η παρούσα θα είχε 2 10 =1024 πιθανούς συνδυασµούς καταστάσεων. Το GMCR II µας δίνει τη δυνατότητα να αποκλείσουµε καταστάσεις που είναι ανέφικτες όπως για παράδειγµα η άρνηση της Βουλγαρίας σε περίπτωση που η Ελλάδα προσφέρει αποζηµίωση για την παραχώρηση παροχής µεγαλύτερης από το συµφωνηθέν 29% ή η απόφαση της Ε.Ε. να µην αναµειχθεί σε περίπτωση που και οι δύο χώρες επιλέξουν να παραµείνουν στην τρέχουσα κατάσταση (status quo). Εισάγοντας στο µοντέλο όλες τις ανέφικτες καταστάσεις τότε οι πιθανοί συνδυασµοί καταστάσεων µειώνονται στις 12 όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήµα (Σχήµα 2). Σχήµα 2: Οι 12 παραγόµενες καταστάσεις Από αυτές τις 12 καταστάσεις το µοντέλο παράγει τις «καταστάσεις ισορροπίας» που όπως αναφέρθηκε αποτελούν τις καταστάσεις που προσφέρουν το µέγιστο όφελος για όλους τους παίκτες. Ο υπολογισµός των καταστάσεων ισορροπίας βασίζεται σε έναν αλγόριθµο που περιγράφεται λεπτοµερειακώς στο [12] και δεν παρατίθενται στο παρόν άρθρο λόγω περιορισµού χώρου. Οι καταστάσεις ισορροπίας που υπολογίζει το µοντέλο είναι τελικά 3 (οι 1,5 και 10 του Σχήµατος 2), οι οποίες προέκυψαν λαµβάνοντας υπόψη τις προτιµήσεις όλων των παικτών. Και οι τρεις καταστάσεις ισορροπίας ισχύουν για όλες τις θεωρίες του Πίνακα 1. Σύµφωνα µε την κατάσταση 1 η προσφορά αποζηµίωσης από την Ελλάδα θα βρει σύµφωνη τη Βουλγαρία χωρίς την ανάµειξη της Ε.Ε. Η επόµενη κατάσταση ισορροπίας δείχνει ότι και οι δύο χώρες υποστηρίζουν την τωρινή συµφωνία. Το γεγονός ότι αυτή η προσέγγιση βρίσκει σύµφωνη και την Ε.Ε. οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η τωρινή συµφωνία θα αναθεωρηθεί και θα επιδιωχθεί η εφαρµογή της. Στην τελευταία κατάσταση (10) η Ελλάδα θα επιµείνει για το Status Quo, η Βουλγαρία θα επιδιώξει την εφαρµογή της συµφωνίας του 29% µε σκοπό να εκµεταλλευτεί τους υδατικούς πόρους που της 9

10 αναλογούν ενώ η Ε.Ε. θα προωθήσει τη διαπραγµάτευση µίας νέας συµφωνίας για την επίλυση των διαφορών τους. 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ανάλυση αυτού του απλού υποθετικού παραδείγµατος µε τη βοήθεια του GMCR II αποτελεί µία απλή περιγραφή των δυνατοτήτων του και µία ένδειξη της χρηστικότητας του µοντέλου στην εξοµάλυνση των αντιθέσεων. Πρέπει να γίνει σαφές ότι το γραφικό µοντέλο δεν προσφέρει λύσεις για τη διαχείριση των διακρατικών λεκανών αλλά µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως ένα Σύστηµα Υποστήριξης ιαπραγµατεύσεων το οποίο θα υποδείξει στα ενδιαφερόµενα µέρη σε ποιες κατευθύνσεις πρέπει να κινηθούν ώστε να οδηγηθούν σε συµφωνίες κοινά αποδεκτές και συµφέρουσες για όλα τα µέρη. Πρόκειται δηλαδή για ένα σύστηµα το οποίο πρέπει να χρησιµοποιηθεί πριν τις διαπραγµατεύσεις από κάθε µέρος χωριστά ή από κάποιον ανεξάρτητο φορέα ο οποίος θα συµµετέχει ως ουδέτερος µεσολαβητής για την προετοιµασία των πλέον ενδεδειγµένων και αποτελεσµατικών σεναρίων. Το GMCR ΙΙ ή άλλα παρόµοια συστήµατα µπορούν να προσφέρουν στους λήπτες αποφάσεων χρήσιµες συµβουλές, προνοητικότητα και απαντήσεις σε ερωτήσεις του τύπου «what-if» δηλ. τις επιπτώσεις πιθανών σεναρίων. Καθώς προσοµοιώνεται σε κάποιο βαθµό και η συµπεριφορά κάθε παίκτη µπορούν να µελετηθούν διάφορα πιθανά σενάρια επιλογών και προτιµήσεων ανάλογα µε τον τρόπο αντιµετώπισης των παικτών. Βάσει αυτής της περαιτέρω κατανόησης των σχέσεων, οι αναλυτές µπορούν να βοηθήσουν ουσιαστικά τους υπεύθυνους να οδηγήσουν την εξέλιξη των αντιθέσεων προς πιο ευνοϊκές εκβάσεις. Η διαχείριση των διακρατικών λεκανών θα ευνοηθεί σε σηµαντικό βαθµό από τη χρήση τέτοιων εργαλείων καθώς θα επωφεληθούν και οι δύο χώρες από την ολοκληρωµένη διαχείριση των κοινών υδατικών τους πόρων. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστούµε τον κ. K.W. Hipel για την παραχώρηση του GMCR ΙΙ και την πολύτιµη βοήθεια του. Η κ. Ελένη Ελευθεριάδου είναι υπότροφος του Ιδρύµατος Κρατικών Υποτροφιών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ικτυακός Τόπος 2. UN (United Nations) (2003) The UN World Water Development Report: Water for People, Water for Life, Executive Summary, UNESCO-WWAP, 34 p. 3. Wolf A.T., Natharius J.A., Danielson J.J., Ward B.S., Pender J.K. (1999) International River Basins of the World Water Resources Development, Vol. 15, No. 4, pp Nandalal K.D.W. and Simonovic S.P. State-of-the-art Report on Systems Analysis Methods for Resolution of Conflicts in Water Resources Management, UNESCO-IHP, 127 p. 5. Fang L., Hipel K.W., Kilgour D.M. (1993) Interactive Decision Making: The Graph Model for Conflict Resolution, John Wiley & Sons Inc. 6. Hipel K.W., Kilgour D.M., Fang L. and Peng X. (1997) Applying the Decision Support System GMCR II to Negotiation over Water in Negotiations over Water, Proceedings of the International Workshop on Negotiations over Water, (ed. Uri Shamir), Haifa, Israel, Fang L., Hipel K.W., Kilgour D.M., Peng X. (2003) A Decision Support System for Interactive Decision Making Part I: Model Formulation and Part II: Analysis and Output Interpretation IEEE Transactions on Systems, Man and Cybernetics, Vol. 33, No Γεωτεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας (1992), Πρακτικά Συνάντησης για τον ποταµό Νέστο, Καβάλα, Ελλάδα, Mylopoulos Y.A., Eleftheriadou E., Kampragou E. (2004) The transboundary catchment of River Nestos and the bilateral agreement between Greece and Bulgaria, Proc. of the Eco- Geowater Conf., GI for International River Basin Management, Budapest, Hungary,

11 10. ΦΕΚ 98/ : «Κύρωση Συµφωνίας µεταξύ της Κυβέρνησης της Ελληνικής ηµοκρατίας και της Βουλγαρίας για τα ύδατα του ποταµού Νέστου». 11. Ευρωπαϊκή Ένωση, (2000). «Κοινοτική Οδηγία 2000/60 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα πολιτικής των υδάτων». 12. Fang L., Hipel K.W., Kilgour D.M., Peng X. (2003) A Decision Support System for Interactive Decision Making Part I Model Formulation IEEE Transactions on Systems, Man and Cybernetics, Vol. 33, No. 1 11