ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Transcript

1 - Euromed Heritage 4. Programme funded by the European Union Πρόγραμμα Αναπτυξιακής Συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας και Σερβίας για την ανάδειξη κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω μελέτης Ιερών Μονών του ου αιώνα Τεκμηρίωση και χαρακτηρισμός ιστορικών κονιαμάτων και επιχρισμάτων Μονών του 14 ου αιώνα της Σερβίας - Αναλογίες και διαφοροποιήσεις των ιδιοτήτων τους με αυτών του Ελλαδικού χώρου της ίδιας περιόδου - Nenad Vesic, Υπ. Δρ. ΕΜΠ Χρίστος Κυριάκου χημ. μηχ., μεταπτυχιακός φοιτητής ΕΜΠ Αστέριος Μπακόλας, Δρ. ΕΜΠ Αντωνία Μοροπούλου, Καθ. ΕΜΠ

2 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ-ΣΕΡΒΙΑΣ Στα πλαίσια αυτής της συνεργασίας πραγματοποιείται σύγκριση μνημείων από δυο διαφορετικές σχολές ομάδες από την Σερβία: 12 ος -13 ος αιώνας σχολή Ράσκα (κοιλάδα ποταμού Ίμπαρ) 14 ος -15 ος αιώνας σχολή Μοράβας (κοιλάδα ποταμού Μοράβα) με αντίστοιχα μνημεία του Ελλαδικού χώρου Εξέταση και τεκμηρίωση τοιχογραφιών του 14 ου αιώνα των Σερβικών μνημείων και των Ελληνικών αντίστοιχα βασίζεται σε προϋπάρχουσα εμπειρία και έρευνα τшυ ΕΜΠ. Για τα μνημεία της Σερβίας δείγματα και στοιχεία από την έρευνα στα πλαίσια εκπόνησης της Διδακτορικής Διατριβής του Υπ. Δρ. ΕΜΠ κου Nenad Vesic. Για τα μνημεία της Ελλάδας προϋπάρχουσα και μακροχρόνια έρευνα του Εργαστηρίου Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών.

3 ΣΚΟΠΟΣ Αρχικός σκοπός της έρευνας είναι ο χαρακτηρισμός - ανάλυση και αποτίμηση ιστορικών κονιαμάτων και γενικώς βυζαντινών νωπογραφιών προκειμένου να καταλήξουμε σε συμπεράσματα για τυχόν υπάρχουσες τεχνολογικές ομοιότητες. Συγκεκριμένα, η έρευνα επικεντρώνεται στην εύρεση ομοιοτήτων και συγγενικών προβλημάτων των Σερβικών και Ελληνικών μνημείων.

4 ΠΡΟΙΠΑΡΧΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ του Ε.Μ.Π. -Στοιχεία της Διδακτορικής Διατριβής του κου Vesic τα οποία επικεντρώνεται στην εξέταση τοιχογραφιών του 14 ου αιώνα των ζωγράφων Μιχαήλ και Ευτύχιου Αστραπά. Τα μνημεία που έχουν επιλεχθεί για το ευρύτερο πρόγραμμα συνεργασίας Ελλάδας και Σερβίας είναι άμεσα προγενέστερα και μεταγενέστερα αυτών. Συνεπώς μπορούν να αποτελέσουν σύνδεσμο μεταξύ των δυο ομάδων Σύγκριση με τα Ελληνικά μνημεία

5 Ενδεικτικα μνημεία της Σερβίας και της Ελλάδας Δυο μνημεία που προηγουμένως μελετήθηκαν και έχουν έμμεσα σχέση με τα μνημεία της σχολής Ράσκα είναι: Το παρεκκλήσιο των Αγίων Ιωακείμ και Άννης στην Μονή Στουντένιτσα Καθολικό της Ιεράς Μονής Ζίτσας (2 η φάση των τοιχογραφιών) Το Ελληνικό μνημείο που μελετήθηκε και σχετίζεται με τα μνημεία της Σερβίας: Καθολικό της Ιεράς Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας

6 Ιερά Μονή Ζίτσα Ιερά Μονή Στουντένιτσα

7 Ιερά Μονή Στουντένιτσα Ιστορικά στοιχεία: Η Μονή Στουντένιτσα ανεγέρθηκε από τον ιδρυτή του μεσαιωνικού Σερβικού κράτους, Στέφανο Νέμανια το 1186 ως μαυσωλείο του. Είναι μοναστηριακό συγκρότημα με το καθολικό αφιερωμένο στη Θεοτόκο. Αυτός ο ναός αποτελεί το αρχιτεκτονικό πρότυπο της Σχολής Ράσκα και ευρύτερο πρότυπο των βασιλικών μαυσωλείων. Στις αρχές του 14 ου αιώνα ( ) ο βασιλιάς Μιλούτιν έκτισε το παρεκκλήσιο αφιερωμένο στους Αγίους Ιωακείμ και Άννης. Οι τοιχογραφίες αυτού του παρεκκλησίου, έργο των Μιχαήλ και Ευτύχιου Αστραπά θεωρούνται αποκορύφωμα της Παλαιολόγιας ζωγραφικής. Η μονή κατά τη μακραίωνη ιστορία της πλήγηκε από σεισμό και λεηλατήθηκε πολλές φορές από ξένους κατακτητές όπως και άλλες Μονές της περιοχής.

8 Ιερά Μονή Στουντένιτσα πανοραμική άποψη

9 Ιερά Μονή Στουντένιτσα πανοραμική άποψη διακρίνονται Καθολικό της Μονής -Εκκλησία της Παναγίας - μαυσωλείο του Στεφάνου Νέμανια -12 ος αιώνας Παρεκκλήσιο των Αγ. Ιωακείμ και Άννης - «Εκκλησία του Κράλλη» 14 ος αιώνας

10 Στουντένιτσα Μοναστηριακό σύμπλεγμα

11 Στουντένιτσα άποψη και τοιχογραφίες καθολικού

12 Στουντένιτσα τοιχογραφίες καθολικού

13 Στουντένιτσα τοιχογραφίες παρεκκλησίου

14 Στουντένιτσα τοιχογραφίες παρεκκλησίου

15 Ιστορικά στοιχεία: Ιερά Μονή Ζίτσα Ο Ναός στη Ζίτσα Σερβίας ανεγέρθηκε στις αρχές του 13 ου αιώνα από το βασιλιά Στέφανο το Πρωτόστεπτο με σκοπό να γίνει ο τόπος στέψης των βασιλέων και η Αρχιεπισκοπική έδρα της Σερβίας. Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Ανάληψη του Κυρίου. Κατά τα οχτακόσια χρόνια ιστορίας της η μονή κάηκε, λεηλατήθηκε, βομβαρδίστηκε και εγκαταλείφθηκε πολλές φορές. Το αρχικό οικοδόμημα του 13 ου αιώνα υπέστη μεγάλη καταστροφή και αποκαταστάθηκε κατά το 14 ο αιώνα σε μεγάλο βαθμό με καινούργια νωπογραφική διακόσμηση.

16 Ιερά Μονή Ζίτσα γενική άποψη καθολικού

17 Ιερά Μονή Ζίτσα τοιχογραφίες καθολικού 13 ος αιώνας

21 Μνημεία της Ελλάδας - συσχετισμοί Καθολικό της Ιεράς Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας

22 Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η επιλογή μεθόδων για την εξέταση των κονιαμάτων καθορίσθηκε από την προϋπάρχουσα τεχνογνωσία του εργαστηρίου Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών του Ε.Μ.Π. Η μεθοδολογία είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιου ερευνητικού έργου της καθ. Α. Μοροπούλου το οποίο αριθμεί πολλές δημοσιεύσεις και με μεγάλη απήχηση.

23 Επιπλέον η έρευνα βασίζεται στις ακόλουθες διπλωματικές και μεταπτυχιακές εργασίες: Μεταπτυχιακές εργασίες: General Characterization of the Historical Mortars (Veneered) used on Fresco Paintings by Michael and Eutychios Astrapas and their Artistic Circle Nenad Vesic 2001 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Υλικά και επεμβάσεις συντήρησης για την αποκατάσταση της εκκλησιαστικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Εφαρμογή στη Παναγία του Βράχου Πολυφέγγους Κορινθίας - Σοφία Μούσχουρα 2003 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός χρωστικών των τοιχογραφιών Μοναστηριών της Σερβίας και του Κοσόβου - Ιωάννα Τσαμασφύρου 2006 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός των υλικών και διάγνωση της φθοράς τους σε υποστρώματα νωπογραφιών σε βαλκανικά βυζαντινά μνημεία - Νταβίντοβιτς Ιβάνα 2009 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Διπλωματικές εργασίες: Χαρακτηρισμός ιστορικών υποστρωμάτων τοιχογραφιών της μονής Μπάνιτσκα (Banjska) - Μήτσιου Σωτηρία 2007 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός υποστρωμάτων τοιχογραφιών της Μονής Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας - Νάντια Καβάσμι 2008 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός Ιστορικών Κονιαμάτων του 14ου αιώνα του Καθολικού Μονής Ζίτσας της Σερβίας - Χρίστος Κυριάκου 2009 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου). Χαρακτηρισμός ιστορικών κονιαμάτων (υποστρωμάτων τοιχογραφιών) του παρεκκλησιού Ιωακείμ και Άννης (Εκκλησία του Κράλη) της Μονής Studenica - Βασίλειος Θεοχάρης 2010 (υπό την επίβλεψη της Καθ. Α. Μοροπούλου).

24 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΟΠΤΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ ΑΚΤΙΝΩΝ Χ (XRD) ΚΟΚΚΟΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΑΣΒΕΣΤΙΜΕΤΡΙΑ (CALCIMETRY) ΘΕΡΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ (DTA/TG) FT-IR ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΣΑΡΩΣΗΣ (SEM/EDX) ΠΟΡΟΣΙΜΕΤΡΙΑ ΥΔΡΑΡΓΥΡΟΥ ΑΓΩΓΙΜΕΤΡΙΑ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ (FOM) ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΠΑΡΕΧΟΥΝ Πετρογραφική μελέτη ορυκτών φάσεων Ταυτοποίηση κρυσταλλικών ενώσεων Κοκκοδιαβάθμιση Αδρανών, Αναλογία Συνδετικής Ύλης/Αδρανών Ταυτοποίηση και περιεχόμενο ποσοστό ανθρακικών ενώσεων Ποιοτική και Ποσοτική Ανάλυση, Αερική ή Υδραυλική Φύση του Κονιάματος, Φύση Αδρανών, Κονίας, Προσδιορισμός Προσθέτων Ποιοτικός προσδιορισμός οργανικών/ανόργανων χημικών ενώσεων Στοιχειακή ανάλυση μικροδομής (EDX) Ταυτοποιεί τα χαρακτηριστικά και παραμέτρους μικροδομής Προσδιορισμός ολικών διαλυτών αλάτωνποιοτικός προσδιορισμός ανιόντων με spot test Μορφολογική εξέταση

25 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Στουντένιτσα εξωτερικό παρεκκλησίου Ανερχόμενη υγρασία Ελαττωματική στέγαση

26 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ζίτσα εξωτερικό ναού Ανερχόμενη υγρασία - βροχή Κρυσταλλοποίηση αλάτων

27 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ολυμπιώτισσα εξωτερικό ναού Ανερχόμενη υγρασία - βροχή Κρυσταλλοποίηση αλάτων αποσάθρωση τοιχοποιίας Ελαττωματική στέγαση Επέμβαση με τσιμέντο

28 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ολυμπιώτισσα εξωτερικό ναού Ανερχόμενη υγρασία Ελαττωματική στέγαση Επέμβαση με τσιμέντο

29 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Στουντένιτσα εσωτερικό παρεκκλησίου Ανερχόμενη υγρασία

30 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Στουντένιτσα εσωτερικό παρεκκλησίου Κρυσταλλοποίηση αλάτων φθορά και αποσάθρωση λόγω διαρροής από στέγαση

31 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Στουντένιτσα εσωτερικό παρεκκλησίου Όριο ανερχόμενης υγρασίας Αποσάθρωση τοιχογραφίας

32 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ζίτσα εσωτερικό ναού Αποσάθρωση τοιχογραφίας

33 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ζίτσα εσωτερικό ναού Αποσάθρωση τοιχογραφίας Όριο ανερχόμενης υγρασίας, επικάθιση αιθάλης και βιοδιάβρωση

34 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ολυμπιώτισσα εσωτερικό ναού φθορά και αποσάθρωση λόγω διαρροής από στέγαση Αποσάθρωση τοιχογραφίας

35 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ολυμπιώτισσα εσωτερικό ναού Μη συμβατές επεμβάσεις στο μνημείο: -Στερέωση καλωδίων επάνω στην τοιχογραφία με σιλικόνη -Σώματα θέρμανσης επάνω στην τοιχογραφία -Σωλήνες θέρμανσης επάνω στην τοιχογραφία

36 ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ - Ολυμπιώτισσα εσωτερικό ναού Αποσάθρωση τοιχογραφίας - όριο ανερχόμενης υγρασίας Χρήση τσιμέντου

37 ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ (FOM) Παρουσία αχύρου - Αποτυπώματα αχύρου Στουντένιτσα Ζίτσα Ολυμπιώτισσα x50 x50 x50 x120 x120

38 ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ (FOM) Μικρορωγμές - Κρυσταλλοποίηση αλάτων Στουντένιτσα Ζίτσα Ολυμπιώτισσα x120 x120 x50 x50 x120

39 Στουντένιτσα ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΑ ΟΠΤΙΚΩΝ ΙΝΩΝ (FOM) Χρωστικές Ζίτσα Ολυμπιώτισσα x120 x50 x50 x120 x120 x120 x120

40 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ X-Ray Diffraction (XRD) Ζίτσα Στουντένιτσα Σε όλα τα ιστορικά δείγματα εντοπίζεται ασβεστίτης και χαλαζίας. Επομένως, διαβεβαιώνεται η ασβεστιτική φύση της κονίας. Η παρουσία του χαλαζία στα περισσότερα δείγματα οφείλεται στην αδρανή (άμμο). Σε μερικά δείγματα εντοπίζονται ίχνη άλλων ορυκτών (π.χ. μοσχοβίτης, αλβίτης).

41 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Mercury Intrusion Porosimetry Ολυμπιώτισσα αντιπροσωπευτικό διάγραμμα Τα δείγματα παρουσιάζουν μεγάλο ολικό πορώδες, πράγμα το οποίο μαρτυρεί τη φθορά που έχουν υποστεί τα κονιάματα.

42 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ FT-IR Spectroscopy Στουντένιτσα αντιπροσωπευτικό διάγραμμα Επιβεβαιώνεται η ασβεστιτική φύση της κονίας. Χαλαζίας και αργιλοπυριτικές ενώσεις που οφείλονται στα αδρανή. Παρουσία οργανικών ενώσεων που οφείλεται στο άχυρο Παρουσία αλάτων παράγοντες φθοράς

43 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Thermal Analyses (DTA/TG) Ζίτσα αντιπροσωπευτικό διάγραμμα Επιβεβαιώνεται η ασβεστιτική φύση των ιστορικών κονιαμάτων. Εν μέρη τα ποσοστά του ανθρακικού ασβεστίου οφείλονται στα αδρανή τα οποία επίσης είναι ασβεστοπυριτικά. Εντοπίζονται μεταγενέστερες επεμβάσεις (όπου υπάρχουν) με χρήση τσιμέντου και γύψου. Παρατηρούνται διαφοροποιήσεις οι οποίες οφείλονται στη χρήση τοπικών υλικών.

44 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συνδυάζοντας όλες τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν, μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής: Η τεχνολογία εκτέλεσης των υποστρωμάτων σε όλα εξεταζόμενα μνημεία αποτελείται από δύο στρώσης: Μια στρώση, οπλισμένο με άχυρα, με λεπτόκοκκα αδρανή και κονία. Στο πάνω μέρος υπάρχει ένα λεπτότερο στρώμα πάνω στο οποίο εκτελείται η νωπογραφία, επίσης με άχυρο στα πλιστα. Τα αδρανή των υποστρωμάτων αποτελούνται από ασβεστολιθικά πετρώματα (ασβεστίτης) με την μικρή παρουσία άλλων πετρωμάτων, όπως χαλαζίας, μοσχοβίτης και αλβίτης, ανάλογα με την γεωγραφική ζώνη προέλευσης της άμμου.

45 Σε όλα τα δείγματα υπάρχει μεγάλη ποσότητα κονίας ασβεστιτικής φύσεως. Υπάρχουν εμφανής αναλογίες ως προς τη σύνθεση και την τεχνολογία εκτέλεσης των υποστρωμάτων, με μικρές διαφοροποιήσεις, που οφείλονται, όπως είναι αναμενόμενο, στις διαφορετικές πρώτες ύλες που ήταν διαθέσιμες σε κάθε περιοχή. Όλα τα υλικά παρουσιάζουν υψηλό βαθμό φθοράς πράγμα απολύτως φυσιολογικό γνωρίζοντας την ιστορία των μνημείων. Επιπλέων, σε έλλειψη τακτικής συντήρησης οφείλεται και επιδεινωμένη παρούσα κατάστασή τους.

46 ΣΥΝΕΠΩΣ Κρίνεται απαραίτητη, για την καλύτερη διατήρηση των μνημείων, η δημιουργία μιας βάσης δεδομένων όσο αφορά το χαρακτηρισμό των ιστορικών υλικών, την ιστορία προγενέστερων επεμβάσεων συντήρησης, ιστορικών και δεδομένων σχετικά με την ιστορία της τέχνης, σε εθνικό αλλά και σε ένα ευρύτερο, Βαλκανικό η ακόμη Ευρωπαϊκό επίπεδο.

47 ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1. Farmer, V. C., «The Infrared Spectra of Minerals», Mineralogical Society, London (1974) 2. «Ιερά Μονή Αναλήψεως Του Σωτήρος Ζίτσα Σερβίας», εκδ. Ι. Μ. Ζίτσα, Kraljevo (2000) 3. Mora, P., Mora, L., Philippot, P., «Conservation of wall painting», Rome (1983) 4. Moropoulou, A., Biskontin, G., Theoulakis, P., Zendri, Ε., Bakolas, A., Βisbikou, Κ., Theodoraki, Α., Study of mortars in the Medieval City of Rhοdes, in Proc. Int. Congress on the Conservation of Stone and Other Materials, Unesco-Rilem, Paris (1993) Moropoulou, A., Bakolas, Α., Bisbikou, Κ., Characterization of ancient, byzantine and later historic mortars by thermal analysis and X-ray difraction techniques. Thermochimica Acta 269/270 (1995) Μοροπούλου, Α., Μπακόλας, Α., Μούνδουλας, Π., Συμβατά κονιάματα αποκατάστασης ιστορικών μνημείων. Οι δυνατότητες και οι περιορισμοί του σκυροδέματος, 13ο Συνέδριο Σκυροδέματος, (Ρέθυμνο, Οκτωβρίου 1999) 7. Μoropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., Investigation of the technology of historic mortars. J. Cultural Heritage, 1 (2000) Moropoulou, Α., Athanasiadou, A., Bakolas, A., Moundoulas, P., Design and in situ applications of repair mortars for the works of: Restoration and strengthening of the Marko s water mill in Veria, in PACT 59 (2000) Moropoulou, A., Bakolas, Α., Moundoulas, P., Michailidis, P., Evaluation of compatibility between repair mortars and building materials in historic sructures by the control of the microstructure of cement-based systems. Concrete Science and Engineering Vol. 2, (December 2000) Moropoulou, A., Polikreti, K., Bakolas, A., Michailidis, Correlation of physico-chemical and mechanical properties of historical mortars and classification by multivariate statistics. Cement and Concrete Research, 33 [6] (2003)

48 ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ