Philip Glass: Resource, από την ταινία Koyaanisqatsi

Transcript

1 Philip Glass: Resource, από την ταινία Koyaanisqatsi (ανήκει στην τριλογία Qatsi: Koyaanisqatsi (1982), Powaqqatsi (1998) και Naqoyqatsi (2002)) Philip Glass Ο Philip Glass είναι ένας από τους πιο σηµαντικούς συνθέτες του εικοστού αιώνα που συνεχίζουν αδιάκοπα να δηµιουργούν. Κατά πολλούς, θεωρείται ο κορυφαίος σύγχρονος Αµερικανός συνθέτης. Το όνοµά του είναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε το µουσικό κίνηµα του Μινιµαλισµού, του οποίου είναι και ένας από τους σηµαντικότερους εκπροσώπους. Γεννήθηκε το 1937 στη Βαλτιµόρη των Ηνωµένων Πολιτειών, όπου και µεγάλωσε. Σπούδασε στο Πανεπιστήµιο του Σικάγο, στο Juilliard School της Νέας Υόρκης και στο Άσπεν. Το 1967 επιστρέφει στη Νέα Υόρκη, όπου δηµιουργεί το Philip Glass Ensemble ένα σύνολο επτά µουσικών που παίζουν keyboards και διάφορα ξύλινα πνευστά, µε ενισχυµένο ήχο, διοχετευµένο σε µίξερ. Τα τελευταία 25 χρόνια ο Philip Glass έγραψε περισσότερες από 20 όπερες, 8 συµφωνίες, 2 κονσέρτα για πιάνο και κοντσέρτα για βιολί, κοντσέρτο για τύµπανα ορχήστρας και κουαρτέτο σαξοφώνων και ορχήστρα. Η µουσική που έγραψε για τον κινηµατογράφο είναι επίσης αξιοθαύµαστη, µε αποκορύφωµα τη δουλειά του στην ταινία The Hours (2002), που του χάρισε το Όσκαρ καλύτερου Soundtrack, όπως και το µνηµειώδες έργο του στην ταινία Koyaanisqatsi, που έφερε την επανάσταση στη µουσική για κινηµατογράφο και επηρέασε βαθιά σύγχρονους συνθέτες του είδους. Από τη δεκαετία του 1960 και µετά, ο Glass συνεργάστηκε µε κορυφαίους καλλιτέχνες της Pop, Rock και World µουσικής σκηνής. ίκαια θεωρείται ως ο πρώτος συνθέτης που Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

2 έφερε στις αίθουσες συναυλιών ένα ευρύ κοινό, προερχόµενο από διάφορες γενιές, στον κόσµο του χορού, του κινηµατογράφου και της Pop µουσικής ταυτόχρονα. Philip Glass και Μινιµαλισµός Το µουσικό είδος που είχε αναπτύξει ο Glass ονοµάστηκε Μινιµαλισµός. Αρχικά o Glass είχε κινηθεί σε παρόµοιους δρόµους µε τον Steve Reich, στη συνέχεια όµως αποµακρύνθηκε από το αυστηρό κλασσικό ύφος του Reich και προτίµησε να µείνει πιο κοντά στην Pop. Ο ίδιος ο συνθέτης, ποτέ δεν ασπάστηκε τον όρο Μινιµαλισµός και ήθελε να τον θεωρούν ως συνθέτη που γράφει µουσική µε επαναλαµβανόµενες δοµές. Όντως, η µεγάλη πλειοψηφία των έργων του βασίζεται στις εκτενείς επαναλήψεις σύντοµων και ελκυστικών µελωδικών και ρυθµικών φράσεων που, µέσω µίας διαδικασίας έκθεσης και ανάπτυξης, δίνουν την αίσθηση της αναζήτησης και περιπλάνησης ανάµεσα σε γνωστά µουσικά µονοπάτια. Επιπρόσθετα, η αργή µεταβολή της µουσικής του, αναγκάζει την προσοχή του ακροατή να εστιάζει σε µικρές λεπτοµέρειες. Επηρεασµένος από τη φιλοσοφία του Reich για τη σχέση της µουσικής µε το χρόνο, στην ουσία ο Glass απαλλάσσει, σε πολλά έργα του, τον ακροατή από την αίσθηση του χρόνου. Αυτό είναι βασικό χαρακτηριστικό των επιρροών που δέχτηκε κυρίως από εξωδυτική µουσική, ειδικά της Ινδίας, των Ιµαλαΐων και της Αφρικής. Γενικά, η µουσική του Glass χαρακτηρίζεται από τον τρόπο µε τον οποίο χρησιµοποιεί το χώρο, το χρόνο καθώς και την αλλαγή (αρχή µεταβολής µουσικής), όπως αυτά εντοπίζονται σε ανατολίτικες µουσικές, βασισµένα όµως πάνω στη υτική µουσική. Για παράδειγµα, η χρήση της διατονικής αρµονίας ή η χρήση ενός διαιρετέου ρυθµού (δηλ. ρυθµού που µπορεί να διαιρεθεί µε µία µετρήσιµη αξία, π.χ. 4/4) ο οποίος χρησιµοποιείται στην υτική µουσική, αντικαταστείται από ρυθµικούς κύκλους που, όταν συνυπάρξουν, είναι σαν ένας κύκλος εντός άλλου κύκλου, τέλεια οργανωµένοι που συνεχώς αλλάζουν. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

3 Koyaaniqatsi Μέχρι σήµερα, η µουσική που έγραψε ο Glass για τις ανάγκες της ταινίας Koyaaniqatsi (1982) θεωρείται ως η πιο γνωστή κινηµατογραφική µουσική που έγραψε ο συνθέτης. Υλικό της µουσικής αυτής χρησιµοποιήθηκε µετέπειτα και σε άλλα έργα του συνθέτη. Η ταινία ανήκει στην τριλογία Qatsi: Koyaanisqatsi (1982), Powaqqatsi (1998) και Naqoyqatsi (2002). Qatsi στην γλώσσα των Ινδιάνων της φυλής Hopi σηµαίνει ζωή, µε την τριλογία να διαπραγµατεύεται διάφορες πτυχές της σχέσης άνθρωπος-φύσητεχνολογία. Koyaanisqatsi σηµαίνει ζωή σε ηθική διαφθορά και ανισορροπία. Η ταινία, σκηνοθετηµένη από τον Godfrey Reggio, αποτελείται κυρίως από εικόνες πόλεων και πολλών φυσικών τοπίων των Ηνωµένων Πολιτειών, κινηµατογραφηµένα µε την τεχνική time-lapse 1. Στην ουσία, η ταινία είναι ένα οπτικοακουστικό συµφωνικό ποίηµα 2 µε τη µία σκηνή να εναλλάσσεται την άλλη, χωρίς κενό. Αξίζει να σηµειωθεί πως η µουσική από την τριλογία Qatsi είχε µεγάλη επίδραση στη υτική κουλτούρα, µε ενδεικτικό παράδειγµα τη χρήση του "Pruit Igoe" από το Koyaanisqatsi στο trailer του πασίγνωστου ηλεκτρονικού παιγνιδιού "Grand Theft Auto IV". 1 Τεχνική κατά την οποία η κινηµατογράφηση γίνεται σε πιο αργή ταχύτητα από την κανονική. Έτσι, όταν το αποτέλεσµα παρουσιασθεί στην κανονική ταχύτητα, δίνεται η αίσθηση ότι ο χρόνος κυλά γρηγορότερα. 2 Το Συµφωνικό Ποίηµα είναι µια εκτενής, µονοµερής σύνθεση για ορχήστρα, που προσπαθεί να αποδώσει µε µουσικά µέσα εξωµουσικό περιεχόµενο, για παράδειγµα εντυπώσεις από ανθρώπους, τοπία, ζωγραφικούς πίνακες ή λογοτεχνικά έργα. Είναι µια µορφή προγραµµατικής µουσικής. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

4 Resource - Μουσική Ανάλυση Η σκηνή που θα µελετήσουµε έχει το όνοµα Resource και είναι η πρώτη σκηνή στην ταινία, στην οποία παρουσιάζεται η ανθρώπινη επίδραση πάνω στη φύση. Τµήµα 1 0:00 1:04 Ξεκινά µε χαµηλό εναέριο πλάνο κυµατισµένου νερού, που ενώνεται µε παρόµοιο πλάνο από σειρές καλλιεργηµένων λουλουδιών. Όλα τα όργανα που χρησιµοποιεί ο συνθέτης είναι ηλεκτρονικά - και όχι ακουστικά - θέλοντας προφανώς να υπογραµµίσει το στίγµα του ανθρώπινου παράγοντα στη σκηνή και την επίδρασή του σε οτιδήποτε φυσικό. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

5 Το θέµα Α του 1 ου οργάνου είναι ένα arpeggio της συγχορδίας Λα ελάσσονας (Am), σε τρίηχα ογδόων, όπως παρατηρείται και στο 2 ο όργανο, αλλά σε διαφορετικό χρόνο. Το αποτέλεσµα είναι να δηµιουργείται ένα ηχητικό κύµα, που δίνει την αίσθηση ότι κινείται παράλληλα µε την εναέρια κάµερα στην ταινία. Το θέµα Α αποτελεί τη σπονδυλική στήλη που διαπερνά ολόκληρη τη σύνθεση, αφού χρησιµοποιείται σχεδόν σε ολόκληρο το κοµµάτι Resource. Το 3 ο όργανο, που δρα ως µπάσο, εκτελεί µια κατιούσα µελωδική γραµµή (Λα-Σολ-Φα) που παραπέµπει στην καθοδική, και όχι, όπως φαντάζει, ανοδική πορεία που υπόσχεται η πρόοδος στον άνθρωπο. Τµήµα 2 1:05 1:55 Το ταξίδι µε την εναέρια κάµερα συνεχίζεται πάνω από την τεχνητή λίµνη Powell. Μνηµειώδεις σχηµατισµοί βράχων πνίγονται µερικώς από τα υποστηριζόµενα από τον άνθρωπο νερά της λίµνης. Η µουσική παραµένει η ίδια µε µόνη διαφορά την πιο έντονη παρουσία του µπάσου, που αντί συνεχόµενα τέταρτα, τώρα εκτελεί ολόκληρα παρεστιγµένα (3 συνεχόµενα µισά µε σύζευξη διαρκείας). Τµήµα 3 1:56 3:04 Στο 3 ο τµήµα, ο παράγοντας άνθρωπος οπτικά κάνει πιο αισθητή την παρουσία του κάτι που ενισχύεται και ακουστικά. Ένα µεγάλων διαστάσεων φορτηγό ορυχείων δηµιουργεί ένα πυκνό σύννεφο µαύρης σκόνης. Ένας ηλεκτρονικός ήχος (sampled) αποσιωπηµένης τροµπέτας (muted) έχει το ρόλο της ψηλής φωνής. Οι µεγάλης διάρκειας νότες της ηχούν σαν σαλπίσµατα, που προσθέτουν ένταση και αναστάτωση. Οι διαφωνίες µικρής 17 ης (Σολ#-Σολ) και λιγότερο της 7 ης και της 9 ης που ακολουθούν, αλλά και οι διάφωνες συγχορδίες συνθετικών ήχων που προσοµοιάζουν µε µηχανή ατµού, αυξάνουν τη συναισθηµατική αναταραχή. Στο 2:30 έχουµε αλλαγή πλάνου (cut) σε γραµµές ηλεκτρικής τροφοδότησης, µέσα στην έρηµο της Νεβάδας. Η προσθήκη του στρατιωτικού τυµπάνου (snare drum) ενισχύει ρυθµικά το µπάσο και µε το µικρό ρούλο (roll) δίνει την αίσθηση εκτελεστικού αποσπάσµατος. Η µελωδία, όπως και στην αρχή του τµήµατος, κινείται και πάλι πτωτικά, συµβολίζοντας την αρνητική επίδραση του ανθρώπου στη γη που τον φιλοξενεί. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

6 Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

7 Τµήµα 4 3:05 3:55 Απειλητικοί και ογκώδεις ηλεκτρικοί πυλώνες στη µέση της ερήµου, σηµατοδοτούν το νέο τµήµα στο έργο. Το θέµα Α επανεµφανίζεται και αυτή τη φορά µε ηλεκτρονικό ήχο, σε εναλλασσόµενους αρπισµούς της Φα ελάσσονας και της Σιb ελάσσονας (Fm και Bbm) (δηλ. i και iv). Αυτό συνυπάρχει µαζί µε ένα ισοκράτηµα στα έγχορδα, µε Φα και Σολ, και µε την έντονη παρουσία ενός synthesizer που εκτελεί - σε ψηλότερη οκτάβα - επαναλαµβανόµενα µισά και τέταρτα, δηµιουργώντας διάφωνα διαστήµατα (π.χ. αυξηµένης 5 ης Φα-Ντο#). Η προσθήκη των εγχόρδων στο θέµα Α, σε χαµηλότερη οκτάβα, καθώς και η σηµαντική αύξηση του τέµπο, κορυφώνουν την ένταση. Τµήµα 5 3:56 4:51 Η ακουστική ένταση λύνεται απότοµα, καθώς το παραλήρηµα της ενορχήστρωσης ακολουθείται από µία µεγάλης διάρκειας νότα Φα, εκτελεσµένη από κοντραµπάσα και βιολοντσέλα. Αυτό συνοδεύεται οπτικά από ένα εναέριο πλάνο του σταθµού παραγωγής ενέργειας στο Ναβάγο και µετέπειτα από τη δεξαµενή του Γκλεν Κάνυον, όλα ανθρώπινα κατασκευάσµατα εν µέσω της Θείας φύσης. Ενδεικτικό της στάσης του συνθέτη σε αυτά, είναι και πάλι η επαναλαµβανόµενη πτωτική µελωδική κίνηση στα έγχορδα, µε την απόλυτη απουσία ρυθµικής υποστήριξης: Τµήµα 6 4:52 6:35 Η εµφανέστατη έλλειψη ρυθµού και η χαµηλή ένταση του τµήµατος 5, κάνει εντονότερη την απότοµη αλλαγή στο τµήµα 6, που κορυφώνει το έργο σε ένταση και κίνηση οδηγώντας το προς το τέλος. Το φινάλε του έργου βασίζεται και πάλι στο κεντρικό θέµα Α. Με τον ίδιο αναγνωρίσιµο πλέον αρπισµό, η µελωδική γραµµή εναλλάσσεται µεταξύ των συγχορδιών Λα ελάσσονας και της Λαb µείζονας, µε το µπάσο να παρεµβάλλει µεταξύ τους και τη νότα Σολb, δηµιουργώντας έτσι διαφωνία και ένταση. Πάνω από αυτά, για µια ακόµα φορά, παρουσιάζεται µία επαναλαµβανόµενη κατιούσα µελωδική γραµµή: Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

8 Θηριώδεις εκσκαφείς, ανατινάξεις, εργοστάσια ατοµικής ενέργειας και φωτιά, κοσµούν το οπτικό υλικό του φινάλε. Η απόλυτη κορύφωση σηµειώνεται µε την τεράστια έκρηξη της ατοµικής βόµβας (5:43). Η ένταση απογειώνεται µε τους επαναλαµβανόµενους αρπισµούς) των συγχορδιών Λα ελάσσονας και Λαb µείζονας (Am και Αb) να συνεχίζουν αδιάκοπα να εναλλάσσονται. Η µελωδική γραµµή, πάλι επαναλαµβανόµενη, ακολουθεί την εξής πορεία: Ωστόσο, στο τελευταίο πλάνο, µε το τεράστιο σύννεφο καπνού που προκλήθηκε από την έκρηξη της ατοµικής βόµβας να ανεβαίνει βασανιστικά προς τον ουρανό, ο συνθέτης σταµατά την επανάληψη και για µία και µοναδική φορά εκτελείται η ακόλουθη µελωδική γραµµή: Είναι αξιοσηµείωτη η χρήση της νότας ΜΙ και µάλιστα 2 φορές. Ο συνθέτης αρνείται να κλείσει το κοµµάτι στην νότα ΛΑ, που είναι και η τονική νότα της Λα ελάσσονας, αφού κάτι τέτοιο θα δηµιουργούσε µία αίσθηση ακουστικής πληρότητας, εφησυχασµού και, εν τέλει, ικανοποίησης στο θεατή. Αντί αυτού, ο Glass επέλεξε να κλείσει το κοµµάτι µε τη νότα MΙ, την 5 η της κλίµακας, που αφήνει άλυτο το µεγάλο ερώτηµα: τι θα ακολουθήσει; Εικοσιοκτώ χρόνια µετά την παραγωγή του Koyaanisqatsi, η ταινία µε το πρωτοποριακό γράψιµο του Glass είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Αποτελεί, επίσης, και µια διαρκή υπενθύµιση, αλλά και προειδοποίηση για την ανθρώπινη φυλή και το µέλλον της σε αυτόν τον πλανήτη. Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,

9 Βιβλιογραφία Machlis, J. Η Απόλαυση της Μουσικής. Fagotto Books, Porter, K. Four Musical Minimalists: La Monte Young, Terry Riley, Steve Reich, Philip Glass (Music in the Twentieth Century). Cambridge University Press, Strickland, E. Minimalism: Origins. Indiana State University, Χρίστος Σταυρινίδης, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος,